Zagadnienia egzaminacyjne ze Współczesnych problemów socjologii

1. Charakterystyka zmian dokonujących się w socjologii współczesnej
2. Charakterystyka głównych obszarów badań socjologicznych
3. Cechy socjologii światowej w okresie powojennym
4. Charakterystyka głównych ujęć teoretycznych (T.Parsons, I.Wallerstein, A.Giddens i inni)
5. Modernizacja i globalizacja, jako procesy warunkujące współczesne systemy społeczne
6. Historyczne i analityczne pojmowanie nowoczesności
7. Wpływ rewolucji na kształtowanie się nowoczesnych systemów społecznych
8. Tradycyjne a nowoczesne ujecie społeczeństwa M.Webera
9. Cechy nowoczesności w analizach T.Parsonsa
10. Syndrom osobowości nowoczesnej
11. Krytyczne ujecia nowoczesności (E.Fromm, H,Marcuse, M.Weber i inni)
12. Ponowoczesność i jej interpretacje (R.Inglehart, F.Fukuyama, Z.Bauman)

1. Charakterystyka zmian dokonujących się w socjologii współczesnej

Socjologia współczesna rozwinęła się po II wojnie światowej, w Europie zachodniej, dokładnie we Francji, gdyż tam doszło do największych kryzysów gospodarczych. W Polsce powojennej kryzys w latach 80-tych doprowadził do nasilenia się ruchów społecznych. Teoria zmian uogólnia wyniki badań nad zjawiskami i procesami zachodzącymi w grupach i zbiorowościach. To główna teoria socjologii ogólnej.

Zmiany społeczne – zasadnicze alternacje, które mają miejsce w społeczności (relacje, formy)
Zmiany kulturowe – ciągły proces w społecznym dziedzictwie
Zmiany w jednej sferze powodują zmiany w drugiej; trudno oddzielić zmiany społeczne od kulturowych
Czynniki determinujące zmiany:
- fizyczne otoczenie (zasoby naturalne, dostawy żywności)
- ilość i rozmieszczenie ludzi
- struktura i stopień integracji społecznej
- stopień technologicznego zaawansowania
Zmiany społeczne są niezaprzeczalnym i zawsze obecnym aspektem życia; wszystkie społeczności i kultury podlegają ciągłym zmianom, chociaż tempo i kierunek zmian są różne; żadna społeczność nie jest światem dla siebie. Zmiany społeczne mogą być świadomie wprowadzane lub niezamierzone; często są kombinacją obu, zmiany mogą mieć formę krótkich w czasie do długotrwałych, tempo zmian jest różne w różnych społecznościach, w różnych częściach i w różnych historycznych epokach tej samej społeczności;
Rodzaje zmian:
- odkrycie (uświadomienie sobie czegoś, co dotąd było nieznane, chociaż żyło się obok tego)
- wynalazek (kombinacja istniejących elementów i wiedzy w celu wprowadzenia nowych form)
- rozpowszechnienie (zapożyczenie części jednej kultury przez drugą)

Następstwa zmian społecznych:

Każda zmiana powoduje niezamierzone zmiany w innych pokrewnych dziedzinach życia społecznego * niezamierzone zmiany są uważane przez wielu członków społeczności za przeszkodę w rozwiązywaniu problemów; * niektórzy socjologowie uważają, że proces ciągłych zmian może doprowadzić do dezorganizacji społeczności, a w konsekwencji do zachwiania równowagi psychicznej jednostki;

2.Charakterystyka głównych obszarów badań socjologicznych
Socjologia to nauka o zbiorowościach ludzkich, której przedmiotem badania są: zjawiska i procesy tworzenia się różnych form życia zbiorowego ludzi, struktury tych zbiorowości, zjawiska i procesy, zachodzące w tych zbiorowościach, wynikające ze wzajemnego oddziaływania ludzi na siebie, siły skupiające i siły rozbijające te zbiorowości, zmiany i przekształcenia zachodzące w tych zbiorowościach. Socjologia bada, więc strukturę i funkcjonowanie wszelkich zbiorowości społecznych oraz zjawiska i procesy w nich zachodzące. Przedmiot badań socjologii jest bardzo szeroki, dokonuje się więc jego podziału na trzy główne działy, którymi są:
- zbiorowości społeczne, czyli kręgi, grupy, klasy, warstwy, kategorie, zbiorowości etniczne, i terytorialne oraz inne, oparte na podobieństwie zachowań;
- instytucje społeczne, które są definiowane jako historycznie ukształtowane układy, skupiające ludzi w różnego rodzaju organizacje i stowarzyszenia, wśród których można wyróżnić gospodarcze, kulturalne, medyczne, naukowe, oświatowe, polityczne, religijne, socjalne i inne;
- procesy i zjawiska masowe, a wśród nich głównie ruchliwość społeczna, industrializacja, urbanizacja, alkoholizm, prostytucja, współzawodnictwo, aktywność społeczna, wynalazczość, itp.
Jak wynika z powyżej przedstawionego podziału przedmiot badań socjologii jest bardzo skomplikowany i obejmuje całą rzeczywistość społeczną. Pod tym pojęciem socjolodzy rozumieją „różnorodne fakty, które się zdarzają lub zdarzały bez względu na to, czy my, jako jednostka je odbieramy czy też nie, czyli realnie istniejące lub potencjalnie mogące się takimi stać. Obiektywna rzeczywistość społeczna składa się z działań innych ludzi, ich poglądów, postaw, aspiracji, przekonań i nastrojów oraz wytworów działalności jednostek, zbiorowości i instytucji, a fundamentalnymi komponentami rzeczywistości społecznej są same jednostki i zbiorowości będące podmiotami rozmaitych działań i zjawisk społecznych.” Badania socjologiczne odgrywają dużą role w społeczeństwie. Odkrywają one problemy ukryte, z których społeczeństwo dotychczas nie zdawało sobie sprawy. Jeśli problem społeczny ma charakter jawny, tj. społeczeństwo zdaje sobie sprawę z jego istnienia, badania socjologiczne mogą odgrywać istotną rolę bliższym określeniu charakteru problemu. Mogą uzyskać zasięg, lokalizacje społeczną zjawiska, określić, jakie grupy społeczne czy rejony kraju są nimi szczególnie dotknięte itp. lub nakierować do bliższego określenia mechanizmów, na skutek działania, których to zjawisko zachodzi. Badania mogą być świadomie ukierunkowane na ujawnienie lub dokładniejsze poznanie problemu społecznego czy też na znalezienie środków prowadzących do jego rozwiązania.

