II LEKCJA

Formy podstawowe czasownika

Słownik języka łacińskiego podaje formy podstawowe czasownika, np.:

Video Widzę 1.Os. Cz. Ter. Tr. Ozn. Str. Cz. (praesens indicativi activi)	Videre Widzieć Bezikolicznik (infinitivus praesentis active)	Vidi Zobaczyłem 1.Os. Cz. Przeszł. Dok. Tr. Ozn. Str. Cz. (perfectum indicativi activi)	Visum Aby zobaczyć (supinum)

W formach podstawowych znajdujemy tematy czasownika:

Temat czasu teraźniejszego narra- vide- leg- audi-

Temat czasu przeszłego dokonanego narrav- vid- leg- audiv-

Temat supini narrat- vis- lect- audit-

Czasowniki ze względu na zakończenie tematu czasu teraźniejszego dzielimy na cztery koniugacje.

Do Koniugacji I należą czasowniki, których temat czasu teraźniejszego kończy się na –a, a bezokolicznik na –are, np.:

Narro, narrare – opowiadać,

Laboro, laborare – pracować.

Do Koniugacji II należą czasowniki, których temat czasu teraźniejszego kończy się na –e, a bezokolicznik na –ere, np.:

Video, videre – widzieć,

Studio, studere – studiować.

Do Koniugacji III (spółgłoskowej) należą czasowniki, których temat kończy się na spółgłoskę, a infinitivus na –ere, np.:

Scribo, scribere, scripsi, scriptum – pisać,

Disco, discere, didici – uczyć się.

Do Koniugacji IV należą czasowniki, których temat kończy się na –i, a infinitivus na –ire, np.:

Sentio, sen tire, sense, sensum – czuć,

Scio, scire, scivi, scitum – wiedzieć.

SUPINUM

Czwarta forma podstawowa czasownika nosi nazwę supinum. Występuje po czasownikach oznajmiających ruch i wyraża cel tego ruchu, no.: propero laboratum spieszę, aby pracować.

Nota bene!

Warto zapamiętać, że temat supini czasownika spotykamy w wielu rzeczownikach łacińskich zakończonych na:

-tor lector czytelnik, auditor słuchacz;

-io visio patrzenie, lectio czytanie, auditio słuchanie;

-orium lectiorium czytelnia, auditorium sala wykładowa;

-um dictum powiedzenie, factum czyn, scriptum pismo;

-us intellectus zrozumienie, pojęcie, cultus pielęgnowanie, sposób życia, cześć.

Temat supini czasownika tworzy się od tematu praesentis przez dodanie przyrostka –t: narra-t-um, vid-t-um vis-um (t pod wpływem dysymilacji przeszło w s).

INDICATIVUS PRAESENTIS ACTIVI

Tryb oznajmujący czasu teraźniejszego strony czynnej

KONIUGACJE

I (a)	II (e)	III (spółg.)	IV (i)
Singularis	Singularis	Singularis	Singularis
Am-o kocham Ama-s kochasz Ama-t kocha	Vide-o widzę Vide-s widzisz Vide-t widzi	Leg-o czytam Leg-i-s czytasz Leg-i-t czyta	Audi-o słucham Audi-s słuchasz Audi-t słucha
Pluralis	Pluralis	Pluralis	Pluralis
Ama-mus kochamy Ama-tis kochacie Ama-nt kochają	Vide-mus widzimy Vide-tis widzicie Vide-nt widzą	Leg-i-mus czytamy Leg-i-tis czytacie Leg-u-nt czytają	Audi-mus słuchamy Audi-tis słuchacie Audi-u-nt słuchają

IMPERATIVUS PRAESENTIS ACTIVI

Tryb rozkazujący czasu teraźniejszego strony czynnej

KONIUGACJE

I (a)	II (e)	III (spółg.)	IV (i)
Singularis	Singularis	Singularis	Singularis
2. Ama! Kochaj!	Vide! Zobacz!	Leg-e! czytaj!	Audi! Słuchaj!
Pluralis	Pluralis	Pluralis	Pluralis
2. Ama-te! Kochajcie!	Vide-te! Zobaczcie!	Leg-i-te! Czytajcie!	Audi-te słuchajcie

III LEKCJA

INDICATIVUS I IMPERATIVUS PRAESENTIS CZASOWNIKA sum, esse, fui.

Tryb oznajmujący i rozkazujący czasu teraźniejszego.

Indicativus	praesentis
Singularis	Pluralis
Sum jestem Es jesteś Est jest	Sumus jesteśmy Estis jesteście Sunt są
Imperativus	praesentis
2. es! Bądź!	2. este! Bądźcie!

ORZECZENIE ZŁOŻONE (IMIENNE)

Czasownik posiłkowy sum, esse, fui występuje jako:

1. Orzeczenie czasownikowe, np. Polonia in Europa Est. Polska znajduje się w Europie.

2. Łącznik orzeczenia złożonego, np. Italia lingua Latinae patria Est. Italia jest ojczyzną języka łacińskiego.

Orzecznik w języku łacińskim występuje zawsze w tym samym przypadku co podmiot.

DEKLINACJA I

Do deklinacji I należą:

- Rzeczowniki i przymiotniki rodzaju żeńskiego zakończone w mianowniku liczby pojedynczej na –a, a w dopełniaczu liczby pojedynczej na –ae, np.: ligua antiqua, lingua antiqua język antyczny

- kilka rzeczowników rodzaju męskiego oznaczających zawód lub mieszkańców niektórych krajów, np.: poeta, -ae poeta.

Temat rzeczowników i przymiotników deklinacji I kończy się na –a.

Nominativus Genetivus Dativus Accusativus Ablativus Vocativus	Quis? Quid? Kto? Co? Cuius? Kogo? Czego? Cui? Komu? Czemu? Quem? Quid? Kogo? Co? Quo? Kim? Czym?	Puella dziewczynka Puellae dziewczynki Puellae dziewczynce Puellam dziewczynkę Puella dziewczynką Puella dziewczynko
N G D A A V	j.w.	Puellae dziewczynki Puellarum dziewczynek Puellis dziewczynkom Puellas dziewczynki Puellis dziewczynkami Puellae dziewczynki

INDICATIVUS IMPERFECTI ACTIVI

Tryb oznajmujący czasu przeszłego niedokonanego strony czynnej

Koniugacja I	Koniugacja II
Singularis	Singularis
Narra-ba-m opowiadałem Narra-ba-s opowiadałeś Narra-ba-t opowiadał	Vide-ba-m widziałem(am) Vide-ba-s widziałeś Vide-ba-t widział
Pluralis	Pluralis
Narra-ba-mus opowiadaliśmy Narra-ba-tis opowiadaliście Narra-ba-nt opowiadali	Vide-ba-mus widzieliśmy Vide-ba-tis widzieliście Vide-ba-nt widzieli
Koniugacja III	Koniugacja IV
Singularis	Singularis
Leg-e-ba-m czytałem Leg-e-ba-s czytałeś Leg-e-ba-t czytał	Audi-e-ba-m słuchałem Audi-e-ba-s słuchałeś Audi-e-ba-t słuchał
Pluralis	Pluralis
Leg-e-ba-mus czytaliśmy Leg-e-ba-tis czytaliście Leg-e-ba-nt czytali	Audi-e-ba-mus słuchaliśmy Audi-e-ba-tis słuchaliście Audi-e-ba-nt słuchali

