MIĘCZAKI
Wtórna jama ciała – celoma
Acoelomata
Oskórek
Nabłonek
Mięśnie
Blastocel
Jelito
Celomata
Wtórna jama ciała – celoma
-płyn celomatyczny
-wysłana otrzewn a (nabłonek mezodermalny)
-otrzewna ścienna
wyściela ścianę ciała
-otrzewna trzewna(otacza jelito)
-podzielona na część prawą i lewą krążkami
Cechy charakterystyczne:
-Części ciała: głowa, noga, worek trzewiowy, płaszcz
-Płaszcz wytwarza wapienną muszlę lub konkrecje wapienne
-Wór powłokowo-mięśniowy, część mięśni wyodrębniona
-Mięśnie gładkie, czasem poprzecznie prążkowane
-Jamy ciała: blastocel i celoma(osierdzie jamy gonad)
-Otwarty układ krwionośny
-Oddychanie: skrzela grzebykowate(ktenidium)
-Układ wydalniczy: nerki (metanefrydia) otwarte na osierdzia
-Obecność tarki (uzębiony język) w gardzieli
-Larwa: trochofora
Części ciała:
-muszla
-płaszcz (fałd ściany ciała)
-głowa
-skrzele
-worek trzewiowy(narządy wewnętrzne)
-noga(lokomocja)
-jama płaszczowa(otwór odbytowy, narządy płciowe, narządy wydalnicze)
Typy budowy:
-rozbudowane w kierunku przednio-tylnym(chitony, małże)
-rozbudowane w kierunku grzbietowo-brzusznym(ślimaki, głowonogi)
Muszla:
-wytwarzana przez nabłonek płaszcza
-połączona z ciałem za pomocą mięśni
PERIOSTRAKUM - warstwa rogowa , zbudowana z białka konchioliny, wytwarzana przez brzeg płaszcza
MEZOSTRAKUM(warstwa porcelanowa) – warstwa wapienna zbudowana z pryzmatów węglanu wapnia, wytwarzana przez brzeg płaszcza
HYPOSTRAKUM(warstwa perłowa) – warstwa wapienna, blaszki wapienne równoległe do powierzchni muszli, wytwarzana przez całą powierzchnię płaszcza, czasem brak
Nabłonek płaszcza
Oddychanie:
-Skrzela grzebykowate (ktenidia) – dwa rzędy blaszke osadzonych naprzemianlegle na osi, położone w jamie płaszczowej:
Układ pokarmowy
Woreczek tarki
Wypuklenie tylnej ścianki gardzieli
Przyrost nowych zębów, do kilku rzędów dziennie
Mięśnie tarki
Chrząstka wzmacniająca język
Przełyk
Błona podstawowa ( pokrywająca język)
Gardziel
Zęby tarki
Koncholina
Zakrzywione do tyłu
Język(fałd w gardzieli)
Otwór gębowy
Tarka (radula) – gardziel:
Tarka wysuwa się do przodu
Brzegi otworu gębowego są dociśnięte do podłoża
Tarka wykonuje ruchy do przodu i do góry, zdrapując pokarm z podłoża i kierując go do otworu pokarmowego
Tarka może rozcierać pokarm o górną ściankę gardzieli
Tarka popycha pokarm w głąb przełyku
GROMADA: CHITONY (POLYPLACOPHORA)
Synonim: wielopłytkowe
Środowisko: strefa międzypływowa mórz
Jama płaszczowa (rowek wokół nogi):
Odbyt
O. wydalnicze
O. płciowe
2 rzędy ktenidiów
Głowa – słabo wyodrębniona
Muszla: 8 osobnych płyt
Noga – szeroka, tarczowata
Płaszcz – zawinięty w stronę grzbietową przyssawki
Części płaszcza nieokryte muszlą pokrywa oskórek wapiennymi igiełkami
GROMADA: ŚLIMAKI (GASTROPODA)
Ciało rozbudowane w kierunku grzbietowo-brzusznym(wysoki worek trzewiowy)
Płaszcz zrośnięty z workiem trzewiowym, odstaje z przodu ciała tworząc jamę płaszczową
W jamie płaszczowej 1 lub 2 ktenidia albo jama płucna
Dobrze wyodrębniona głowa z 1 lub 2 parami czułków
Spiralnie skręcony worek trzewiowy (i muszla) – asymetria ciała
Szeroka spłaszczona noga po stronie brzusznej
Torsja:
Przodek ślimaków: jama płaszczowa ze skrzelami i odbytem z tyłu ciała
Obrót worka trzewiowego o 180o w kierunku przeciwnym do ruchu wskazówek zegara ( w lewo)
Obrót zachodzi u larw współczesnych ślimaków
Skutki torsji:
Jama płaszczowa z przodu
