Podwójny wysiłek Abrahama na podstawie lektury Sorena Kierkegaarda Bojaźń i drżenie - problem wiary

„Wiara jest pewnością, że Bóg troszczy się o rzeczy najmniejsze"

Taką prawdę na temat wiary wyraził Jarosław Iwaszkiewicz w przedmowie do polskiego wydania książki Sorena Kierkegaarda - "Bojaźń i drżenie".

Wiara bowiem stanowi podstawowy fundament na którym buduje się cały gmach religii nie tylko chrześcijańskiej lecz także innych kultur. Warto także dzisiaj dostrzec ten jeden element gmachu chrześcijaństwa i odkryć na nowo jego cenę i wartość.

Zachodzi jednak pytanie: czy jesteśmy w stanie odkryć ten fundament (wiarę) bez człowieka? Odpowiedź zdaje się być jednoznaczna - nie.

Człowiek staje się być czymś najważniejszym bowiem to do niego nieustannie Bóg kieruje "list wiary" swoich Bożych postanowień, przykazań oraz przymierzy. Następuje swoisty dialog między Bogiem który jest osobowy oraz człowiekiem. Z owego dialogu rodzi się wiara: w "Boga i Bogu_.

Już od czasów starożytnych wielcy filozofowie tj: Platon, Arystoteles, św. Tomasz zwracali wielką uwagę na człowieka. Mówili oni że człowiek to istota rozumna, istota religijna która jest odzwierciedleniem samego Boga. Postać człowieka stała się dla filozofów wielkim i imponującym wyzwaniem.

Wielkim filozofem którego cała działalność skupiała się na człowieku był Soren Kierkegaard zwany także "Sokratesem Kopenhagi_A.1Urodził się w 1813 roku a zmarł w 1855. Całe swoje życie spędził w Kopenhadze, w mieście, które jak na owe czasy było słabo rozwinięte pod względem naukowym i filozoficznym.

Młody Soren z domu rodzinnego wyniósł ponurą religijność i na tymże tle poczucie winy i lęku przed karą Boską. Żył w samotności, bardzo często był jak Sokrates który zatrzymywał ludzi na ulicach i rozmawiał z nimi. Jak już wcześniej powiedziałem, Kierkagaard zajmuje się człowiekiem a przede wszystkim stosunkiem człowieka do Boga. Zagadnienia jakie sobie stawiał wypływały z niepokoju i lęku które on sam doznawał.

Był myślicielem subiektywnym. Wyrażało się to w ogólnym jego przekonaniu, iż należy znaleźć prawdę która będzie prawdą dla niego samego. W tym punkcie następował pewien rozdźwięk pomiędzy mim, a czasami w których tworzył.

Kolejną cechą jego filozofii był pluralizm. Kiedy współczesna mu filozofia dążyła do jedności, oraz systemu jednolitego, on widział wszędzie mnogości i alternatywy. Wiedział bowiem że życie jest ciągłym wyborem pomiędzy dwoma przeciwległymi rozwiązaniami: "albo - albo".

Cała filozofia Sorena Kierkegaarda to wnikliwe studium wnętrza, osobowości człowieka, dlatego też filozofię taką nazwał filozofią egzystencjalną, i stał się tym samym jej twórcą i ojcem.2

Kładł bardzo wielki nacisk na życie człowieka. Uważał, że tylko życie, istnienie dotykalne, uchwytne jest właściwym, godnym przedmiotem docierania. Życie - jak pisał - stanowi dla niego najwyższą wartość. "Człowiek to synteza skończoności i nieskończoności, czasowości i wieczności, konieczności i wolności". I stąd, z tego rozdwojenia (por. Pascal - rozum i serce) pochodzą najgorsze antynomie i konflikty z których on sam nie jest w stanie się uwolnić.

Ale pomimo tego rozdźwięku w człowieku rodzi się chęć wyrwania z istnienia do prawdziwego bytu, z doczesności do wieczności. Wyrazem tego jest religia. Stanowi ona dla człowieka niezbędny element w wydostaniu się w stronę Boga, ale tym samym niesie mu wątpliwość i cierpienie. Każde bowiem zbliżenie się do Boga rodzi w człowieku - "lęk i drżenie" jak mówił Kierkegaard. Kierkegaard rozróżnił dwa rodzaje religijności: religijność "A" oraz religijność "B". Każda z tych religijności ukazuje człowiekowi wieczność. Religijność "A" ukazuje ją jako dalszą perspektywę, natomiast religijność "B" wprowadza nieskończonego Boga w istnienie człowieka, a tym samym potęguje paradoks i męczarnię a także urąga rozumowi co rodzi u człowieka lęk i grozę. Ponadto człowiek pragnie poznać samego siebie a zarazem próbuje ukryć się przed sobą, ukryć swoje dążenia ku wieczności.