IDNICATIVI FUTURI I (PRIMI) ACTIVI

Tryb oznajmujący czasu przyszłego I strony czynnej

Koniugacja I	Koniugacja II
Singularis	Singularis
Narra-b-o opowiem Narra-b-i-s opowiesz Narra-b-i-t opowie	Vide-b-o zobaczę Vide-b-i-s zobaczysz Vide-b-i-t zobaczy
Pluralis	Pluralis
Narra-b-i-mus opowiemy Narra-b-i-tis opowiecie Narra-b-u-nt opowiedzą	Vide-b-i-mus zobaczymy Vide-b-i-tis zobaczycie Vide-b-u-nt zobaczą
Koniugacja III	Koniugacja IV
Singularis	Singularis
Leg-a-m przeczytam, będę czytać Leg-e-s przeczytasz Leg-e-t przeczyta	Audi-a-m będę słuchać Audi-e-s będziesz słuchać Audi-e-t będzie słuchać
Pluralis	Pluralis
Leg-e-mus przeczytamy Leg-e-tis przeczytacie Leg-e-nt przeczytają	Audi-e-mus będziemy słuchać Audi-e-tis będziece słuchać Audi-e-nt będą słuchać

TECHNIKA TŁUMACZENIA ZDANIA ŁACIŃSKIEGO

1. Tłumaczenie zdania zaczynamy od osobowej formy czasownika (nigdy od bezokolicznika). Jest to orzeczenie zdania.

2. Łączymy je z podmiotem zdania.

• Przypadkiem podmiotu jest nominativus

• Podmiot i orzeczenie zdania zgadzają się ze sobą co do osoby, liczby, rodzaju, np.: Puella studet. Dziewczyna studiuje. Puellae student. Dziewczęta studiują.

• Podmiot formalnie nieobecny przy czasowniku w 1. i 2. osobie wskazuje końcówka osobowa czasownika, np.: Studemus libenter (My) chętnie studiujemy. Studiosae estis. (Wy) jesteście studentami.

1. Po przetłumaczeniu orzeczenia i podmiotu zapytujemy zwykle o dopełnienie bliższe, które w języku łacińskim znajduje się przeważnie w accusativus: Magistra studiosis sententias Latinas de sapientia in tabula scribit. Nauczycielka pisze studentkom na tablicy łacińskie sentencje o mądrości.

2. Rzeczownik i przymiotnik zgadzają się ze sobą co do rodzaju, przypadka i liczby: Magistra de sententis Latinis narrat. Nauczycielka opowiada o sentencjach łacińskich.

3. Przypadki w języku łacińskim, podobnie jak w języku polskim, spełniają różne funkcje w zdaniu (podmiotu, dopełnienia, przydawki, okolicznika).

Nominativus pełni funkcję podmiotu: Magistrae docent. Nauczycielki uczą.

Genetivus wyraża przydawkę dopełniaczową: Linguae Latinae patria Italia erat. Ojczyzną języka łacińskiego była Italia.

Dativus jest przypadkiem dopełnienia dalszego: Magistra studiosis narrat. Nauczycielka opowiada studentkom.

Accusativus jako część zdania jest dopełnieniem bliższym: Linguam Latinam doceo. Uczę się języka łacińskiego.

Ablativus może być przypadkiem dopełnienia dalszego lub okolicznika: Studiosis de Lingua Latina narro. Opowiadam studentkom o języku łacińskim.

1. Przyimki łacińskie łączą się z accusativus lub ablativus rzeczownika i stanowią nierozdzielną całość: in bibliotheca sum – jestem w bibliotece; in bibliothecam propero – spieszę do biblioteki.

IV LEKCJA

PRONOMINA PERSONALIA

Zaimki osobowe

Przypadki	Singularis	Singularis	Pluralis	Pluralis
N G D Acc Abl	Ego – ja Mei – mnie Mihi – mi Me – mnie Me - mną	Tu – ty Tui – ciebie Tibi – tobie Te – ciebie Te – tobą	Nos – my Nostri – nas nostrum – z nas Nobis – nam Nos – nas Nobis – nami	Vos – wy Vestri – was vestrum – z was Vobis – wam Vos – was Vobis – wami

Język łaciński nie posiada osobnej formy zaimka osobowego dla osoby trzeciej. Jako zaimek osobowy osoby trzeciej służy zaimek wskazujący is, ea id – ten,ta,to; on,ona, ono oraz ille,illa,illud – tamten, ów.

PRONOMEN REFLEXIVUM

Zaimek zwrotny

N. - - G. sui – siebie D. sibi – sobie Acc. se – siebie Abl. se – sobą

Zaimka zwrotnego używa się tylko w odniesieniu do osoby trzeciej: Ego de me narro. Ja opowiadam o mnie. Tu de narras. Ty opowiadasz o tobie. Pueri de se narrat. Chłopcy opowiadają o sobie.

INDICATIVUS IMPERFECTI, FUTURI I CZASOWNIKA sum, esse, fui

Tryb oznajmujący czasu przeszłego niedokonanego i czasu przyszłego I

Imperfectum	Imperfectum	Futurum I	Futurum I
Singularis	Pluralis	Singularis	Pluralis
Eram – byłem Eras – byłeś Erat – był	Eramus – byliśmy eratis – byliście erant – byli	Ero – będę Eris – będziesz Erit – będzie	Eramus – będziemy Elitis – będziecie erunt – będą

ACCUSATIVUS CUM INFINITIVO

Zdania: Audimus te narrare. Agistra videt me laborare. Magistrae vident vos studere. Przetłumaczone dosłownie brzmią: Słyszymy ciebie opowiadać. Nauczycielka widzi mnie pracować. Nauczycielki widzą nas studiować. Tak po polsku powiedzieć nie możemy, lecz przetłumaczymy: Słyszymy, że ty opowiadasz. Nauczycielka widzi, że ja pracuję. Nauczycielki widzą, że wy studiujecie. Porównując zdania łacińskie i polskie należy zauważyć, że w języku łacińskim jest to zdanie pojedyncze z dopełnieniem bliższym rozwiniętym przez bezokolicznik; a w języku polskim są to dwa zdania: zdanie nadrzędne i zdanie podrzędne dopełnieniowe. Podmioty przytoczonych polskich zdań dopełnieniowych (ty, ja, wy) występują w zdaniach łacińskich w bierniku (te, me, vos), a orzeczenia tych zdań (opowiadam, pracuję, studiujecie) są użyte w bezokoliczniku (narrare, laborare, studere). Takie połączenie biernika z bezokolicznikiem nazywamy w języku łacińskim ACI.

Konstrukcja ACI występuje po bardzo wielu czasownikach wyrażających postrzeganie, czucie, sąd, wypowiedź np.: widzę, że; słyszę, że; mówię, że; czuję, że.

Tłumaczenie tej konstrukcji rozpoczynamy od orzeczenia zdania (audi mus, videt, vide nt), które nazywamy słowem rządzącym; po słowie rządzącym dajemy spójnik że. Następnie dopełnienie w accusativ (te,me,vos) stawiamy w mianowniku jako podmiot zdania dopełnieniowego (ty, ja, wy) a infinitivus (narrare, laborare, studere) dopasowujemy w osobie, rodzaju i liczbie do podmiotu jako orzeczenie tego zdania.