Parzyste narządy powyżej miejsca skręcania zamieniają się miejscami (prawe z lewymi)
Skręcenie układu pokarmowego, otwór odbytowy z przodu
Zalety torsji:
U ślimaków pełzających po podłożu muszla nie uciska głowy
Ślimak nie zanieczyszcza sobie skrzeli cząstkami osadów unoszących się na skutek pełzania
Obrona przed drapieżnikami: łatwiej jest wciągnąć głowę do jamy płaszczowej położonej z przodu
Usprawnienie działania narządów zamysłów w jamie płaszczowej
WADA: otwór odbytowy znajduje się nad głową
Detorsja – częściowe odkręcenie wora trzewiowego zachodzące po torsji – ślimaki tyłoskrzelne i płucodyszne
Spiralne skręceni8e worka trzewiowego i muszli:
Skręt zgodnie z ruchem wskazówek zegara, od wierzchołka(najstarsza część muszli)
Narządy po prawej stronie worka trzewiowego leżą przy osi spirali i mają mniej miejsca w muszli
Redukcja prawych ( przed torsją lewych) parzystych narządów + skrzela +ostradium + przedsionek serca + płata gruczołu trawiennego + nerki
Zanik form lewoskrętnych: zanik narządów lewej połowy ciała
Budowa muszli:
Wierzchołek
Skręt
Szew
Ostatni skręt
Warga
Otwór
Dołek osiowy
PODGROMADA PULOMATA (Płucoyszne)
Brak wieczka
Brak skrzeli, oddychają za pomocą jamy płucnej powietrzem atmosferycznym
Zeskrobują pokarm – skrobacze
Obojnaki
Lądowe i wodne
Związane z górną* partią wód i związane z roślinnością
ŚLIMAK WINNICZEK
Muszla, pokrywająca worek trzewiowy
Głowa
2 pary czułek
Oczy na szczycie dłuższej pary czułków
U podstawy prawego dłuższego czułka otwór płciowy
Gatunek rodzimy dla południowej Polski w reszcie kraju rozprzestrzeniony dzięki cystersom od średniowiecza
Objęty ochroną częściową
PODGROMADA PROSOBRANCHIA (przodoskrzelne)
Wieczko – rogowe zamknięcie muszli, przyczepione do grzbietu tylnej części nogi
½ skrzela
Mogą filtrować zawiesinę
Przeważnie rozdzielnopłciowe
Wodne, związane z osadami dennymi
Mogą występować na znacznych głębokościach (skrzela)
Większość krajowych (prócz żyworódek) to formy małe
Należą tu też formy lądowe( gł. Tropikalne i subtropikalne formy nadrzewne)
ŻYWORÓDKA – Viviparus
W Polsce 2 gatunki – rzeczna i pospolita
Spiralne pasy – cecha charakterystyczna
Do 5cm wielkości
U młodej spiralne rzędy krótkich włosków
Rozwój zarodkowy w macicy, samica rodzi młode ślimaki
Głowa wyciągnięta w kurczliwy ryjek
1 para czułków
Oczy u podstawy czułków
Rozdzielnopłciowe, dymorfizm objawia się w budowie czułków – samice mają oba czułki jednakowe, u samców prawy czułek przekształcił się w aprat kopulacyjny i jest znacznie grubszy i krótszy
GROMADA: BIVALVIA (MAŁŻE)
Brak głowy i narządów z nią związanych: tarki, narządu podtarkowego, gruczołów ślinowych
Ciało boczniespłaszczone
Część grzbietowa: worek trzewiowy, część brzuszna: noga
Płaszcz: dwa fałdy zwisające ku dołowi
Dwuklapowa muszla
W jamie płaszczowej para ktenidiów, zwykle bardzo zmodyfikowanych
Ligamnetum – więzadło, elastyczne, kochiolinowe połączenie obu połówek muszli, utrzymuje muszle w stanie rozwartym, żeby zamknąć muszlę, małż musi użyć mięśni zwieraczy
BUDOWA SKRZELI
Podgromada: protobranchia – para typowych ktenidiów służących tylko do oddychania
Inne małże: oś skrzela przyrasta do grzbietowej ściany jamy płaszczowej, listki skrzelowe w obu rzędach wydłużają się nitkowato, każda nić tworzy gałąź zstępującą (skierowaną w dół) i wstępującą (skierowaną w górę)