3. Cechy socjologii światowej w okresie powojennym
Polska- Odrodzenie socjologii odbyło się bez wielu znanych socjologów m.in. Florian Znaniecki. Dzięki J. CHAŁASIŃSKIEMU I SZCZEPAŃSKIEMU na Uniwersytecie w Łodzi zaczęły funkcjonować od 1945 r. studia socjologiczne. Później zaczęły one jeszcze funkcjonować w Krakowie, Poznaniu, Warszawie, Wrocławiu nie zdążono jednak wypromować żadnego magistra do 1950 r., bo wyrzucano tą naukę z list przedmiotów akademickich. Władze uznały, że jest to nauka burżuazyjna. Na KUL- u bez przerwy można było studiować socjologię. W 1956 wróciła socjologia do kształcenia akademickiego. Uruchomiono studia socjologiczne w Wyższej Szkole Nauk Społecznych przy KCPZPR (Komitet Centralny PZPR), kształciła socjologów dla aparatu władzy. W 1984 przekształcono Wyższą Szkołę Nauk społecznych w Akademię Nauk Społecznych. Badacze nauk społecznych (FLORIAN ZNANIECKI) zajmowali się problematyką integracji i adaptacji Polaków przesiedlonych (napływowych w Lwowie i Wilnie).

4. Charakterystyka głównych ujęć teoretycznych (T.Parsons, I.Wallerstein, A.Giddens i inni)

1. Funkcjonalizm socjologiczny

(Talcott Parsons, Robert K. Merton):

Społeczeństwo to system utrzymywany w stanie równowagi przez wewnętrzne mechanizmy samoregulujące; zjawiska społeczne są postrzegane przez pryzmat funkcji, jakie pełnią na rzecz systemu.

Talcott Parson- Teoria funkcjonalna jest dominująca w socjologii

Ogólne reguły funkcjonalizmu: (przyjęte przez Parsona i Mertona)

1. Społeczeństwo jest rozumiane, jako system –odrębna całość, składająca się z powiązanych wzajemnie elementów ( holizm realizowany przez kategorie systemu

1. Teoria konfliktu

(źródłem m.in. XIX-wieczny Marksizm; w XX w. Ralph Dahrendorf, Lewis Coser):

Konflikt jest cechą każdego systemu, w którym nieustannie narastają antagonizmy prowadzące do wybuchu konfliktu, wytrącającego system ze stanu równowagi i powodującego jego rekonstrukcję.

1. Teoria wymiany społecznej

(George C. Homans, Peter M. Blau):

Zachowania ludzi i funkcjonowanie systemów społecznych to nieustanna wymiana nagród i kar między jednostkami.

1. interakcjonizm symboliczny (George H. Mead, Herbert Blumer):

Rzeczywistość społeczna jest tworzona i odtwarzana (rekonstruowana) w procesie interakcji międzyludzkich, czyli „wzajemnego wysyłania sygnałów – symboli (język mówiony i język ciała, gest, ubiór, intonacja głosu), odczytywania ich i w odpowiedzi wysyłania następnych” (język mówiony, mowa ciała/gesty, ubiór, intonacja głosu).

1. Teoria systemu światowego Immanuela Wallersteina

Teoria systemu światowego. Wallerstein wprowadza rozróżnienie pomiędzy imperiami światowymi a gospodarką światową. Imperia światowe tworzone są przez podbój militarny i utrzymują się poprzez czerpanie daniny od podbitych narodów (do XIV wieku dominująca forma relacji pomiędzy społeczeństwami). Imperia napotykały na szereg dylematów strukturalnych związanych z taką formą rządzenia: kryzysy fiskalne, korupcja i klientelizm, wysokie koszty sprawowania kontroli nad podbitymi ludami. Gospodarka światowa w odróżnieniu od imperiów charakteryzuje się: a) wielością systemów centralnych o równej sile militarnej, b) współzawodnictwem pomiędzy państwami centralnymi nie tylko militarnym ale i ekonomicznym, przy czym sfera ekonomiczna zdominowana jest przez rynki, c) państwami peryferyjnymi z których czerpie się niektóre zasoby na nierównych warunkach.

Centrum, peryferie i półperyferie. Rozróżnienie na centrum- rdzeń (core) i peryferia odpowiada Marskowskiemu rozróżnieniu na kapitalistów i proletariat. Państwa centralne / rdzenia to wielkie potęgi militarne i gospodarcze, które narzucają warunki wymiany międzynarodowej peryferiom. Peryferia to państwa mniej rozwinięte, najczęściej kolonie (lub byłe kolonie) bądź państwa, z którymi centrum prowadzi niezrównoważoną wymianę handlową. Półperyferia to mniejsze państwa należące do centrów światowego rozwoju oraz przodujące państwa peryferii. Niektóre z państw półperyferyjnych stają się państwami centrum (USA, Japonia). Relacja między centrum a peryferiami napędza gospodarkę światową: państwa centralne korzystając na nierównowadze kluczowych zasobów (nowe technologie) uzyskują zasadniczą część bogactw. Ten wyzysk utrwala problemy rozwoju peryferii, które nie mają środków na rozwój cywilizacyjny.