Studiosa putat se bene respondere. – Studentka uważa, że (ona – studentka) dobrze odpowiada. Zauważ, że gdy podmiot słowa rządzącego występuje w osobie trzeciej i mówi o sobie (Studiosa putat), to podmiot zdania dopełnieniowego wyrażamy zaimkiem zwrotnym se (dla liczby pojedynczej i mnogiej).

V LEKCJA

DEKLINACJA II

Do deklinacji II należą rzeczowniki i przymiotniki:

• Rodzaju męskiego zakończone na –us, -er: dominus bonus – dobry pan (władca), Liber pulcher – piękna książka.

• Rodzaju nijakiego zakończone na –um: oppidum novum – nowe miast.

Genetivus singularis rzeczowników i przymiotników zakończonych na –er traci e w dalszych przypadkach: Liber, libri; magister, magistra, pulcher, pulchni.

Temat rzeczowników i przymiotników deklinacji II kończy się na –o.

Temat w deklinacji I i II znajdujemy w dopełniaczu liczby mnogiej po odcięciu zakończenia –rum: Puebla-rum, puero-rum.

Singularis	Singularis	Singularis
N. annus – rok G. anni – roku D. anno – rokowi Acc. Annum – rok Abl. Anno – rokiem Voc. Anne – roku	Puer – chłopiec Pueri – chłopca Puero – chłopcu Puerum – chłopca Puero – chłopcem Puer – chłopcze	Verbum – słowo Verbi – słowa Verbo – słowu Verbum – słowo Verbo – słowem Verbum – słowo
Pluralis	Pluralis	Pluralis
N. anni – lata G. annorum – lat D. annis – latom Acc. Annos – lata Abl. Annis – latami Voc. Anni – lata	Pueri – chłopcy Puerorum – chłopców Pueris – chłopcom Peros- chłopców Pueris – chłopcami Peri – chłopcy	Verba – słowa Verborum – słów Derbis – słowom Verba – słowa Derbis – słowami Verba – słowa

UWAGA! Vocativus w liczbie pojedynczej i mnogiej zawsze równy jest Nominativus. Wyjątek stanowią rzeczowniki i przymiotniki deklinacji II rodzaju nijakiego zakończone na –us oraz –ius:

Annus – voc. Sing. Anne – roku!

Filius – voc. Sing. Fili – synu!

Vergilius – voc. Sing. Vergili – Wergiliuszu!

Rzeczowniki I przymiotniki rodzaju nijakiego mają Nominativus, accusatives I vocatives sobie równe. Liczba mnoga tych przypadków kończy się na –a. Por. w j.pol. pola, okna.

Rzeczownik Vir odmienia się jak rzeczownik puer.

PRZYMIOTNIKI DEKLINACJI I i II.

Singularis	Singularis	Singularis
N. bonus – dobry G. boni – dobrego D. bono – dobremu Acc. Bonum – dobrego Abl. Bono – dobrym Voc. Bone – dobry	Bona – dobre Bonae – dobrej Bonae – dobrej Bonam – dobra Bona – dobra Bona – dobra	Bonum – dobre Boni – dobrego Bono – dobremu Bonum – dobre Bono – dobrym Bonum – dobre
Pluralis	Pluralis	Pluralis
N. boni – dobrzy G. bonorum – dobrych D. bonis – dobrymi Acc. Bonos – dobrych Abl. bonis – dobrymi Voc. Boni – dobrzy	Bonae – dobre Bonarum – dobrych Bonis – dobrym Bonas – dobre Bonis – dobrymi Bonae – dobre	Bona – dobre Bono rum – dobrych Bonis – dobrym Bona – dobre Bonis – dobrymi Bona – dobre

PRONOMINA POSSESIVA

Zaimki dzierżawcze

Meus, -a, -um – mój noster, nostra, rostrum – nasz

Tuus, -a, -um – twój vester, vestra, vestrum – wasz

Suus, -a, -um – swój

Zaimki dzierżawcze odmieniają się jak przymiotniki deklinacji I i II. Voc. Sing. Od meus brzmi mi.

DATIVUS POSSESIVUS

Celownik dzierżawczy (posiadania)

Stan posiadania w języku łacińskim można wyrazić dwojako:

1. Tak, jak w języku polskim: Magister librum novum habet. Nauczyciel ma nową książkę.

2. Magistro Liber novus est. (Nauczycielowi jest nowa książka.) Nauczyciel ma nową książkę. W tej konstrukcji osoba posiadająca występuje w Dativus, rzecz posiadania w Nominativus, zamiast habere używa się czasownika esse.

PARTICIPIUM PERFECTI PASSIVI

Imiesłów czasu przeszłego strony biernej

Participium perfecta passiva tworzymy od supinum (czwarta forma podstawowa czasownika, którą podaje słownik) zamieniając zakończenie –um na zakończenie –us, -a, -um, np.: narratus, -a, -um – opowiedziany, -a, -e; visus, -a, -um – zobaczony, -a, -e. Imiesłów ten odmienia się tak, jak przymiotnik zakończony na –us, -a, -um.

PARTICIPIUM FUTURI ACTIVI

Imiesłów czasu przyszłego strony czynnej

Participium futuri activi tworzymy od supinum zmieniając zakończenie –um na zakończenie –urus, -ura, -urum, np.: narraturus, narratora, narraturum – mający,a,e opowiadać. Imiesłów ten odmienia się jak przymiotnik zakończony na –us, -a, -um.

COMPOSITA OD CZASOWNIKA sum, esse, fui

Czasowniki złożone od czasownika być.

Czasownik sum, esse, fiu występuje w wielu złożeniach, które odmieniają się jak czasownik sum, np.:

Ab Ad De In Inter Prae Pro ob	-sum	Absum abesse afui – jestem nieobecny Adsum adesse affui – jestem nieobecny Desum deesse defui – brak mnie Insum inesse fui – znajduję się w czymś Intersum interesie interfui – biorę udział w czymś Praesum praesse praefui – jestem na przedzie, przewodzę Prosum prodesse profui – pomagam Obsum obesse obfui – jestem na przeszkodzie, szkodzę

CZASOWNIK possum, posse, potui

W odmianie czasownika poszum występuje przedrostek pot-, który przed spółgłoską s wskutek asymilacji brzmi pos-.

	Indicativus
Praesens	Imperfectum	Futurum I
Singularis	Singularis	Singularis
Pos-sum – mogę Pot-es – możesz Pot-est – może	Pot-eram – mogłem Pot-eras – mogłeś Pot-erat – mógł	Pot-ero – będę mógł Pot-eris – będziesz mógł Pot-erit – będzie mógł
Pluralis	Pluralis	Pluralis
Pos-sumus – możemy Pot-estis – możecie Pos-sunt – mogą	Pot-eramus – mogliśmy Pot-eratis – mogliście Pot-erant – mogli	Pot-erimus – będziemy mogli Pot-eritis – będziecie mogli Pot-erunt – będą mogli

CZASOWNIK prosum, prodesse, profui

Czasownik prosum powstał z prod-sum, d z przedrostka prod- zachowało się tylko przed samogłoską.

	Indicativus
Praesens	Imperfectum	Futurum I
Singularis	Singularis	Singularis
Pro-sum – pomagam Prod-es – pomagasz Prod-est – pomaga	Prod-eram – pomagałem Prod-eras – pomagałeś Prod-erat – pomagał	Prod-ero – pomogę Prod-eris – pomożesz Prod-erit – pomoże
Pluralis	Pluralis	Pluralis
Pro-sumus – pomagamy Prod-estis – pomagacie Pro-sunt – pomagają	Prod-eramus – pomagaliśmy Prod-eratis – pomagaliście Prod-erant – pomagali	Prod-erimus – pomożemy Prod-eritis – pomożenie Prod-erunt – pomogą

NOTA BENE!