Powstają przy połączeniu między: gałęzią wstępującą i zstępującą jednej nici, sąsiednimi nićmi, końcami gałęzi wstępujących a ścianą płaszcza lub worka trzewiowego
Po każdej stronie ciała powstają dwie zwarte blaszki skrzelowe
Podziała jamy płaszczowej na część podskrzelową i nadskrzelową
Części te są połączone otworami w blaszkach : Ostia*
Woda wpływa do części podskrzlowej przez syfon wpustowy
Ruch wody jest wymuszony przez rzęski skrzeli
Woda omywa skrzela i przepływa przez Ostia do przestrzeni nadskrzelowej
Po drodze rzęski skrzeli i przepływa przez Ostia do przestrzeni nadskrzelowej
Po drodze rzęski skrzeli wychwytują z niej zawiesinę, która jest zlepiana śluzem i kierowana do otworu gębowego specjalnymi rowkami
W okolicy otworu gębowego jakość pokarmu jest badana przez płaty gębowe, cząstki nienadające się do spożycia są wyrzucane przez syfon wpustowy
Woda z części nadskrzelowej wpływa na zewnątrz syfonem wylotowym
Z części nadskrzelowej uchodzą też dwa otwory wydalnicze
WPŁYW MAŁŻY NA EKOSYSTEM:
Wielokierunkowy znaczny wpływ na różne części ekosystemu
Zmiany parametrów abiotycznych
Kształtowanie środowiska życia innych organizmów
Filtracja zawiesiny
Rola siedlisko twórcza
Zwarte kolonie o dużych zagęszczeniach
Akumulacja zanieczyszczeń i toksyn : pestycydy, metale ciężkie, cyjanotoksyny, akumulacja w tkankach, wzrost stężenia w osadach, wprowadzenie do wyższych poziomów troficznych
WPŁYW MAŁŻY NA CZŁOWIEKA:
Osiedlają się na rurach doprowadzających wodę do przemysłowych układów chłodzących
Zanieczyszczają ujęcia wody pitnej
Przyczepiają się do burt łodzi i statków
Niszczą boje nawigacyjne
Porastają sieci rybackie
Przyspieszają korozję
Pogarszają jakość plaż
Znaczenie w bioindykacji i biomanipulacji
Gatunki jadalne
UNIONIDAE – SKÓJKOWATE
Duże, >5cm długości
Żyją w osadach dennych, tylny koniec z syfonami wystawiają na powierzchnię
Pełzają za pomocą językowatej nogi
Rozdzielnopłciowe/obojnaki
Larwy – glochidia, pasożytują na skrzelach i skórze ryb
SKÓJKA
Zamek
Muszla masywna
Muszla wyraźnie wypukła
Brak skrzydełka
Jaja składane wiosną, po 2 miesiącach uwalniane są glochidia
3 gatunki rodzime
SZCZEŻUJA
Brak zamka
Muszla delikatna
Muszla słabo wypukła
Skrzydełko
Jaja składane latem i jesieniach
3 gatunki rodzime i 1 obcy
DREISSENIDAE – 1 gatunek, racicznica zmienna
Trójkątna muszla
Wierzchołek przesunięty do przodu
Zmienne ubarwienie, zwykle w paski
Do 4cm
Gatunek napływowy ze zlewiska Morza Czarnego i Kaspijskiego
Pospolita
Żyje gromadnie przyczepiona bisiorem do twardego podłoża, zwykle do kilku m głębokości
Rozdzielnopłciowa
Jedyny małż słodkowodny z planktonożerną larwą
Duży wpływ na ekosystem i znaczenie gospodarcze
SPHAERLIDAE – kulkowate
Drobne i średnie małże
Wody stojące i wolno płynące, także zbiorniki okresowe
Osady muliste i piaszczyste, płytko lub na dużych głębokościach
Odporne na brak tlenu, wysychanie i toksyczne gazy(amoniak, siarkowodór)
Hermafrodyty
Rozwój embrionalny na skrzelach rodziców, młode rodzą się podobne do osobników dorosłych
GAŁECZKA
Większe
Szczyt położony na środku
Dwa syfony
3 gatunki
GROSZKÓWKA
Mniejsze
Szczyt przesunięty do tyłu
Brak syfonów lub tylko górny
17 gatunków
CORBICULIDAE
2 gatunki od kilku lat w Polsce
Pd-wsch Azja
W Polsce od 2003 roku w Odrze
Gruba twarda muszla
Zwykle do 25mm maks 55-60mm
W osadach, żwir, piasek; rzadziej w wodach płynących
Konkurują z innymi małżami, utrudniają pracę urządzeń hydrotechnicznych