Dynamika gospodarki światowej. Perspektywa braudelowska (cywilizacyjno – historyczna) oraz wpływy materializmu historycznego Marksa. Państwa centralne gospodarki światowej częściowo mają podobne problemy gospodarcze jak starsze formy imperiów: z podbojem i utrzymaniem w zależności ekonomicznej peryferii, z utrzymaniem bogactwa, zysków i pomyślności na własnym obszarze. Jednakże gospodarką światową zasadniczo rządzą cykle ekonomiczne o różnym okresie trwania. Najdłuższe są tzw. cykle Kondratiewa, trwają około 150 lat. Zaczyna się od wysokie popytu na dobra i usługi w centrum, co prowadzi do ekspansji zewnętrznej i zwiększonej ekspoatacji dóbr i usług na peryferiach. Zwiększona podaż prowadzi do kryzysu w centrum, wygaszenia produkcji i zmniejszenia popytu, co powoduje powstanie bezrobocia, oraz rozrost monopoli i oligopoli. Koncentracja kapitału, wysokie bezrobocie i interwencje państwa prowadzą do poszukiwania nowych technologii, obniżających koszty, co rozpoczyna nowy cykl koniunkturalny.

Koniec świata, jaki znamy. W książce „Koniec świata, jaki znamy” Wallerstein wieszczy koniec obecnej fazy rozwoju liberalnego kapitalizmu, charakteryzującego się wewnętrznym przymusem akumulacji, a wraz z nią oświeceniowego racjonalizmu, jako jego opisu. Cztery trendy zwiastują koniec kolejnego cyklu zmiany formacyjnej: deruralizacja świata i związane z nią wyczerpywanie się zasobów taniej siły roboczej, z których czerpał liberalny kapitalizm; wzrost społecznych kosztów akceptacji dla obciążania przez kapitalistyczne przedsiębiorstwa swymi kosztami środowiska zewnętrznego: społecznego i przyrodniczego; nieunikniony wzrost nacisków socjalnych, które są częścią kultury legitymizującej liberalny kapitalizm, ale które niszczą jego podstawy wchodząc w koszty przedsiębiorstw; koniec Starej Lewicy zwiastujący, niestety, słabnięcie struktur państwa, przeciwko którym występowała, a które potrzebne są kapitałowi, jako gwarant społecznego spokoju.

1. Globalizacja (Giddens – Socjologia

Trzy główne płaszczyzny przejawiania się globalizacji: 1) polityczna; koniec zimnej wojny, upadek imperium sowieckiego i trzecia fala demokratyzacji (Huntington), wzrost znaczenia organizacji międzynarodowych 2) kulturowa: wzrost przepływu informacji rozwój technologii telekomunikacyjnych, pojawienie się świadomości globalnej 3) ekonomiczna: uwolnienie światowego handlu; rozwój korporacji międzynarodowych, powstanie gospodarki elektronicznej.

Spór o globalizację: hiperglobaliści, sceptycy, zwolennicy transformacji. Pierwsi wieszczą upadek państw narodowych, globalne społeczeństwo obywatelskie, erozję dawnych hierarchii i zróżnicowań; cywilizację globalną, sceptycy świat mniej współzależny, pogłębienie różnic i podziałów (20% najbogatszych państw wytwarza 86% światowego PKB, 20% najbiedniejszych – 1%, 60% średnich – 13%), warunkową internacjonalizację, zderzenie cywilizacji, zwolennicy transformacji twierdzą, że globalizacja zmienia, aczkolwiek nie radykalnie sposób sprawowania rządów i politykę światową, że wytwarza się nowy kształt porządku światowego, że jednocześnie mamy do czynienia z globalną integracją i fragmentacją

Globalizacja w kulturze (koncepcja Ulfa Hannerza): a) „globalna ekumena kulturowa”, jako obszar relacji, wymian i oddziaływań kulturowych pomiędzy ekumenami otwartymi i zamkniętymi – zlokalizowanymi w wyraźnych ramach przestrzennych i czasowych b) jednokierunkowy przepływ przekazów i wartości kulturowych z centrum na peryferia. Centra się specjalizują, wzrastają i upadają, różnią się zakresem i siłą wpływów; c) cztery rodzaje scenariuszy: 1) globalna homogenizacja kulturowa – wszystko, wszędzie tak samo; 2) nasycenie kulturowe – wolne i problematyczne; 3) deformacja kulturowa – lepszy pieniądz wypierany jest przez gorszy (pornografia zamiast Szekspira), lokalne deformacje pierwotnych treści – demokracja fasadowa, disco polo, jako lokalna odmiana muzyki disco 4) amalgamacja kulturowa – zderzenie kultur i wzajemna wymiana, wzbogacanie, innowacyjność.

5. Modernizacja i globalizacja, jako procesy warunkujące współczesne systemy społeczne

Modernizacja społeczna -to przejście od społeczeństwa tradycyjnego (przedkapitalistycznego) do nowoczesnego (kapitalistycznego) industrialnego lub postindustrialnego, polega na uruchomieniu mechanizmów racjonalizacji działalności gospodarczej dominacja oparta jest na sile materialnej wyraźne struktury klasowe i wyraźna przynależność do nich.

Na modernizację składają się następujące powiązane ze sobą procesy zachodzące wg Smelsera:
w technologii – przejście od technik prostych i tradycyjnych do wykorzystania wiedzy naukowej; w rolnictwie – od gospodarki naturalnej do masowej produkcji płodów rolnych ; w przemyśle – zastąpienie siły ludzkiej i zwierzęcej, pracą ludzi przy napędzanych energią maszynach (industrializacja); w układach ekologicznych migracje wewnętrzne ze wsi do miast.
Wyżej wymienione procesy wywierają wpływ na strukturę społeczną. Następuje dyferencjacja strukturalna, czyli powstawanie wyspecjalizowanych i autonomicznych jednostek społecznych np.:
- funkcje oświatowe od rodziny przejmuje szkoła;
- produkcja rodzinna zastępowana jest przez fabryczną;
- wymiana oparta na zasadach nieekonomicznych zastępowana jest przez rynek mniejsze znaczenie niż w społeczeństwach tradycyjnych przypisuje się do pozycji społecznej;
- integracja – rosnącemu podziałowi pracy towarzyszy rozwój mechanizmów harmonizujących i utrwalających interakcje jednostek o zróżnicowanych interesach
- zaburzenia społeczne – niszczone są tradycyjne sposoby działania, wzory, normy, wartości, co powoduje anomię

