futuryzm. Literatura.
Futuryzmprzeciwstawił się zasadom porozumienia językowego; jego koncepcja mowy poetyckiej, związana z odrzuceniem poznania rozumowego na rzecz intuicjonizmu, zakłada rezygnację z zasad logicznego myślenia, składni, interpunkcji i ortografii; w dążeniu do zatarcia granicy między sztuką a życiem powstał nowy typ obrazowania mający wyrazić ruch, wieloplanowość i jednoczesność współczesnych przemian (tzw. symultanizm), polegający głównie na wprowadzaniu motywów urbanistycznych, sportowych i technicznych (maszyna, lokomotywa, samolot).
Od głównych założeń futuryzmu włoskiego odbiegały w różnym stopniu programy futurystyczne w innych krajach. W Rosji futuryzm był niejednolity, stosunkowo luźno wiązał się z nim tzw. egofuturyzm (I. Siewierianin), przejawiający się w estetyzującej poezji kabaretowej, bliskiej symbolizmowi; główny nurt futuryzmu w Rosji, tzw. kubofuturyzm (D. Burluk, W. Chlebnikow, W. Kamienski, A. Kruczonych, W. Majakowski), znalazł wyraz w dążeniu do stworzenia autonomicznego, „pozarozumowego” języka poetyckiego, zrozumiałego dzięki skojarzeniom brzmieniowym i etymologicznym, oraz w entuzjastycznej postawie większości jego przedstawicieli wobec rewolucji październikowej 1917, w której widzieli możliwość przebudowy estetycznej świadomości społeczeństwa. W Polsce futuryzm rozwijał się inspirowany wpływami włoskimi (program), rosyjskimi (praktyka pisarska) oraz dadaizmem; działalność futurystów, której towarzyszyła atmosfera skandalu i sensacji, była skierowana przeciw konwencjom romantycznym i młodopolskim. Do zdobyczy futuryzmu należą próby wykorzystania artystycznych wartości folkloru w poezji, połączenie nowej poetyki z tematyką społeczno-rewolucyjną; przedstawiciele: J. Jankowski, A. Stern, A. Wat, T. Czyżewski, B. Jasieński, S. Młodożeniec. Wpływy futuryzmu uwidoczniły się w programie poetyckim Awangardy Krakowskiej oraz wczesnej twórczości poetów Skamandra.
G. Gazda Futuryzm w Polsce, Wrocław 1974;
Futuryzm i jego warianty w literaturze europejskiej, red. J. Heinstein, Wrocław 1977.
Surrealizm (tzw. nadrealizm) jest kierunkiem sztuki powstałym we Francji w roku 1924, a pierwsza wystawa surrealistyczna odbyła się już rok później. André Bretona zdefiniował surrealizm w dziele zatytułowanym „Manifest surrealizmu” jako wyrażanie pod wpływem swobodnych skojarzeń tego, co irracjonalne. Publikacja Bretona przedstawiała początkowe założenia surrealizmu, przy czym pełna teoria tego kierunku przedstawiona została przez tego samego artystę w „Drugim manifeście surrealizmu„.
Breton w Deklaracji z 27 stycznia 1925 napisał, że „Surrealizm nie jest formą poetycką. Jest krzykiem duszy, która zwraca się ku samej sobie i jest rozpaczliwie zdecydowana zniszczyć swe pęta.” Jego zdaniem surrealizm dążył do wywołania kryzysu świadomości, ponieważ artyści tego nurtu chcieli wyrażać swoją wyobraźnię w pełni dowolny sposób, bez jakichkolwiek zahamowań. Buntowali się oni przeciw jakiemukolwiek porządkowi, normom moralnym i uwielbiali prowokować.
Założeniem surrealizmu był bunt przeciwko takim kierunkom sztuki jak m.in. realizm, racjonalizm i klasycyzm. Celem surrealistów było kreowanie absurdalnych obrazów, w których ciężko było się doszukać jakiejkolwiek logiki, dlatego też często były to obrazy wyglądające jak przedstawienie snów czy halucynacji. To właśnie wyobraźnia była motorem postępu, a w centrum zainteresowania surrealistów były możliwości ludzkiego umysłu.