I tak w ciągu całego życia, toczy on walkę pomiędzy dwoma dążeniami by wejść we własną głębie oraz by utrzymać na zewnątrz prawdziwy obraz siebie.

Dążenia te powodują, że w zależności od tego które z nich bierze górę, w człowieku wytwarzają się różne typy życia - albo jak je nazwał Kierkegaard - "stadia". Kierkegaard wyróżnił trzy stadia: estetyczne, etyczne oraz religijne.

Ja pragnę zwrócić uwagę na dwa ostatnie ponieważ one dosyć ściśle będą łączyć się z rozważaniem na temat wiary Abrahama, jaka ukazana jest w lekturze " Bojaźń i drżenie_

W dalszej części pracy będę starał się ukazać wiarę biblijnego Abrahama, a następnie odnieść jego postawę, do postawy jaką prezentuje Abraham u Kierkegaarda.

Końcowa część pracy poświęcona będzie odpowiedzi na postawione w tytule pracy pytanie: Na czym polega podwójny wysiłek Abrahama?

I Etyczny i religijny typ życia człowieka

Kiedy w estetycznym typie życia człowieka, człowiek kieruje się zasadą "carpe diem" i w tym świecie nie ma miejsca na odpowiedzialność, o tyle w etycznym typie pojawiają się kategorie takie jak: norma, odpowiedzialność, dobro, zło oraz wiara w Boga. w tym punkcie człowiek odkrywa sens swego życia, tak iż porzuca nihilizm i przyjmuje obowiązki. Jednostka dąży do ocalenia siebie przez to, co ogólne - a tym właśnie są normy etyczne. Ponieważ norma jest czymś ogólnym i zewnętrznym, a czyn i odpowiedzialność są czymś jednostkowym i wewnętrznym, dlatego jak powiada Kierkegaard "nie można zrealizować obowiązku dopóty, dopóki jednostka nie ucieleśni w sobie zarówno tego, co ogólne, jak i tego, co jednostkowe._3

W wyborze tego co ogólne zawarte jest nieustanne niebezpieczeństwo zagubienia siebie. Człowiek może stać się "nie sobą" poprzez to, że poddaje się temu co ogólne. Wybór jest tutaj syntezą konieczności i wolności. Jednostce nikt nie może nakazać tego co ma wybrać, bowiem wybór znajduje się w jej wnętrzu. Jednak wybór jakiego człowiek dokona, może spowodować, że jednostka wypełniając obowiązek względem społeczeństwa, nie wypełni swego obowiązku względem Boga i na odwrót, można wykonać swój obowiązek, nie realizując ogólnie obowiązujących wszystkich ludzi nakazów. Warto zauważyć że w tym momencie rysuje się późniejszy konflikt między życiem społecznym człowieka według praw etyki, a z drugiej strony życiem według wiary.

Ramy jednak etyki nie są w stanie objąć tego wszystkiego, co otacza człowieka, dlatego też trzeba sięgnąć do wiary i stanąć wobec Boga.

Tutaj rozpoczyna się trzeci typ - stadium życia, stadium religijne. Stadium to niewiele różni się od poprzedniego. Różnica w tym tylko, że etyka ma charakter ogólny, natomiast religia charakter osobisty. Religia, wprowadzając człowieka w wieczność, napełnia go grozą, zadaje mu męczarnie. Wiara tutaj nie jest przekonaniem po prostu - bowiem ona nie może zbawić, ale jest sposobem, modelem życia człowieka który doświadcza tutaj owego przyciągania "nieskończoności", a zatem grozy.4 Człowiek ma przed sobą "albo - albo": może zdecydować się na skończoność albo na wieczność, oto między tym "albo - albo", nie ma rozwiązania pośredniego. Człowiek wprowadza w swoje życie Boga, bo tylko On może nadać temu życiu prawdziwy sens.

Jakie wobec tego zadanie rysuje się przed człowiekiem? Zadaniem człowieka nie jest uzgadnianie własnej woli z wolą powszechną (obiektywizacja) lecz osiągnięcie autentycznego życia jednostkowego.