POJĘCIE GLOBALIZACJI

ROLAND ROBERTSON – socjolog amerykański- definiuje globalizację jako ,,zbiór procesów, które czynią świat społeczny jednym’’

Wyraża się to na kilka sposobów:

1. Nowoczesne technologie oplatają świat siecią połączeń komunikacyjnych i telekomunikacyjnych, najbardziej wyrazistym tego przejawem staje się Internet – komputerowa ,,sieć ogólnoświatowa’’

2. Społeczności ludzkie stają się coraz mocniej powiązane rozbudowaną siecią zależności ekonomicznych, finansowych, politycznych, strategicznych, kulturalnych

3. Pojawiają się nowe formy organizacji ekonomicznych, politycznych, kulturalnych, o charakterze ponadnarodowym, oderwane od jakiegokolwiek konkretnego kraju czy państwa: wielkie korporacje przemysłowe, banki, firmy handlowe:

• niektóre zachowują jeszcze symboliczny związek z krajem, z którego się wywodzą: Sony, Toyota, Microsoft, Boeing

• inne istnieją już w czysto międzynarodowej przestrzeni: Coca-Cola, McDonald’s, Carrefour, General Motors, Citibank itp. Skala ich operacji przekracza rozmiary ekonomii niejednego państwa

• w polityce, organizacje międzynarodowe typu ONZ, UNESCO, Interpol przejmują dziś pewne atrybuty suwerenności państwowej, uzyskując uprawnienia do podejmowania decyzji władczych wiążących kraje członkowskie: np. Komisja Europejska, Parlament Europejski, Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu

• ponadnarodowy charakter mają nowe ruchy społeczne: np. ruch ekologiczny, Greenpeace, ruch praw człowieka, Amnesty International

• w świecie mediów istnieją ponadnarodowe sieci telewizyjne: CNN, międzynarodowe czasopisma: np. ,,International Herald Tribune’’ czy ,,Time’’

• w dziedzinie sportu najsłynniejsze kluby piłkarskie przestają reprezentować swoje kraje

• globalizują się także organizacje przestępcze

1. Pojawiają się całe kategorie społeczne, których życie i praca odrywają się zupełnie od konkretnego miejsca: środowisko biznesu, menedżerowie, finansiści, personel lotniczy, zawodowi sportowcy, artyści, w pewnym stopniu naukowcy

• nieustannie zmieniają oni miejsce pobytu, krążą po świecie, spędzają sporo życia w hotelach, mają biura i mieszkania w wielu metropoliach, nie wysiadają z transkontynentalnych samolotów

• na wielkich lotniskach przygotowane są dla nich sale konferencyjne, by mogli się spotkać i załatwić interesy

EFEKTY ZMIAN

1. Postępująca uniformizacja świata:

• kapitalistyczny rynek ekonomiczny – z charakterystycznymi dla siebie formami transakcji, organizacjami, instytucjami, etosem konkurencji, mentalnością konsumpcyjną – opanował świat najwcześniej

• w polityce – kolejna ,,trzecia fala demokratyzacji’’ przeszła przez świat w latach osiemdziesiątych i pozostawiła jedynie enklawy systemów autorytarnych czy totalitarnych

• typowe demokratyczne instytucje i formy życia politycznego: parlamenty, wybory, kampanie, aktywna opinia publiczna itp., są dziś takie same w większości krajów świata

1. Homogenizacja w dziedzinie kultury:

• międzynarodowa kariera języka angielskiego – rozpoczęła się od środowiska pilotów i kontrolerów ruchu powietrznego, przechodząc do dziedziny turystyki, nauki, techniki, programowania komputerowego, biznesu itp.

• upodabnia się ogromnie kultura materialna i dziedzina konsumpcji, moda, styl życia

6. Historyczne i analityczne pojmowanie nowoczesności

Są  dwa sposoby definiowania nowoczesności: historyczny i analityczny. Historyczne pojęcie nowoczesności, odwołuje się do miejsca i daty pojawienia się nowej formacji społecznej.

Analityczne pojęcie nowoczesności zawiera katalog istotnych, konstytutywnych cech tej odmiany porządku społecznego. Akcent na to drugie podejście prowadzi do koncepcji „wielu

Nowoczesności rozwijanej w ostatnich latach przez Shmuela Eisenstadta, Bjórna Wittrocka i kilku innych badaczy, którzy odnajdują w pełni rozwinięte aspekty nowoczesności w innych częściach świata niż Europa i znacznie wcześniej niż ostatnie stulecia, dowodząc istnienia wielu scenariuszy dochodzenia do społeczeństwa nowoczesnego, różnych od unikalnego scenariusza „zachodniego. Niektórzy badacze poszukujący historycznych korzeni nowoczesności lokują  jej narodziny w wersji „zachodniej już w XVI wieku (np. amerykański

Teoretyk tzw. „systemu światowego Immanuel Wallerstein), inni w XVII wieku (np. brytyjski socjolog Anthony Giddens), inni jeszcze później, ale panuje zgoda, co do tego, że momentem przełomowym stały się trzy Wielkie Rewolucje. Wojna secesyjna i konstytucyjna rewolucja amerykańska oraz Wielka Rewolucja Francuska zbudowały polityczne i instytucjonalne ramy nowoczesności: demokrację konstytucyjną, ideę rządów prawa i zasadę suwerenności państw narodowych. Rewolucja przemysłowa w Anglii stworzyła natomiast fundamenty ekonomiczne: nowy sposób wytwarzania‐ masową produkcję przemysłową angażującą  wolnych pracowników najemnych zamieszkałych w miastach, co rodziło nowy sposób i styl życia - industrializm i urbanizm, a także nowy reżim ekonomiczny, - kapitalizm oparty na

swoistych formach przywłaszczania i dystrybucji dóbr. Dla socjologa ciekawsza od historycznej jest jednak analityczna charakterystyka nowoczesności. Co jest specyficznego  w

tym systemie życia społecznego, który trwa już kilka stuleci, rozszerza się coraz bardziej w

świecie, i wbrew proroctwom postmodernistów daleki jest od wyczerpania swojej dynamiki?