„Epoka snów” to nazwa nadana dla okresu, w jakim kształtował się surrealizm. Mimo że surrealiści buntowali się przeciwko faszyzmowi, wśród artystów zauważalne są rozbieżności w poglądach. Najwybitniejszymi przedstawicielami tego kierunku w malarstwie byli tacy malarze jak:
Max Ernst,
Marcel Duchamp,
Giorgio de Chirico,
Jean Arp,
Marcel Duchamp,
Oscar Dominiguez,
Francis Picabia,
Yves Tanguy,
Joan Miro,
René Magritte.
Na powstanie surrealizmu miał wpływ dadaizm. Program surrealizmu zaczął się kształtować w 1919, kiedy powstało pismo Littérature założone przez głównego teoretyka kierunku - A. Bretona oraz L. Aragona i Ph. Soupaulta. W 1922 utworzyła się pierwsza grupa surrealistów, do której należeli także P. Eluard i B. Péret.
1924-1929 ukazywało się czasopismo La Révolution Surréaliste, a w latach 1930-1933 Le Surréalisme au Service de la Révolution, następnie ruch ten wspierało pismo Minotaure (1933-1938). Manifest surrealizmu został opublikowany 1924, Drugi manifest surrealizmu 1929 (obydwa autorstwa A. Bretona).
W ruchu surrealistycznym brali udział w różnych okresach: T. Tzara, A. Artaud, P. Reverdy, R. Desnos, R. Char, A. Césaire, M. Leiris, J. Prévert, J. Gracq, R. Quéneau.
Wielu twórców surrealizmu zaangażowało się w działalność polityczną po stronie komunistycznej lewicy, np. L. Aragon. W latach 30. surrealiści występowali przeciwko militaryzmowi i faszyzmowi, a także przeciwko ogarniętej duchowym kryzysem współczesnej cywilizacji technicznej. Wyzwoleniem z tego stanu miało być zwrócenie się do sfery życia podświadomego i jego ukrytej energii.
W poetyce surrealizmu dużą rolę odgrywały marzenia senne, ekstaza, halucynacja, urojenie, a także groteska, purnonsens, czarny humor, parodia, absurd - tworzące poczucie dziwności i niezwykłości świata. Służyła temu również koncepcja tzw. écriture automatique (pisania automatycznego) - nie kontrolowanego strumienia skojarzeń, sugerującego istnienie tajemnicy bytu.
W Polsce pewne elementy surrealizmu pojawiły się w twórczości kierunków awangardowych, np. w poezji J. Brzękowskiego, A. Ważyka, J. Czechowicza, grupy Żagary, a także K.I. Gałczyńskiego.
W okresie międzywojennym surrealizm wywarł znaczny wpływ na obyczajowość, modę, styl rozrywki i reklamy widoczny do dziś.
kubizm [fr. cubisme < łac. cubus ‘sześcian’, ‘kostka’], kierunek w malarstwie i rzeźbie XX w.; zapoczątkowany we Francji przez P. Picassa i G. Braque’a; 3 fazy: tzw. okres prekubistyczny (1906–09); k. analityczny (1909–przeł. 1911 i 1912) — odrzucenie reguł perspektywy i rozbicie przedmiotu na elementy zgeometryzowane; k. syntetyczny (od 1912) — synteza przedmiotu przez swobodne zestawienie różnych elementów (m.in. kolaż) i maksymalnie zgeometryzowany rysunek.
dadaizm [fr. dadaïsme], awangardowy ruch literacko-artystyczny rozwijający się 1916–23, zwłaszcza w Szwajcarii, Francji i Niemczech; główny teoretyk — T. Tzara; negacja uznawanych tradycji i wartości; sztuka jako improwizowana zabawa pełna fantazji i absurdalnego dowcipu, koncepcja dzieła jako przypadkowego zestawu mechanicznie łączonych elementów.