MAŁŻE POLSKIEGO BAŁTYKU
Rogowiec bałtycki
Muszla rozdęta
Pokryta często różową błyszczącą warstewką rogową
Skorupka gładka, z delikatnymi pierścieniami przyrostu
Długość 15-21mm
Występuje w strefie brzegowej do głębokości 40cm
Zagrzebuje się płytko w piasku
Sercówka pospolita
Muszla masywna, kształtu sercowatego
3cm długości
Powszechny do głębokości 20m
Młode na roślinach, potem na powierzchni osadów
Małgiew piaskołaz
Pochodzi z Ameryki Płn
Duże, do 7 cm
Występuje w strefi przybrzeżnej
Zagrzbuje się głęboko (nawet do 0,5 m) w dnie piaszczystym lub piaszczysto-mulistym i wystawia silnie rozwinięte syfony
Omułek jadalny
Muszla cienkościenna, trójkątna, ciemnofioletowa lub brunantoczarna
Do 15cm długości
Żyje na niewielkich głębokościach na twardym dnie
Gromadne, przyczepione bisiorem do skał i budowli portowych
Ogromne znaczenie ekologiczne
Poławiany i hodowany
GŁOWONOGI
Ciało wydłużone w kierunku grzbietowo – brzusznym(wysoki worek trzewiowy)
Zmiana orientacji ciała w przestrzeni góra =przód, przód = brzuch, tył = grzbiet, dół – tył
Głowa dobrze wyodrębniona, z parą dużych oczu
Przednia część nogi – ramiona obrastające głowę
Otwór gębowy jest otoczony wieńcem ramion
Szczęka górna i dolna (rogowe) tworzą dziób
W gardzieli tarka
Noga:
Ramiona – przednia część nogi
Chwytne, czuciowe, u samców – narząd kopulacyjny
Dziesięcioramienice: 10 ramion, 2 dłuższe, chwytne – mątwy – dłuższe wciągane, kalmary – dłuższe nie wciąganie
Ośmiornice – 8 jednakowych ramion
Łodziki
Lejek – tylna część nogi
Wąska rurka prowadząca do jamy płaszczowej
Wzmocniony chrząstką
Ruchliwy zmienia się położenie wylotu
Płaszcz i jama płaszczowa
Po stronie brzusznej
2 wejścia do jamy płaszczowej – dolne – szerokie zamykane na chrzęstne zatrzaski; górne – wąskie, przez lejek
W jamie płaszczowej 2 ktenidia (2pary łodziki lub 1 para inne)
O płciowy, wydalnicze, odbytowy
RUCH: woda wpływa do jamy płaszczowej szeroką szczeliną, szczelina zamyka się, skurcz mięśni okrężnych płaszcza zmniejsza objętość jamy płaszczowej, woda wypływa z jamy przez lejek pod dużym ciśnieniem, ruch odrzutowy w przeciwnym kierunku
Muszla
Łodziki – jedyny współczesny głowonóg o muszli zewnętrznej, skręconej spiralnie w jednej płaszczyźnie
Muszla podzielona na komory, zwierzę zamieszkuje tylko ostatnią
Kanał przebijający wszystkie komory z cienką wypustką – syfon
Komory wypełnione gazem, regulacja ciężaru właściwego
Pozostałe – muszla wewnętrzna lub brak muszli, możliwe przyczyny utraty muszli zewnętrznej: aktywny tryb życia(muszla zewnętrzna utrudnia szybkie pływanie, bez muszli jama płaszczowa może zmieniać objętość – usprawnienie ruchu odrzutowego), duże rozmiary ciała (konieczność budowy dużej muszli – wydatek energetyczny)
Muszla wewnętrzna – mątwy
Muszla obrośnięta płaszczem
Płaska, płytka – os scepiae
Rola: regulacja ciężaru właściwego ciała – jak u łodzika
Muszla – kalmary
Muszla obrośnięta płaszczem
Nie reguluje ciężaru właściwego
Miejsce przyczepu mięśni
Płąska chitynowa płytka(piórko)
Reszta zanika
CHARAKTERYSTYKA ANNELIDA
Metameryczna budowa ciała – metameria homonimiczna i heteronomiczna. U pijawek zewnętrzna metameria jest tylko pofałdowanie powłok ciała – nie odpowiada metamerii wewnętrznej
Zaznaczony proces cefalizacji – wyodrębnienie się głowy
Ciało zbudowane z płata przedgębowego (prostomium), płata gębowego (peristomium), szeregu pierścieni (metamerów) oraz płata analnego z otworem odbytowym