Pierwszy zestaw cech nowoczesności sporządził  twórca socjologii Auguste Comte. Włączył  do niego:

 a) koncentrację siły roboczej w centrach miejskich,

b) organizację pracy zorientowaną na efektywność i zysk,

c) zastosowanie nauki i technologii w procesach produkcyjnych,

d) pojawienie się jawnego lub utajonego antagonizmu między pracodawcami i pracownikami,

e) rosnące kontrasty i nierówności społeczne,

f) system ekonomiczny oparty na indywidualnej przedsiębiorczości i wolnej konkurencji.

Już tutaj widać wyraźnie akcent na aspekty ekonomiczne; to nowy reżim produkcyjny jest

źródłem innych cech nowej formacji. A obok tego decydujący jest nowy, oparty na nauce sposób myślenia, to, co Comte określał,  jako pozytywizm. Dostrzeżone przez Comte rysy

nowoczesności znajdą się odtąd, choć z różnym rozłożeniem akcentów, w każdym podobnym katalogu

7. Wpływ rewolucji na kształtowanie się nowoczesnych systemów społecznych

Podstawowe idee europejskiej socjologii najłatwiej jest zrozumieć, jako próby upora­nia się z problemem ładu społecznego powstałego na początku XIXw. w wyniku upadku dawnego ustroju pod wpływem industrializmu, rewolucyjnej demokracji. Problem ten był poruszany już zdecydowanie wcześniej, ale w XIXw. Uświadomiono sobie, że następuje przełom dziejowy. Jedni widzieli nieograniczone możliwości rozwoju dla siebie, inni nadcho­dzącą zagładę.

Konserwatyzm wyrósł z krytyki oświecenia i rewolucji. Jest on ideologią epoki, w której społe­czeństwo przekształca się z tradycyjnego w nowoczesne. Takiemu konserwaty­zmowi poświęcił swą pracę Mannheim. Konserwatyzm nie był formacją jednolitą i być nią nie mógł. Miał za zadanie bronić konkretne społeczeństwa przed inwazją uniwersalistycznych wzorów politycznego racjonali­zmu i rewolucji. Za twórcę nowoczesnego konserwatyzmu uważa się Edmunda Burke'a. Koncepcja wiedzy społecznej łączyła się w myśli konserwatywnej z dwoma założe­niami. Po pierwsze na naturę ludzką składają się czynniki racjonalne i nade wszystko irracjo­nalne, których nie da się nawet precyzyjnie opisać. Według konserwatystów roli przesądów nie da się ograniczyć, gdyż na nich opiera się całe życie społeczne, moralność. Człowieka odbierali, jako istotę przede wszystkim czującą. Stronę irracjonalną człowieka potraktowali, jako zjawisko zależne od miejsca i czasu, inne w każdym kraju. Konserwatyzm był próbą znalezienia praktycznych środków zapobiegania rewolucji (tam, gdzie była) do restauracji starego porządku, bądź instauracji jego zasad po rewolucji. Politycy szukali w nim podstaw swej antyrewolucyjności. Idee tego poglądu często zmieniały swój sens, broniąc kapitalizmu przed zagrożeniem socjalistycznym. Zawarte w nim były ważne problemy socjologiczne

Liberalizm zaczął się kształtować, co najmniej od XVIIIw., by swoje apogeum osią­gnąć w XIXw. Spełniał on rolę politycznego oręża burżuazji, ale również był ideologią mo­dernizacji społeczeństw zachodnich. Jego atrakcyj­ność polegała na tym, iż głosił on poszano­wanie ludzkiej godności i praw jednostki, likwida­cję dziedzicznych przywilejów, znie­sienie wszelkich form samowoli i zniewolenia, uzależ­nienie pozycji społecznej jednostki od jej oso­bistych za­sług, ograniczenie uprawnień rządu, swo­bodę sumienia, tolerancję itd. libe­ralizm XIXw. był ideologią porewolucyjną. Liberalizm XXw. Do­świadcza również osłabienia silnej jeszcze w Oświeceniu wiary w moc instytucji politycz­nych. Bardzo ważną cechą liberalizmu jest umieszczenie w centrum uwagi jednostki ludz­kiej, W liberalnej myśli społecznej wol­ność jest wartością na­czelną. Liberalizm miał wpływ na socjologię z dwóch ważnych powodów. Po pierwsze, ugruntował on przekonanie o istnieniu samorzutnego ładu społecznego niezależnego w swej genezie i funkcjonowaniu od aktów władzy poli­tycznej, lecz uznaniu społeczeństwa za byt zasadniczo odrębny od państwa. Po drugie, liberalizm stworzył (spo­pularyzował) dwa para­dygmaty: indywidualizmu metodologicznego i kapitalizmu.

Socjalizm i komunizm były ideami sięgającymi z jednej strony do filozofii klasycznej, to jest Platona, a z drugiej próbowały rozwiązać problemy nowej epoki i wyzwanie, jakie sta­wiał czas. Zaczynają poja­wiać się skutki przeło­mów historycznych: burżuazyjnej rewolucji politycznej, jak i przemy­słowej. Przejawem tych oto skutków było nawarstwianie się problemu różnic klasowych; zniszczyło to feudalne przywileje, ale w żaden sposób nie wpłynęło to na poprawę, jakości życia czy też zwycięstwo rewolucji społecznej. Rewolucja ta zmieniała tak naprawdę tylko jedną kwestię - pochodze­nia społecznego. Tu należy rozumieć przywilej wynikający z uro­dzenia zmieniony na inną nazwę i inny priorytet tzn. przywilej, bo­gactwa. Razem ze zmianami rewolucji francuskiej podążała rewolucja przemysłowa w Anglii. W drugiej dziesiątce XIXw. Rewolucjoniści ma­szerujący pod hasłami robotniczymi i paupery­stycznymi stali się tematem tamtejszego życia: atakowali oni kapitalizm (zrzeszając się pod wspólną nazwą: ruch niszczy­cieli maszyn), ich stosunek do socjalizmu i komunizmu zgadzał się i był użyteczny jedynie w koncepcjach, o jakie oni walczyli, czyli lepszego ustroju, który miał nastać po kapitalizmie.