Bóg w realizowaniu swoich odwiecznych planów postanowił posłużyć się jako swoimi narzędziami, ludźmi, wśród których miejsce szczególnie wyjątkowe, zajmują patriarchowie izraelscy. W postawie i działalności tych ludzi uderza nas przede wszystkim ich szczególna zażyłość z Bogiem. Na co dzień przebywają z Panem, przedstawiając mu własne, czasami wielkie i trudne sprawy całego narodu.

Szczeg_lne miejsce zajmuje tutaj Abraham który stał się żywym przykładem bezwzględnej uległości Bogu. O Jego dziejach opowiada Księga Rodzaju

Przypomnijmy biblijną legendę Abrahama, która legła u podstaw rozważań Kierkegaarda w książce "Bojaźń i drżenie".

II Dzieje Biblijne Abrahama i Jego wiara

Abraham mieszkał w Ur, w Mezopotamii, i był prawdopodobnie przywódcą jednego z tamtejszych koczowniczych plemion. Wszystko wskazuje na to, że był dość zamożny, przywiązany do swojej ojczyzny i do najbliższej rodziny. Oto pewnego dnia przed Abrahamem staje wysłannik Boga i wydaje polecenie aby opuścił najbliższych sąsiadów, zostawił całe mienie i udał się w nieznane, z kraju żyznego w stronę nieurodzajnej, martwej pustyni.

Bóg zawiera przymierze z Abrahamem: _Spójrz na niebo i policz gwiazdy, jeśli zdołasz to uczynić ... Tak liczne będzie twoje potomstwo" (Rdz 15, 5) Trudno uwierzyć w możliwość spełnienia się tych obietnic, gdyż Abraham nie miał wówczas żadnego potomka, a jego żona Sara była bezpłodna. Wobec tego Abraham musiał się przekonać, że Bóg może wszystko, że wszystko jest dziełem łaski i wszechmocy Boga.

Narodziny Izaaka były nie tylko pierwszym znakiem wierności Boga wobec człowieka, lecz także stanowiły wielką nagrodę jaką otrzymuje człowiek za wierność jaką złożył Bogu.5

Tymczasem miała się jednak zdarzyć niezwykle bolesna i ciężka dla Abrahama próba, jego wierności i przywiązania do Boga. Oto Bóg zażądał ażeby Abraham złożył w ofierze całopalnej swojego jedynego syna Izaaka,6 na którego narodziny czekał dwadzieścia lat od czasu obietnicy Bożej. Tak więc na nowo, Bóg pozbawia Abrahama wszystkiego. Jednak Abraham nie buntuje się. Bierze swojego pierworodnego syna, idzie trzy dni ku górze Moria, a kiedy jest już u szczytu góry, na związanego syna podnosi nóż, lecz w ostatniej chwili ręka anioła wstrzymuje śmiercionośne ostrze i Abraham ofiaruje Bogu zamiast syna - Izaaka, uwikłanego w ciernie baranka.

Taka jest historia biblijnego Abrahama. To historia wielkości człowieka, a zarazem historia potęgi wiatry. Ojciec ludzi wierzących. Wiara polega tu na całkowitym zawierzeniu Bogu. Cokolwiek ode mnie zażąda Bóg, ja to wykonam. Powołanie do pójścia drogą wiary, to pójście drogą nieznaną. Ludzie najczęściej mają o to do Boga pretensje, chcieli by wiedzieć co będzie jutro, pojutrze. Na drodze wiary tego nie ma. To droga całkowitego poświęcenia się Bogu i dostosowania się do wskazań Boga, który może zażądać od człowieka rzeczy, które dla niego wydają się być niemożliwe. Taka jest wiara patriarchy Abrahama: "I dlatego tylko ci, którzy polegają na wierze mają uczestnictwo w błogosławieństwie wraz z Abrahamem, który dał posłuch wierze_.7

Historia biblijnego Abrahama jak wcześniej było powiedziane legła u podstaw rozważań Kierkegaarda w książce "Bojaźń i drżenie". Kierkegaard akcentuje, dzięki opisanemu wydarzeniu biblijnemu, przede wszystkim rolę odpowiedzialności indywidualnej w życiu ludzkim, a nade wszystko konfliktowości tego życia. Duński teolog podkreślił, czym tak naprawdę jest filozofia i religia, które nie są tylko lekcją której można się uczyć, by po skończeniu szkoły można ją wcielać w swoje życie, ale filozofia i religia to medytacja którą człowiek prowadzi do końca życia.