Warto zwrócić uwagę na przymiotniki urobione od rzeczowników za pomocą przyrostków: -nus, -anus, -icus, -eus oznaczających przynależność lub pochodzenie, np.: Romanus, -a, -um rzymski; Polonus, -a, -um lub Polonicus, -a, -um polski; Europaeus, -a, -um europejski. Przymiotniki pochodzące od nazw własnych geograficznych pisze się w języku łacińskim z dużej litery: lingua Latina, poeta Romanus.

Participium perfecta passiva służy do tworzenia wielu rzeczowników rodzaju nijakiego zakończonych na –um, np.: scripts, -a, -um scriptum, -i pismo; dictum, -a, -um dictum, -i powiedzenie.

VI LEKCJA

INDICATIVUS PERFECTI ACTIVI

Tryb oznajmujący czasu przeszłego dokonanego strony czynnej

Koniugacja I	Koniugacja II
Singularis	Singularis
Narravi – opowiedziałem Narravisti – opowiedziałeś Narravit – opowiedział	Vidi – zobaczyłem Vidisti – zobaczyłeś Vidit – zobaczył
pluralis	Pluralis
Narravimus – opowiedzieliśmy Narravistis – opowiedzieliście Narraverunt – opowiedzieli	Vidimus – zobaczyliśmy Vidistis – zobaczyliście Viderunt – zobaczyli
Koniugacja III	Koniugacja IV
Singularis	Singularis
Dixi – powiedziałem Dixisti – powiedziałeś Dixit - powiedział	Audivi – wysłuchałem Audivisti – wysłuchałeś Audivit – wysłuchał
Pluralis	Pluralis
Diximus – powiedzieliśmy Dixistis – powiedzieliście Dixerunt - powiedzieli	Audivimus – wysłuchaliśmy Audivistis – wysłuchaliście Audiverunt – wysłuchali

Temat perfecta czasownika, który znajdujemy w trzeciej formie podstawowej czasownika po odcięciu końcówki osobowej –i, słuzy do tworzenia trzech czasów: perfectum, plusquamperfectum, futurum II w stronie czynnej. Czasy te tworzymy w jednakowy sposób dla wszystkich czasowników dodając do tematu perfecta odpowiednie zakończenia:

Dla perfectum -i, -isti, -it, -imus, -istis, -erunt;

Dla plusquaperfectum - eram, -eras, -erat, -eramus, -eratis, -erant;

Dla futurum II -ero, -eris, -erit, -erimus, -eritis, -erint.

Perfectum wyraża czynność przeszłą dokonaną, np. narravi opowiedziałem, vidi zobaczyłem.

Plusquamperfectum oznacza czynność przeszłą, wcześniejszą od innej czynności przeszłej, np.: Quod audiveram, scripsi ad te. Napisałem do Ciebie to, co usłyszałem.

Futurum II określa czynność przyszłą, wcześniejszą od innej czynności przyszłej, np.: Ut salutaveris, ita te salutabunt. Jak pozdrowisz, tak Ciebie będą pozdrawiać.

INFINITIVUS PERFECTI ACTIVI

Bezokolicznik czasu przeszłego dokonanego strony czynnej tworzymy przez dodanie do tematu perfecta przyrostka –isse, np.:

Narravisse – opowiedzieć, że opowiedziałem, opowiedziałeś itd.

Vidisse – zobaczyć, że zobaczyłem, zobaczyłeś itd.

Suisse – być, że byłem, byłeś itd.

Infinitivus perfecta activi wyraża czynność wcześniejszą w stosunku do czasu czynności wyrażonej przez słowo rządzące konstrukcji accusativus cum infinitivo, np.: Amicum venisse video. Widzę, że przyjaciel przyszedł.

INFINITIVUS FUTURI ACTIVI

Bezokolicznik czasu przyszłego strony czynnej składa się z participium futuri activi oraz z esse (infinitivus praesentis od sum, np.:

Narraturus, -a, -um esse że będę opowiadał (opowiem)

Visurus, -a, -um esse że będę widział (zobaczę)

Futurum, -a, -um esse (fore) że będę.

Infinitivus futuri activi wyraża czynność późniejszą w stosunku do czasu czynności wyrażonej przez słowo rządzące konstrukcji accusativus cum infinitivo, np.: Amicum Venturum esse dico. Mówię, że przyjaciel przyjdzie.

Infinitivus praesentis wyraża czynność równoczesną z czynnością wyrażoną przez słowo rządzące konstrukcji accusativus cum infinitivo, np.: Amicum Ventre video. Widzę, że przyjaciel przychodzi.

VII LEKCJA

CZASOWNIKI KONIUGACJI III ZAKOŃCZONE NA –io.

Do koniugacji III należy grupa czasowników zakończonych na –io: facio, facere, feci, fatum czynić; capio, capere, cepi, captum chwytać, które mają temat praesentis zakończony na i <krótkie>. Ta samogłoska przez r przechodzi w e <krótkie>, stąd infinitivus praesentis brzmi fac re, capere. Odmiana praesens – capio, capis, capit, capimus, capitis, capiunt; imperfectum – capiebam, capiebas itd.; futurum I – capiam, capies itd.

CZASOWNIK fero, ferre, tuli, latum

Indicativus praesentis activi	Indicativus praesentis activi
Singularis	Pluralis
Fero – niosę Fers – niesiesz Fert – niesie	Ferimus – niesiemy Fertis – niesiecie Ferunt – niosą
Imperativus praesentis activi	Imperativus praesentis activi
2. fer! – nieś!	2. ferte! – nieście!

Inne formy tego czasownika tworzymy prawidłowo według koniugacji III.

CZASOWNIK eo, ire, ii, itum

Indicativus	Indicativus	Indicativus
Praesens	Imperfectum	Futurum I
Singularis	Singularis	Singularis
Eo – idę Is – idziesz It – idzie	Ibam – szedłem Ibas – szedłeś Ibat – szedł	Ibo – pójdę Ibis – pójdziesz Ibit – pójdzie
Pluralis	Pluralis	Pluralis
Imus – idziemy Itis – idziecie Eunt – idą	Ibamus – szliśmy Ibatis – szliście ibant – szli	Ibimus – pójdziemy Ibitis – pójdziecie ibunt – pójdą
Indicativus	Indicativus	Indicativus
Perfectum	Plusquamperfectum	Futurum II
Singularis	Singularis	Singularis
Ii – poszedłem Isti – poszedłeś Iit – poszedł	Ieram – poszedłem był Ieras – poszedłeś był Ierat – poszedł był	Iero – pójdę Ieris – pójdziesz ierit – pójdzie
Pluralis	Pluralis	Pluralis
Ii mus – poszliśmy Istis – poszliście Ierunt – poszli	Ieramus – poszliśmy byli Ieratis – poszliście byli Sierant – poszli byli	Ierimus – pójdziemy Ieritis – pójdziecie Ierint – pójdą

Imperativus praesentis activi: 2. Os. Sing. I! – idź!, 2 os. Plur. Ite! – idźcie!