Zdaniem Cole'a socjalizm przejawił się w trzech podstawowych punktach: 1) przy­znanie decydującego znaczenia kwestii socjalnej, 2) wprowadzenie nowego ładu społecznego i gospodarczego opartego na współpracy, nie współzawodnictwie i walce konkurencji, 3) skupienie uwagi na wychowaniu, sposobie zorganizowania, produkcji i podziału dóbr.

O wiele bardziej radykalną formą był komunizm - miał on za cel stworzenie wspól­noty, gdzie nie ma własności prywatnej i pieniądza. Komunizm i socjalizm w samej swej istocie nie krytykował rewolucji, zarzucał jej jedynie mało społeczny i konstruktywny walor. Komuniści i socjaliści uważali, że rewolucja przygo­towała tylko grunt pod nowy system, ale nie spełniał podstawowych swoich założeń, czyli równości, braterstwa, wolności, czyli pore­wolucyjny czas jest skazany na kryzys i rekonstruk­cje społeczną, która doprowadzi do ideału, który przedstawi się z zasadami rozumu i sprawie­dliwości - niestety ten czas musi pociągnąć za sobą ofiary. Komuniści skupiali się bardziej na wspólnotowym budowaniu państwa bez rzeczy prywat­nych i pełniejsze zrównanie całego społeczeństwa. Wspólnota miała być formą arche dla świata. Socjaliści uważali, że jedynym ideałem państwa jest rządzenie rzeczami, a nie ludźmi, a społe­czeństwo to wielkie zrzeszenie obchodzące się bez władzy politycznej; wyna­grodzenie byłoby proporcjonalne do zasług. Uważano również, że utopię można osiągnąć metodami pokojowymi za pomocą perswazji, propagandy i przykładu.

Nacjonalizm a nacjonalizm składają się następujące przeświadczenia: 1) ludzkość dzieli się przede wszystkim na narody mające własną historię i potrzeby, które można zaspokoić tylko za pomocą środków dostosowanych do jego swoistego charakteru, 2) naród jest wspólnotą bezwzględnie najważniejszą; trzeba zawsze wybierać solidarność z narodem, albowiem poza rodziną jest to wspólnota najbardziej naturalna, 3) naród jest wspólnotą przyrodzoną, do której się wchodzi przez sam fakt swego przyjścia na świat; obowiązki jednostki wobec niego nie mogą zostać przez nikogo uchylone, 4) naród jest wspólnotą organiczną, jedną i niepodzielną, a podziały wewnątrz niej są niena­turalne i niepożądane, 5) naród jest jedyną w swoim rodzaju indywidualnością, dlatego należy wystrzegać się przyjmowania obcych wzorów, 6) tak pojęty naród stanowi jedyne źródło prawowitej władzy politycznej, której głównym zadaniem jest obrona jego interesów i inte­gralności. Nacjonalizm był nieodłączny od przekonania, że to stan społeczny przesądza o cha­rakterze państwa, a nie odwrotnie. Nacjonalizm był ważną przeciwwagą dla liberalizmu i so­cjalizmu, które pozostały wierne oświeceniowemu uniwersalizmowi. O oryginalności nacjonalizmu zadecydowało to, że odwoływał się do zbiorowych emocji, a nie do racji czy interesów. Zakładał też jakąś formę zrównania członków narodu. Postulat państwa narodowego można było uważać za swego rodzaju parafrazę idei suweren­ności ludu. Nacjonalizm w mniejszym niż inne ideologie stopniu może być uważany za źródło in­spiracji pierwszych socjologów - ich interesowały nade wszystko podobieństwa, a nie różnice miedzy społeczeństwami.

8. Tradycyjne a nowoczesne ujecie społeczeństwa M.Webera

MAX WEBER – EKONOMICZNA CHARAKTERYSTYKA NOWOCZESNOŚCI

(przeciwstawił kapitalizm tradycyjnemu społeczeństwu agrarnemu według sześciu kryteriów):

1. Charakter własności

- w społeczeństwie tradycyjnym własność związana jest z dziedziczną pozycją społeczną (np. statusem arystokratycznym czy ziemiańskim)

- w społeczeństwie kapitalistycznym prywatna własność środków produkcyjnych jest w rękach indywidualnie działających na rynku przedsiębiorców

1. Organizacja pracy i produkcji

• w społeczeństwie tradycyjnym produkcja rolna przebiega według zwyczajowych wzorów i pozbawiona jest mechanizacji

• w społeczeństwie kapitalistycznym masowa produkcja przemysłowa oparta jest na mechanizacji, która umożliwia wprowadzenie efektywności, kalkulowania zyskowności i racjonalnej koordynacji jako wiodących zasad organizacyjnych

1. Charakter siły roboczej

• w społeczeństwie tradycyjnym pracownicy pozostają w osobistej prawnej zależności od pracodawcy (niewolnicy czy chłopi pańszczyźniani)

• w społeczeństwie kapitalistycznym robotnicy dysponują wolnością osobistą i sprzedają swoją siłę roboczą niczym towar na rynku pracy, zgodnie z normalnymi prawidłowościami popytu i podaży

1. Charakter rynku ekonomicznego

• w społeczeństwach tradycyjnych wymiana i handel są obwarowane wieloma ograniczeniami: protekcjonizm, bariery celne, trudności transportowe, brak rozwiniętych instrumentów pieniężnych, monopole rodowe czy grupowe

• w społeczeństwie kapitalistycznym rynek staje się nieograniczonym terenem wymiany, dystrybucji i konsumpcji

1. Charakter obowiązujących praw

• w społeczeństwie tradycyjnym mają one charakter partykularystyczny, w różny sposób stosują się do różnych grup czy klas społecznych i są przedmiotem patrymonialnego rozstrzygania i egzekwowania