Ciało pokryte worem powłokowo-mięśniowym
Obecność chitynowo-białkowych szczecin
Zamknięty układ krwionośny z wyjątkiem pijawek
Oddychają całą powierzchnią ciała lub posiadają narządy oddechowe (skrzela)
Rozdzielnopłciowe lub hermafrodyczne
Układ nerwowy – para zwojów mózgowych, około gardzielowe konektywy i podwójny brzuszny łańcuszek nerwowy lub drabinka z parą zwojów w każdym segmencie
Narządy wydalniczo-osmoregulacyjne – metanefrydia
Siedliska:
Większość to formy morskie, żyjące na dnie, nieliczne formy planktonowe
Wiele też słodkowodnych i lądowych
Spotyka się też komensale i pasożyty
Współcześnie żyje 12tys – 18tys gatunkow
WIELOSZCZETY – POLYCHATEA
Najbogatsze w gatunki i najbardziej różnorodne
Dobrze wyodrębniony odcinek głowowy, liczne przydatki, głaszczki, macki/czułki, parapodia
Brak siodełka
Rozdzielnopłciowe, w rozwoju larwa trochofora
Narządy rozrodcze nie są zlokalizowane w określonym segmencie ciała
Nereida
Wydłużone, spłaszczone grzbieto-brzusznie ciało o długości przeważnie ok. 10cm, zdarzają się osobniki do 20cm, występuje metameria homonimiczna – wszystkie pierścienie oprócz głowowych i odbytowego są do siebie podobne
EPITOKIA – narządy rozrodcze nie są zlokalizowane w określonych segmentach ciała. Zapłodnienie najczęściej zewnętrzne. Wytwarzanie epitokowych stadiów zawierających gamety u gatunków bentosowych. Stadia te masowo migrują do powierzchniowych warstw wody i uwalniają do wody komórki płciowe. Prądy wody wywołane przez pływające intensywnie robaki zwiększają szanse zapłodnienia.
Epitokia epigamiczna – cały osobnik przekształca się w formę epitokową wypełnioną komórkami płciowymi. Często towarzyszą temu zmiany morfologiczne. Po uwolnieniu gamet zwierzęta giną.
Epitokia schizogamiczna – przekształceniu ulega tylna część ciała(epitokowa), która odrywa się i wędruje do powierzchni wody. Niezmienna (atokowa) pozostaje na dnie.
SKĄPOSZCZETY – OLIGOCHAETA
Słabo wyodrębniony odcinek głowowy, brak przydatków
Brak parapodiów, nieliczne szczeci
Hermafrodytyzm
Występuje siodełko
Rozwój prosty, bez przeobrażania, narządy rozrodcze zlokalizowane w określonych segmentach ciała
W większości ryjące w podłożu formy lądowe lub słodkowodne
DŻDŻOWNICA ZIEMNA
Wydłużone, segmentowane, cylindryczne ciało, z tyłu lekko spłaszczone, około 100-200 segmentów
Siodełko – utworzone ze zgrubiałej, gruczołowej epidermy z licznymi komórkami wydzielniczymi trzech rodzajów: wydzielają śluz potrzebny podczas kopulacji, produkują substancję, z której budowany jest kokon, wydzielają albuminy tworzące środowisko dla rozwijających się jaj
ROLA SKĄPOSZCZETÓW W PRZYRODZIE
Są ważnym czynnikiem glebotwórczym (poprawiają strukturę gleby i zwiększają jej żyzność)
Są ważnym składnikiem diety wielu gatunków zwierząt (płazy, ptaki, gryzonie, lisy, jeże, borsuki, wije, chrząszcze)
Wodne gat. Pożywieniem ryb
Wykorzystywane w produkcji kompostu
Hodowanie na masową skalę w celach komercyjnych (dżdżownica kalifornijska, przynęta na ryby, rureczniki dla akwarystów)
PODGROMADA HIRUNIDA(PIJAWKI)
Brak wyrostków na odcinku głowowym
Brak parapodiów
Brak szczeci
Ciało wydłużone walcowate lub grzbieto-brzusznie spłaszczone, zaopatrzone w 1 /2 przyssawki. Przyssawka przednia położona jest na dolnej stronie ciała , otacza otwór gębowy. Nad przyssawką tylką otwór odbytowy