CZASOWNIKI ZŁOŻONE

Wiele czasowników prostych występuje w postaci złożonej z przyimkami w funkcji przedrostków. Przedrostkami w czasownikach złożonych są przyimki używane samodzielnie: a, ab – od, ad – do, ku – przy, circum – koło, cum – z, de – z, e, ex – z, in – do, ob. – naprzeciw, per – przez, prae – na przedzie, pro – przed lub za, lub w obronie, sub – pod, trans – przez.

Przyimki jako przedrostki ulegają często zmianom fonetycznym, np.:

Ab as- asporto – odwieźć, unosić, porywać

Ad af- affero – przynieść, dostarczyć

• Ap- apporto – przenosić, sprowadzać

Ob of- offero – nieść naprzeciw, pokazywać

• Op- opono – stawiać naprzeciw

Sub Sup- suppono – podkładać, podstawiać

Cum com- compono – składać razem, układać coś na piśmie, napisać

• Con - convenio – schodzić się, zbierać się

• Col- colloco – umieścić, postawić

• Cor- corrigo – sprostować, poprawić

In im- impono – włożyć, wstawić, nałożyć

Trans tra- traduco – przeprowadzać, przenieść

Jako przedrostki występują też przyimki nie używane samodzielnie, np.:

Dis – Roz- dispondo – rozstawić, rozdzielić

Re-,red- z powrotem reficio – znowu robić, odbudować, wzmocnić się

Redeo – powracać

Se- na bok separo – oddzielam

Należy zwrócić uwagę na częste zmiany fonetyczne, jakim ulegają samogłoski w tematach czasowników prostych, np.:

ae facio, capio, repicio, ago, exigo

ei premo, exprimo

ACCUSATIVUS DUPLEX

Podwójny Accusativus

Romani Aeneam proavum suum putabant – Rzymianie uważali Eneasza za swego przodka.

Te Amicom meum apello – Nazywam cię moim przyjacielem.

Po czasownika: puto, Haber, duco (uważam kogoś za kogoś, coś za coś), apello, nomino (nazywam kogoś kimś, coś czymś) dopełnienie bliższe (kogo, co uważam, nazywam) i określenie dopełnienia bliższego (za kogo, co lub kim, czym nazywam) stoją w accusativus. Jest to tzw. podwójny accusativus, czyli accusativus duplex.

VIII LEKCJA

DEKLINACJA III

Do deklinacji III należą rzeczowniki i przymiotniki trzech rodzajów, zakończone w gen. Sing. Na –is. Temat w deklinacji III kończy się na spółgłoskę lub –i. Zakończenia nom. Sing. Są bardzo różnorodne:

Homo, hominis – człowiek

Lex, legis – prawo, ustawa

Nomen, nominis – imię

Istnieją trzy typy odmiany deklinacji III, które różnią się między sobą w następujących przypadkach: abl.sing., gen.plur., nom.plur. dla rodzaju nijakiego.

TYP I (spółgłoskowy) abl.sing. –e, gen.plur. –um, nom.plur. rodzaju nijakiego –a.

Singularis
m	f	N
Nom. Homo – człowiek Gen. Hominis – człowieka Dat. Homini – człowiekowi Acc. Hominem – człowieka Abl. Homine - człowiekiem Voc. Homo – człowieku	Lex – prawo Legis – prawa Legi – prawu Legem – prawo Lege – prawem Lex – prawo	Nomen – imię Nominis – imienia Nomini – imieniu Nomen – imię Nomine – imieniem Nomen – imię
Pluralis
Homines – ludzie Hominum – ludzi Hominibus – ludziom Homines – ludzi Hominibus – ludźmi Homines – ludzie	Leges – prawa Legume – praw Legibus – prawom Leges – prawa Legibus – prawami Leges – prawa	Nomina – imiona Nominum – imion Nominibus – imionom Nomina – imiona Nominibus – imionami Nomina – imiona

Według typu I (spółgłoskowego) deklinacji III odmieniają się:

1. Rzeczowniki nierówno zgłoskowe (mparisyllaba) mające więcej sylab w gen.sing. niż w nom.sing. wszystkich trzech rodzajów, które przed zakończeniem gen.sing. mają jedną spółgłoskę, np.: scriptor, scriptoris – pisarz, ius, Iuris – prawo, oratio, orations – mowa.

2. Kilka rzeczowników równozgłoskowych:

Pater, patris – ojciec

Mater, matris – matka

Frater, fratris – brat

Senex, senis – starzec

Iuvenis, iuvenis – młodzieniec

Vates, vatis – wieszcz

Canis, canis – pies.

TYP II (samogłoskowy)

Abl.sing. –i, gen.plur. –ium, nom.plur. rodzaju nijakiego –ia – odmiana przymiotników

Acer, acris, Acre – ostry, -a,-e.

Singularis			Pluralis
m	f	n	m	f	N
Acer Acris Acri Acrem Acri Acer	Acris Acris Acri Acrem Acri Acris	Acre Acris Acri Acre Acri Acre	Acres Acribum Acribus Acres Acribus Acres	Acres Acrium Acribus Acres Acribus Acres	Acria Acribum Acribus Acria Acribus Acria

Nobilis, nobilis, nobile – szlachetny, -a, -e.

Singularis			Pluralis
m	f	n	m	f	n
Nobilis Nobilis Nobili Nobilem Nobili Nobilis	Nobilis Nobilis Nobili Nobilem Nobili Nobilis	Nobile Nobilis Nobili Nobile Nobili Nobile	Nobiles Nobilium Nobilibus Nobiles Nobilibus Nobiles	Nobiles Nobelium Nobilibus Nobiles Nobilibus Nobiles	Nobilia Nobilium Nobilibus Nobilia Nobilibus Nobilia

Felix, felix, felix – szczęśliwy, -a, -e.

Singularis			Pluralis
m	f	n	m	f	n
Felix Felicis Felici Felicem Felici Felix	Felix Felicis Felici Felicem Felici Felix	Felix Felicis Felici Felix Felici Felix	Felices Felicium Felicibus Felices Felicibus Felices	Felices Felicium Felicibus Felices Felicibus Felices	Felicia Felicium Felicibus Felicia Felicibus Felicia

Według tego typu oprócz przymiotników deklinacji III odmieniają się rzeczowniki rodzaju nijakiego zakończone na: -e, -al, -ar, np.: Mare, maris – morze, Animal, Animals – zwierzę, exemplar, exemplaris – przykład.

Singularis	Pluralis
Mare –morze Maris – morza Mari – morzu Mare – morze Mari – morzem Mare – morze	Maria – morza Marium – mórz Maribus – morzem Maria – morza Maribus – morzami Maria - morza

IX LEKCJA

TYP III (mieszany)

Abl.sing. –e, gen.plur. –ium, nom.plur. rodzaju nijakiego –a.

Singularis	Pluralis
Ars – sztuka Artis – sztuki Arti – sztuce Artem – sztukę Arte – sztuką Ars – sztuko	Artes – sztuki Artium – sztuk Artibus – sztukom Artes – sztuki Artibus – sztukami Artes – sztuki

Według typu mieszanego deklinacji III odmieniają się:

1. Rzeczowniki nierówno zgłoskowe, które przed zakończeniem gen.sing. –is mają więcej niż jedną spółgłoskę, np.: ars, artis.

2. Rzeczowniki równozgłoskowe (parisyllaba) mające jednakową liczbę sylab w nom. I gen.sing., np.: nubes, nubis – czmura, civis, civis – obywatel, imber, imbris – deszcz.