• w społeczeństwie kapitalistycznym prawa mają charakter uniwersalistyczny, stosują się na równi do wszystkich i egzekwowane są przez bezstronny aparat wymiaru sprawiedliwości, co zapewnia przewidywalność kontraktów i realizowanie uprawnień czy zobowiązań

1. Dominujące motywacje

• w społeczeństwie tradycyjnym ludzie dążą do zaspokojenia potrzeb na poziomie dotychczasowym, standardowym, sankcjonowanym zwyczajowo, godzą się z zastanym poziomem i sposobem życia

• w społeczeństwie kapitalistycznym pojawia się nieograniczone dążenie do zysku, aspiracja do sukcesu materialnego, jako powszechna motywacja intensywnych działań ekonomicznych

9. Cechy nowoczesności w analizach T.Parsonsa
CECHY STRUKTURALNE I KULTUROWE NOWOCZESNOŚCI

(pięć aspektów):

1. Stopień artykulacji struktury społecznej: ,,rozproszenie-specyficzność’’

• w społeczeństwie tradycyjnym struktury – role, grupy, stosunki społeczne – mają luźny, niewyspecjalizowany, pojemny charakter

• w społeczeństwie nowoczesnym dominuje wysoka specjalizacja ról, grup i stosunków społecznych, w ramach, których aktywność ludzi jest wysoce homogeniczna, skoncentrowana

1. Źródła statusu społecznego: ,,przypisane-osiągane’’

• w społeczeństwie tradycyjnym dopuszczenie do wykonywania ról, członkostwa w grupach czy udziału w stosunkach społecznych opiera się na czynnikach dziedzicznych nabytych przez urodzenie, w szczególności odziedziczonej sytuacji społecznej, przypisanym statusie

• w społeczeństwie nowoczesnym decyduje o tym własny wysiłek i zasługi, które determinują sytuację społeczną jednostki i jej status osiągnięty

1. Rekrutacja do ról i grup społecznych: ,,partykularyzm-uniwersalizm’’

• w społeczeństwie tradycyjnym dominują tu czynniki natury osobistej, często nie związane z wymogami roli, charakterem działalności grupy czy treścią stosunku społecznego

• w społeczeństwie nowoczesnym decydują ogólne kompetencje czy predyspozycje niezbędne do dobrego wykonywania podejmowanych działań; dostęp do ról, grup czy stosunków jest otwarty dla wszystkich, którzy się do tego nadają

1. Podstawy tożsamości społecznej: ,,kolektywizm-indywidualizm’’

• w społeczeństwie tradycyjnym o tożsamości i społecznej ocenie jednostki decyduje jej przynależność grupowa – do rodu, plemienia, wspólnoty lokalnej, etnicznej, narodu itp.

• w społeczeństwie nowoczesnym ważniejsze staje się to, co jednostka robi, jej indywidualne działania i ich efekty

1. Rola emocji w życiu społecznym: ,,afektywność-neutralność

• w społeczeństwie tradycyjnym dopuszczona jest swobodna, publiczna ekspresja emocji: gniewu, żalu, rozpaczy, radości

• w społeczeństwie nowoczesnym występuje reguła powściągliwości, która żąda nieujawniania emocji i działania maksymalnie obiektywnego i racjonalnego

10. Syndrom osobowości nowoczesnej

ALEX INKELES – amerykański psycholog społeczny – badania porównawcze osobowości nowoczesnej w latach 70-tych

Przyjął założenie, że na osobowość ludzi żyjących w społeczeństwie nowoczesnym wpływają w sposób istotny cztery czynniki:

• urbanizacja

• industrializacja

• ruchliwość społeczna

• masowa komunikacja i kultura

A. Inkeles opisał syndrom osobowości nowoczesnej wyszczególniając dziewięć rysów osobowościowych:

1. Potrzeba nowych doświadczeń, otwartość na innowacje i zmianę

2. Świadomość wielości opinii i poglądów, gotowość do wypowiadania i uzasadniania własnych opinii, a równocześnie tolerancja dla opinii odmiennych

3. Prospektywna orientacja wobec czasu, zogniskowana na przyszłości raczej niż przeszłości oraz podkreślająca cnotę punktualności

4. Poczucie mocy podmiotowej – przekonanie, że wyzwania i problemy rozwiążą się pod warunkiem podjęcia odpowiednich działań

5. Antycypowanie przyszłych wydarzeń i planowanie przyszłych działań w celu odpowiedniego ustawienia się wobec przyszłości

6. Zaufanie do porządku społecznego, wiara w prawidłowość, przewidywalność i kalkulowalność życia społecznego

7. Uznanie nierównego rozdziału dóbr, wartości, przywilejów zgodnie z zasadą merytokratyczną

8. Przywiązanie wielkiej wagi do edukacji, treningu, samodoskonalenia się

9. Poszanowanie godności innych

12. Ponowoczesność i jej interpretacje (R.Inglehart, F.Fukuyama, Z.Bauman)

PONOWOCZESNOŚĆ – trzy schematy interpretacyjne zmian:

Pierwszy schemat interpretacyjny:

• Daniel Bell i Alain Touraine - Koncepcja społeczeństwa postindustrialnego (połowa XX w.)

• Ralf Dahrendorf – koncepcja społeczeństwa klasy usługowej – przesuwanie się struktury wytwarzania i zatrudnienia od tradycyjnego przemysłu wytwórczego do sektora szeroko rozumianych usług: handlu, finansów, administracji, transportu, komunikacji, edukacji, badań naukowych, ochrony zdrowia, rekreacji itp. Postępujące zmiany w charakterze pracy są podstawą wizji społeczeństwa, w którym automatyzacja i robotyzacja uwalnia ludzi od konieczności codziennego trudu, dając im coraz szerszy margines czasu wolnego i szans samorealizacji

• Peter Drucker – koncepcja społeczeństwa wiedzy i społeczeństwa informatycznego, – w którym wytwarzanie i przetwarzanie przedmiotów materialnych typowe dla produkcji fabrycznej zostanie zepchnięte na margines przez wytwarzanie i przetwarzanie wiedzy, która stanie się centralnym dla gospodarki towarem

Drugi schemat interpretacyjny:

• W publicystyce i literaturze pojawia się idea cyklu: ,,pęd w przyszłość musi zawrócić ku przeszłości’’ – rozpoznanie różnych negatywnych aspektów i konsekwencji nowoczesności rodzi nostalgiczną ideę powrotu do utraconej przeszłości: nadzieja na odbudowanie tradycyjnej silnej rodziny, odrodzenie wspólnot lokalnych i więzi społecznej w grupach pierwotnych, odwrót od sekularyzacji w stronę religijności itp.