Zapytajmy zatem: jak przedstawia Abrahama Kierkegaard i jaka jest wiara patriarchy w oparciu o wydana w 1843 roku książkę "Bojaźń i drżenie"?

III Abraham Kierkegaarda i jego wiara

Na samym początku naszych rozważań należy zaznaczyć że Abraham Kierkegaarda nie jest tym samym Abrahamem, o którym opowiada Biblia. Abraham Kierkegaarda nie jest tym, który służy Bogu, ale jest wzorem do indywidualnego naśladowania.

Warto powiedzieć, że gdyby Abraham miał pewność, że rozmawiał z Bogiem, a treść tej rozmowy była by taka jak przedstawia Biblia, nie mogło by dojść do żadnych wahań, niejasności, oporów i medytacji u "Ojca wiary" - a tym samym nie było by Kierkegaardowskiego "konfliktu Abrahama". Bóg jest obecny w dziele Kierkegaarda jako odległe tło, który likwiduje każdą wątpliwość dzięki wielkiemu swojemu autorytetowi.

Z czego tak naprawdę rodzi się egzystencjalna trwoga, bojaźń Abrahama - według Kierkegaarda? Wywodzi się ona z tego, że "w świecie doczesnym Bóg i ja nie możemy jednak rozmawiać nie mamy wspólnego języka_.8 Bóg posługuje się całkiem innymi kategoriami niż człowiek, co można przenieść także na grunt języka. Egzystencjalna trwoga rodzi się wówczas kiedy dwie płaszczyzny świata doczesnego, oraz wiecznego nie znajdują dla siebie wspólnego języka. Abraham musi zatem podjąć stanowczą decyzję, aby samemu rozszyfrować uświadomiony sobie głos, zupełnie sam, gdyż to on, a nie "inni" otrzymali ten nakaz.

Pisze Kierkegaard: _W świecie zewnętrznym wszystko należy do posiadacza [...] Inaczej jest w świecie ducha. Tu panuje boski porządek, panuje nie jednakowo nad godnymi i niegodnymi_9.

Widzimy zatem bardzo wyraźnie że między światem Boga a światem człowieka istnieje przepaść, dualizm, dlatego kiedy rozum człowieka styka się z Bogiem, muszą istnieć problemy, paradoksy i sprzeczności, które przyjmują postać absurdów. Składnikiem wiary może być tylko to, co nie da się zrozumieć. Dlatego można zapytać: Co jest potrzebne by odkryć głos Boga? Odpowiedź wydaje się być prosta. Trzeba przede wszystkim wyeliminować historię, doświadczenia, wiedzę i zrobić miejsce wierze. Jest to możliwe tylko wówczas kiedy człowiek na moment zawiesi wszystkie prawa etyki, to co ogólne, to co obowiązuje każdego i w każdej chwili,10 a wówczas zaczyna królować wiara.

Opowieść o Abrahamie zawiera teleologiczne zawieszenie etyki na korzyść wiary.

Abraham, wioząc Izaaka na górę Moria, popada w konflikt właśnie z tą etyczną sferą w której obowiązuje norma "nie zabijaj". W tej sferze etyki stosunek Abrahama do Izaaka da się wyrazić tym, że ojciec powinien kochać syna bardziej niż samego siebie.11 Biorąc to wszystko pod uwagę można stwierdzić że z punktu widzenia etyki Abraham jest mordercą gdyż jadąc zabić syna, czynu tego dokonuje już w myślach.12 Abraham żyje w społeczności uznającej określone normy moralne i prawne, które mają charakter ogólnie obowiązujący.

Zachodzi jednak pytanie: jak Abraham rozwiązuje konflikt, i co jest racją takiego postępowania?

Abraham dzięki zawieszeniu norm etycznych staje się ofiarodawcą i czyn jego mieści się w kategoriach religijnych. Abraham jest wielki dla cnoty czysto osobistej13. Uzasadnienie czynu jak i postępowania można dopatrywać się ze względu na Boga. Kierkegaard pisze: "Uczynił to dla Pana Boga, a jednocześnie identycznie z tym dla samego siebie. Uczynił to dla Boga gdyż Bóg zażądał od niego takiego świadectwa wiary, dla siebie - gdyż chciał dać świadectwo". Bóg żąda od Abrahama świadectwa, nie tyle ofiary, ale świadectwa wiary. Jakie zadania winna zatem spełniać wiara? Wiara ma spełnić podstawowe dwa zadania: po pierwsze ma ona gwarantować nie tylko negowaną przez estetykę ciągłość, ale także ma dać sposób dotarcia człowieka do Boga.