ZAKOŃCZENIA RODZAJOWE RZECZOWNIKÓW DEKLINACJI III

Rzeczowniki rodzaju męskiego (masculine) są zakończone w nom.sing. na: -o, -or, -os, -er; imparisyllaba na –es, homo, hominis – człowiek, honor, honoris – zaszczyt, MOS, moris – obyczaj, venter, ventris – żołądek, pes, pendis – stopa.

Rzeczowniki rodzaju żeńskiego (feminina) kończą się w nom.sing. na: -x, -as, -aus, -is; parisyllaba na –es, -s z poprzedzającą spółgłoską; -do, -go, -io, -us z gen.sing. na –utis lub –udis, np.: lex, legis – prawo, civitas, civitatis – państwo, laus, laudis – sława, avis, avis – ptak, nubes, nubis – chmura, ars, artis – sztuka, imago, imaginis – obraz, magnitudo, magnitudinis – wielkość, oratio, orationis – mowa, Virtus, virtutis – męstwo, Palus, paludis – bagno.

Rzeczowniki rodzaju nijakiego (neutra) są zakończone w nom.sing. na: -l, -a, -c, -e, -t, -ar, -ur, -us (z gen.sing. na –oris, -eris, -uris), np.: Animals, Animals – zwierzę, poema, poematis – wiersz, poemat, nomen, nominis – imię, lac, lactis – mleko, Mare, maris – morze, caput, capitis – głowa, exemplar, exemplaris – przykład, ful gur, fulguris – błyskawica, tempu, temporis – czas.

NOTA BENE!

Nominativus singularis w deklinacji III ma postać:

- tematu, np.: konsul, honos, mulier,

- tematu z przybraną końcówką –s (nominatiwus sygmatyczny), np.: avis, przy czym w tematach spółgłoskowych zakończonych na –c, -g, -t, -d powstały zmiany fonetyczne wskutek upodobnienia lub uproszczenia, np.: duc-s dux, Reg-s rex, art-s ars, ped-s pes;

- tematu z zanikiem spółgłoski tematowej, np.: sermo, sermonis.

Temat rzeczowników deklinacji III w innych przypadkach ulega następującym zmianom fonetycznym:

- zamiana –e, -o, -u (krótkich) na krótkie –i, np.: nomen, nominis; homo, hominis; caput, capitis;

- przejście krótkiej samogłoski przed r w e, np.: genus, Genesis;

- zanik samogłoski e, np.: pater, patris;

- rotacyzm ( s między samogłoskami przychodzi w r) np.: MOS, moris.

PARTICIPIUM PRAESENS ACTIVI

Imiesłów czasu teraźniejszego strony czynnej.

Kon. I	Kon. II	Kon. III	Kon. IV
N. Ama-ns G. Ama-nt-is Kochający, -a, -e kochając	Vide-ns Vide-nt-is Widzący, -a, -e widząc	Leg-e-ns Leg-e-nt-is Czytający, -a, -e czytając	Audi-e-ns Audi-e-nt-is Słuchający, -a, -e słuchając

Participium praesentis activi tworzy się dodając do tematu praesentis cząstkę -nt- i końcówki przypadków deklinacji III. Cząstka -nt- przed s w nom. Sing. Przeszła w-ns; w koniugacji III i IV przed –nt- znajduje się spójka e. Imiesłów tan odpowiada polskiemu imiesłowowi współczesnemu odmiennemu (przymiotnikowemu): amans znaczyć może więc kochający, -a, -e, lub kochając.

Participium praesens activi odmienia się według typu mieszanego deklinacji III (abl. sing. –e, nom. Acc. Voc. Plur. Neutr. –ia, gen. Plur. –ium); abl. sing. Może być zakończony na –i, jeśli imiesłów występuje w funkcji przymiotnika, np.: de homine sapiente rectum – o człowieku rozumiejącym to, co właściwe.

X LEKCJA

INDICATIVUS PRAESENTIS ACTIVI

Tryb oznajmujący czasu teraźniejszego strony biernej

Koniugacja I	Koniugacja II
Singularis	Singularis
Salut-or – jestem pozdrawiany Saluta-ris – jesteś pozdrawiany Saluta-tur – jest pozdrawiany	Vide-or – jestem widziany Vide-ris – jesteś widziany Vide-tur – jest widziany
Pluralis	Pluralis
Saluta-mur – jesteśmy pozdrawiani Saluta-mini – jesteście pozdrawiani Saluta-ntur – są pozdrawiani	Vide-mur – jesteśmy widziani Vide-mini – jesteście widziani Vide-ntur – są widziani
Koniugacja III	Koniugacja IV
Singularis	Singularis
Duc-or – jestem prowadzony Duc-e-ris – jesteś prowadzony Duc-i-tur – jest prowadzony	Audi-or – jestem słuchany Audi-ris – jesteś słuchany Audi-tur – jest słuchany
Pluralis	Pluralis
Duc-i-mur – jesteśmy prowadzeni Duc-i-mini – jesteście prowadzeni Duc-u-ntur – są prowadzeni	Audi-mur – jesteśmy słuchani Audi-mini – jesteście słuchani Audi-u-ntur – są słuchani

INDICATIVUS IMPERFECTI PASSIVI

Tryb oznajmujący czasu przeszłego niedokonanego strony biernej

Koniugacja I	Koniugacja II
Singularis	Singularis
Saluta-ba-r – byłem pozdrawiany Saluta-ba-ris – byłeś pozdrawiany Saluta-ba-tur – był pozdrawiany	Vide-ba-r – byłem widziany Vide-ba-ris – byłeś widziany Vide-ba-tur – był widziany
Pluralis	Pluralis
Saluta-ba-mur – byliśmy pozdrawiani Saluta-ba-mini – byliście pozdrawiani Saluta-ba-ntur – byli pozdrawiani	Vide-ba-mur – byliśmy widziani Vide-ba-mini – byliście widziani Vide-ba-ntur – byli widziani
Koniugacja III	Koniugacja IV
Singularis	Singularis
Duc-e-ba-r – byłem prowadzony Duc-e-ba-ris – byłeś prowadzony Duc-e-ba-tur – był prowadzony	Audi-e-bar – byłem słuchany Audi-e-ba-ris – byłeś słuchany Audi-e-ba-tur – był słuchany
Pluralis	Pluralis
Duc-e-ba-mur – byliśmy prowadzeni Duc-e-ba-mini – byliście prowadzeni Duc-e-ba-ntur – byli prowadzeni	Audi-e-ba-mur – byliśmy słuchani Audi-e-ba-mini – byliście słuchani Audi-e-ba-ntur – byli słuchani

INDICATIVUS FUTURI I PASSIVI

Tryb oznajmujący czasu przyszłego I strony biernej

Koniugacja I	Koniugacja II
Singularis	Singularis
Saluta-b-or – będę pozdrowiony Saluta-b-e-ris – będziesz pozdrowiony Saluta-b-i-tur – będzie pozdrowiony	Vide-b-or – będę widziany Vide-b-e-ris – będziesz widziany Vide-b-i-tur – będzie widziany
Pluralis	Pluralis
Saluta-b-i-mur – będziemy pozdrowieni Saluta-b-i-mini – będziecie pozdrowieni Saluta-b-u-ntur – będą pozdrowieni	Vide-b-i-mur – będziemy widziani Vide-b-i-mini – będziecie widziani Vide-b-u-ntur – będą widziani
Koniugacja III	Koniugacja IV
Singularis	Singularis
Duc-a-r – będę prowadzony Duc-e-ris – będziesz prowadzony Duc-e-ntur – będzie prowadzony	Audi-a-r – będę słuchany Audi-e-ris – będziesz słuchany Audi-e-tur – będzie słuchany
Pluralis	Pluralis
Duc-e-mur – będziemy prowadzeni Duc-e-mini – będziecie prowadzeni Duc-e-ntur – będą prowadzeni	Audi-e-mur – będziemy słuchani Audi-e-mini – będziecie słuchani Audi-e-ntur – będą słuchani