-Ronald Inglehart – stwierdza wyraźne przesunięcie w kierunku wartości, postmaterialistycznych – jakości życia, zdrowia, sprawności fizycznej, bogactwa doświadczeń i doznań, życia towarzyskiego itp. konstruując teorię przewidującą wzmacnianie się tej tendencji w przyszłości

• Anthony Giddens – wywodzi zmiany w kształcie nowoczesności zmierzające do zahamowania jej negatywnych konsekwencji

Trzeci schemat interpretacyjny:

• Francis Fukuyama: idea końca historii – twierdzi, że zakończyła się długa epoka konfliktów, walk, wojen i rewolucji w imię rozbieżnych ideologii, a zwycięstwo demokracji w skali światowej oznacza jakościową zmianę polityki opartej odtąd na konsensie i zmierzającej w stronę lepszego rozwiązywania problemów ludzkości

• Zygmunt Bauman – koncepcja ponowoczesności (postmodernizmu):

  • radykalne zerwanie ciągłości historycznej

  • zaprzeczenie istnieniu prawidłowości historycznych i społecznych

  • dekonstrukcja i implozja tradycyjnych hierarchii społecznych – klasowych ekonomicznych, rasowych itp.

  • pełna dominacja przedmiotów i dóbr konsumpcyjnych nad ludźmi

  • zatrata podmiotowości

  • wyparcie stosunków międzyludzkich przez symulacje

  • zastąpienie kultury domeną ,,hiperrzeczywistości’’, w której panuje obraz, spektakl, wizja, gra znaków i w efekcie chaos wrażeń i fantazji

11. Krytyczne ujecia nowoczesności (E.Fromm, H,Marcuse, M.Weber i inni)
KRYTYKA NOWOCZESNOŚCI – siedem wątków krytycznych:

1) Karol Marks – Erich Fromm- Herbert Marcuse - teoria alienacji człowieka

• K. Marks - Ludzie są w swojej gatunkowej naturze wolni, twórczy i prospołeczni. W pewnych niekorzystnych warunkach społecznych, ekonomicznych i politycznych zatracają te naturalne cechy. Dzieje się tak w społeczeństwach podzielonych na klasy, zwłaszcza w nowoczesnym kapitalizmie, gdzie większość społeczeństwa przekształca się w zreifikowane, zniewolone, zależne i eksploatowane przez innych tryby machiny ekonomicznej. Pozbawiony kontroli nad procesem własnej pracy i losami jej produktów, handlujący własną siłą roboczą niczym towarem na zmonopolizowanym przez właścicieli rynku pracy, pracownik doznaje alienacji – wyobcowania od innych ludzi, degraduje się

• Erich Fromm – określił społeczeństwo kapitalistyczne jako ,,szalone czy niepoczytalne’’, bo zastępujące naturalne dla człowieka aspiracje, aby ,,być’’, walką o to, aby ,,mieć’’

• Herbert Marcuse – dostrzega jako efekt alienacji pojawienie się ,,człowieka jednowymiarowego’’, którego całe życie ogranicza się do pracy i konsumpcji

2) Ferdinand Toennies – problem utraconej wspólnoty – Społeczeństwo nowoczesne doprowadza do zastąpienia woli naturalnej wolą racjonalną, gdzie wszelkie kontakty i stosunki z innymi podporządkowane są interesownej, instrumentalnej kalkulacji, a inni stają się przedmiotem cynicznej manipulacji. W efekcie naturalne wspólnoty zanikają. Ludzie ulegają wykorzenieniu, atomizacji, roztapiają się w anonimowej masie pracowników, urzędników, konsumentów, publiczności

3) Max Weber – skrajna racjonalność, efektywność i instrumentalność organizacji społecznej, przejawiające się najpełniej w nowoczesnej biurokracji, zamykają społeczeństwo w ,,żelaznej klatce’’, odbierając mu spontaniczność i wolność.

4) Emile Durkheim – teoria anomii – chaos normatywny, zanik drogowskazów moralnych, rozmycie kategorii dobra i zła; ludzie ulegają dezorientacji, czują się wykorzenieni i zagubieni

5) Piąty wątek krytyczny jest skierowany przeciw typowej dla nowoczesności idei opanowywania czy podboju przyrody – pojawia się świadomość ekologiczna z żądaniami powstrzymania nieokiełznanej nowoczesności; pisze się o granicach wzrostu, określa się warunki rozwoju kontrolowanego

6) Szósty przedmiot krytyki to dokonujący się w wyniku ekspansji kapitalizmu podział świata na obszary zamożności i sfery nędzy

• W. Lenin – prekursor krytyki w swojej teorii imperializmu – twierdził, że dążenie do maksymalizacji zysku prowadzi firmy kapitalistyczne do poszukiwania taniej siły roboczej, dostępnych surowców i rynków zbytu dla produkowanych towarów

• W późniejszej wersji koncepcja ta występuje w postaci teorii zależności, która nie dotyczy już sytuacji brutalnego kolonializmu, lecz utajonej pod pozorami suwerenności państwowej neokolonialnej eksploatacji ekonomicznej krajów peryferycznych przez kapitalistyczne centra (Andre Gunder Frank, Enrique Cardoso)

• W najnowszej wersji mówi się o narastającym konflikcie zamożnej Północy i biednego Południa albo o starciu cywilizacji bogactwa i cywilizacji nędzy (Samuel Huntington, Benjamin Barber)

7) Siódmy wątek krytyczny wskazuje na towarzyszący nowoczesności proces umasowienia i industrializacji wojny, konfliktów zbrojnych, terroryzmu