Trafne wydaje się stwierdzenie że Abraham, ponieważ nie miał do końca pewności - uwierzył. Wierze bowiem musi towarzyszyć ryzyko, które jest zawsze jej odpowiednikiem. Z drugiej strony wiara nie daje człowiekowi ostatecznego spokoju, lecz jak stwierdza Kierkegaard rodzi w człowieku bojaźń i drżenie.

Abraham - chcąc zostać "ojcem i rycerzem wiary" musi podjąć stanowczy wysiłek, który będzie wymagał od niego wiele wyrzeczenia i poświęcenia. Musi bowiem "milczeć". Wiara bowiem domaga się całkowitego zaufania Bogu, bez zadawania pytań, co także widzimy w postawie biblijnego Abrahama.

Zauważmy także że Abraham dysponuje absolutną wolnością w podjęciu decyzji, ale tym samym, gdyby patriarcha miał pewność, nie miałby wiary, gdyż pewność pochodzi od rozumu, a ten według tego co już powiedzieliśmy, nie może mieć nic wspólnego.

W tym miejscu pragnę zaznaczyć że rozłączenie wiary od rozumu tak jak to proponuje Kierkegaard jest nie do przyjęcia. Bowiem na gruncie teologii chrześcijańskiej rozum pozbawiony wiary podążałby bocznymi drogami, na których istniałoby ryzyko zagubienia jego ostatecznego celu, a także wiara pozbawiona oparcia w rozumie skupiłaby się bardziej na uczuciach i przeżyciach, co stworzyłoby zagrożenie, że przestanie być propozycją uniwersalną.14

Tymczasem wiara i rozum są jak "dwa skrzydła, na których duch ludzki unosi się ku kontemplacji prawdy_15. Człowiek zatem stanowi istotę która szukając prawdy całe swoje życie opiera na wierze.

Prawdziwa wielkość "rycerza wiary" ma zatem polegać na tym że ma stać się świadkiem, nigdy nauczycielem, ma pokazać innym że jest możliwe zawieszenie norm etycznych, by stanąć ponad wymaganiami jakie stwarzają normy etyczne, aby tym samym spełnić obowiązek wobec Boga. Ma zatem połączyć w sobie rozum z wiarą.

Wobec tego wszystkiego, co dotąd było powiedziane, odpowiedzmy sobie na ostatnie z postawionych pytań: Na czym polega "podwójny wysiłek" Abrahama i co osiągną przez ten wysiłek Abraham?

Dzięki wcześniejszym rozważaniom możemy powiedzieć że Abraham jakiego przedstawił Soren Kierkegaard w lekturze "Bojaźń i drżenie" dokonuje podwójnego wysiłku, wysiłku nieskończoności.

Abraham jednocześnie musi dokonać nieskończonego wysiłku rezygnacji, zgadzając się na ofiarowanie Izaaka, i nieskończonego wysiłku wiary, który mu to wszystko, czego on się wyrzekł, w rzeczywistości przywraca.

Co osiągnął swoim wysiłkiem Abraham?

Pozostał wierny swej miłości. Ten bowiem _kto kocha Boga, nie potrzebuje ani łez, ani zachwytów, zapomina w miłości o cierpieniu, i to tak zapomina, że nie został by ślad jego męki, gdyby sam Bóg jej nie pamiętał; gdyż on widzi człowieka "w skrytości" zna jego nędze liczy łzy jego_16.

Cała filozofia Kierkegaarda dążyła tylko i wyłącznie do jednego celu; do stwierdzenia że historia, kultura, cywilizacja, cielesność człowieka, to wszystko, co wiąże go tysiącami nici ze społeczeństwem i przyrodą, może przeszkodzić w tym stanięciu wobec tajemnicy Boga. Zapomniał o jednym, że pierwszy człowiek był przyrodą i ma odniesienie poprzez myśl, język do natury społecznej.

Nie należy jednak zapominać, że każdy wybór ludzki jakiego dokonuje człowiek staje się jego wyborem i jego moralnością.

Historia pokazała że takie wybory są cenne. Z jednej strony odrzucają to co ogólne, a przyjmują wiarę ze względu na cel jakim jest dobro. Motywem takiego postępowania staje się obowiązek względem Boga, miłość oraz wiara.

Motywy takie zrodziły się w sercu Abrahama oraz św. Maksymiliana Kolbe.

Wiara dla nich stała się pewnością.