IMPERATIVUS PRAESENTIS PASSIVI

Tryb rozkazujący czasu teraźniejszego strony biernej

Koniugacja I	Koniugacja II
Singularis	Singularis
2.os salute-re – bądź pozdrowiony	Vide-re – bądź widziany
Pluralis	Pluralis
2.os salute-mini – bądźcie pozdrowieni	Vide-mini – bądźcie widziani
Koniugacja III	Koniugacja IV
Singularis	Singularis
2.os. duc-ere – bądź prowadzony	Audi-re – bądź słuchany
Pluralis	Pluralis
2.os duci-mini – bądźcie prowadzeni	Audi-mini – bądźcie słuchani

INFINITIVUS PRAESENTIS PASSIVI

Bezokolicznik czasu teraźniejszego strony biernej

Koniugacja I	Koniugacja II
Saluta-ri – być pozdrowionym	Vide-ri – być widzianym
Koniugacja III	Koniugacja IV
Duc-i – być prowadzonym	Audi-ri – być słuchanym

Indicativus praesentis, imperfecta, futuri I passiva tworzymy zamieniając końcówki osobowe strony czynnej: -o(m), -s, -t, -mus, -tis, -nt na końcówki osobowe strony biernej: -(o)r, -ris, -tur, -mur, -mini, -ntur. Spójka –i- przed –ris przechodzi w –e-. Język polski rzadziej używa strony biernej niż język łaciński. Dlatego łacińską stronę bierną wyrażamy w języku polskim często przez stronę czynną, zwrotną i wyrażenia nieosobowe, np.: Tempora mutantur et nos mutamur in illis tłumaczymy jako – Czasy się zmieniają i my zmieniamy się wraz z nimi. Sic itur ad astra. – Tak idzie się do gwiazd.

CZASY ZŁOŻONE

Czasy perfectum, plusquamperfectum i futurum II strony biernej są formami złożonymi z participium perfecta passiva i słowa posiłkowego esse w odpowiedniej formie. Sposób tworzenia tych czasów jest jednakowy dla wszystkich koniugacji.

INDICATIVUS PERFECTI PASSIVI

Tryb oznajmujący czasu przeszłego dokonanego strony biernej

Singularis	Pluralis
Amatus, -a, -um sum Amatus, -a, -um es Amatus, -a, -um est	Amati, -ae, -a sumus Amati, -ae, -a estis Amati, -ae, -a sunt

UWAGA! Amatus sum tłumaczymy: zostałem pokochany.

INDICATIVUS PLUSQUAMPERFECTI PASSIVI

Tryb oznajmujący czasu zaprzeszłego strony biernej

Singularis	Pluralis
Amatus, -a, -um eram Amatus, -a, -um eras Amatus, -a, -um erat	Amati, -ae, -a eramus Amati, -ae, -a eratis Amati, -ae, -a erant

INDICATIVUS FUTURI II PASSIVI

Tryb oznajmujący czasu przyszłego II strony biernej

Singularis	Pluralis
Amatus, -a, -um ero Amatus, -a, -um Eris Amatus, -a, -um erit	Amati, -ae, -a erimus Amati, -ae, -a eritis Amati, -ae, -a erunt

VERBA DEPONENTIA

Są to czasowniki, które mają formy strony biernej, ale znaczenie czynnej, np.:

Imitor, -ari, -atus sum – naśladować

Confiteor, -eri, confessus sum – wyznać

Loquor, loqui, locutus sum – mówić

Orior, -iri, ortus sum – powstać, wschodzić

Verba depotentia mają następujące formy strony czynnej – participium praesentis activi: imitan (imitantis) – naśladujący; participium futuri activi: imitaturus, -a, -um – mający naśladować, infinitivus futuri: imitaturus, -a, -um esse – że będę naśladować.

Participium perfecta passiva wielu verba depotentia i semidepotentia pełni funkcję participium praesentis activi, np.: gavisus – ciesząc się.

VERBA SEMIDEPONENTIA

Są to czasowniki, które tworzą w stronie biernej, a niektóre w stronie czynnej, np.:

Audeo, -ere, ausus sum – odważam się, śmiem

Gaudeo, -ere, gavisus sum – cieszyć się

Fido, -ere, fisus sum – ufać

Confido, -ere, confisus sum – ufać

Diffido, -ere,, diffisus sum – nie ufać

Soleo, -ere, solitus sum – mieć zwyczaj

Revertor, reverti, reverti – wracać

XI LEKCJA

PRONOMINA

PRONOMEN RELATIVUM qui, quae, quod.

Zaimek względny – który, która, które; jaki, jaka, jakie.

Singularis	Singularis	Singularis
M	F	N
N. qui – który G. cuius – którego D. cui – któremu Acc. Quem – którego Abl. Quo – którym	Quae – która Cuius – której Cui – której Quam – którą Qua – którą	Quod – które Cuius – którego Cui – któremu Quod – które Quo – którym
Pluralis	Pluralis	Pluralis
N. qui – którzy G. quorum – których D. quibus – którym Acc. Quos – których Abl. quibus – którymi	Quae – które Quarum – których Quibus – którym Quas – które Quibus – którymi	Quae – które Quorum – których Quibus – którym Quae – które Quibus – którymi

PRONOMEN DEMONSTRATIVUM is, ea, id

Zaimek wskazujący ten, ta, to.

Singularis	Singularis	Singularis
M	F	N
N. is – ten G. eius – tego D. ei – temu Acc. Eum – tego Abl. Eo – tym	Ea – ta Eius – tej Ei – tej Eam – tę Ea – tą	Id – to Eius – tego Ei – temu Id – to Eo – tym
Pluralis	Pluralis	Pluralis
N. ei (ii) – ci G. eorum – tych D. eis (iis) – tym Acc. Eos – tych Abl. eis – tymi	Eae – te Larum – tych Eis (iis) – tym Eas – te Eis – tymi	Ea – te Eorum – tych Eis (iis) – tych Ea – te Eis – tymi

Zakończenie gen.sing –ius, dat.sing –i jest cechą charakterystyczną odmiany zaimków, w pozostałych przypadkach zaimki odmieniają się przeważnie jak przymiotniki zakończone na –us, -a, -um.

Zaimek idem, eadem, idem – ten sam, ta sama, to samo powstał z połączenia zaimka is, ea, id z przyrostkiem –dem; odmienia się jak zaimek is, ea, id, przy czym przyrostek –dem jest nieodmienny, m przed d przechodzi w n: eundem, eandem, eorundem, earundem.

PRONOMEN DEMONSTRATIVUM hic, haec, hoc

Zaimek wskazujący ten, ta, to (ten, oto, ten mój, ten nasz, ten obecny)

Singularis	Singularis	Singularis
M	F	N
N. hic – ten G. huius – tego D. huic – temu Acc. Hunc – tego Abl. Hoc – tym	Haec – ta Huius – tej Huic – tej Hanc – tę Hac – tą	Hoc – to Huius – tego Huic – temu Hoc – to Hoc – tym
Pluralis	Pluralis	Pluralis
N. hi – ci G. horum – tych D. his – tym Acc. Hos – tych Abl. his – tymi	Hae – te Harum – tych His – tym Has – te His – tymi	Haec – te Horum – tych His – tym Haec – te His – tymi

Końcowe c jest skróconą partykułą wskazującą Ce – oto ten.

PRONOMEN DEMONSTRATIVUM ille, illa, illud

Zaimek wskazujący tamten, ów

Singularis	Singularis	Singularis
M	F	N
N. ille – ów G. illius – owego D. illi – owemu Acc. Illum – owego Abl. Illo – owym	Illa – owa Illius – owej Illi – owej illiam – ową illa – ową	Illud – owo Illius – owego Illi – owemu Illud – owo Illo – owym
Pluralis	Pluralis	Pluralis
N. illi – owi G. illorum – owych D. illis – owym Acc. Illos – owych Abl. illis – owymi	Illae – owe Illarum – owych Illis – owym illas – owe illis – owymi	Illa – owe Illorum – owych Illis – owym Illa – owe Illis – owymi

Odmiana zaimków nemo – nikt I nihil – nic

N. nemo – nikt nihil – nic

G. nullius – nikogo nullius rei – żadnej rzeczy (niczego)

D. nemini – nikomu nulli rei – żadnej rzeczy (niczemu)

Acc. Neminem – nikogo nihil – nic

Abl. Nullo – nikim Nulla Re – żadną rzeczą (niczym)

PRONOMINA INDEFINITA

Zaimki nieokreślone

Aliqus, aliquid – ktoś, coś

Aliqui, aliqua, aliquod – któryś, jakiś

Quisque, quaeque, quodque – każdy

Quidam, quiddam – pewien

Quidam, quaedam, quoddam – jakiś

Quivis, quidvis – ktokolwiek, cokolwiek

Quivis, quaevis, quodvis – którykolwiek, jakikolwiek

Quilibet, quidlibet – ktokolwiek, cokolwiek

Quilibet, quaelibet, quodlibet – jakikolwiek, którykolwiek

Pronomina indefinita powstały z połączenia zaimka względno-pytającego quis, quid (forma rzeczowna) I qui, quae, quod (forma przymiotnikowa) oraz odpowiednich afików. Odmieniamy sam zaimek względno-pytający, przyrostek lub przedrostek natomiast nie ulega zmianie, np.:

Singularis	Singularis
N. aliquis, ailquid G. alicuius D. alicui Acc. Aliquem, aliquid Abl. aliquo	Aliqui, aliqua, aliquod Alicuius Alicui Aliquem, aliquam, aliquod Aliquo, aliqua, aliquo
Pluralis
N. aliqui, aliquae, aliqua G. aliquorum, aliquarum, aliquorum D. aliquibus Acc. aliquos, aliquas, aliqua Abl. aliquibus

ADIECTIVA PRONOMINALIA

Przymiotniki zaimkowe

Unus, -a, -um – jeden

Solus, -a, -um – sam (jeden)

Totus, -a, -um – cały

Ullus, -a, -um – jakiś

Nullus, -a, -um – żaden

Alter, altera, alterum – jeden z dwóch

Uter, utra, utrum – który z dwóch

Neuter, neutra, neutrum – żaden z dwóch

Uterque, utraque, utrumque – każdy z dwóch

Alius, alia, Aliud – inny

Przymiotniki zaimkowe odmieniają się podobnie jak zaimki, gen.sing. we wszystkich rodzajach kończy się na –ius, dat.sing. na –i, w pozostałych przypadkach przymiotniki zaimkowe odmieniają się jak przymiotniki deklinacji I i II. Jako gen.sing. od alius używamy alterius, jako dat.sing. – alteri.

XII LEKCJA

DEKLINACJA IV

Do deklinacji IV należą rzeczowniki rodzaju męskiego, oprócz nich kilka rzeczowników rodzaju żeńskiego zakończonych na –us oraz rzeczowniki rodzaju nijakiego zakończone na –u.

Gen.sing. rzeczowników deklinacji IV kończy się na –us. Temat rzeczowników deklinacji IV kończy się na –u.

Singularis	Pluralis
m	m
N. magistratus – urząd G. magistratus – urzędu D. magistratui – urzędowi Acc. Magistratum – urząd Abl. Magistratu – urzędem V. Magistratus - urzędzie	Magistratus – urzędy Magistratuum – urzędów Magistratibus – urzędom Magistratus – urzędy Magistratibus – urzędami Magistratus – urzędy
n	n
N. cornu – róg G. Cornus – rogu D. cornu – rogowi Acc. Cornu – róg Abl. cornu – rogiem V. cornu – rogu	Cornua – rogi Cornuum – rogów Cornibus – rogom Cornua – rogi Cornibus – rogami Cornua – rogi

Rodzaju żeńskiego są następujące rzeczowniki deklinacji IV: domus, -us – dom; manus, -us – ręka, oddział; tribus, -us – dzielnica, klasa; porticus, -us – portyk; Idus, -uum (plur.) – Idy (13 lub 15 dzień miesiąca; acud, -us – igła.

NOTA BENE!

Wielu rzeczowników deklinacji IV zostało utworzonych od participium perfecta passiva, np.: sensus, -a, -um sensus, -us – czucie, zmysł; utor, uti, usus sum usus, -us – użycie, doświadczenie; progredior, -gredi, progressus sum progres sus, -us – postępowanie naprzód, postęp.

DEKLINACJA V

Do deklinacji V należą rzeczowniki rodzaju żeńskiego zakończone w nom.sing. na –es, a w gen.sing. na –ei, np.: res, rei – rzecz; dies, diei – dzień; facies, -ei – twarz. Temat rzeczowników deklinacji V kończy się na –e.

Singularis	Pluralis
N. res – rzecz G. rei – rzeczy D. rei – rzeczy Acc. Rem – rzecz Abl. Re – rzeczą V. res – rzeczy	Res – rzeczy Rerum – rzeczy Rebus – rzeczom Res – rzeczy Rebus – rzeczami Res – rzeczy

Uwaga: rzeczownik dies może mieć rodzaj męski, np.: dies festus – dzień świąteczny.

SKŁADNIA NAZW MIEJSCOWOŚCI

W języku łaciński nazwy miast (czy w ogóle miejscowości) oraz małych wysp (często z miejscowością tej samej nazwy) w odpowiedzi na pytania: unde? (skąd?), quo? (dokąd?), ubi? (gdzie? W którym miejscu?) występują bez przimków.

Na pytanie quo? (dokąd?) odpowiada sam accusativus:

Roman – do Rzymu

Athenas – do Aten

Brundisium – do Brundizjum

Carthaginem – do Katarginy

Neapolim – do Neapolu

Cracoviam – do Krakowa

Varsoviam – do Warszawy

Wratislaviam – do Wrocławia

Na pytanie unde? (skąd?) odpowiada sam ablativus:

Roma – z Rzymu

Athenis – z Aten

Brundisio – z Brundizjum

Carthagine – z Kartaginy

Neapoli – z Neapolu

Cracovia – z Krakowa

Varsovia – z Warszawy

Wratislavia – z Wrocławia

Na pytanie ubi? (gdzie? W którym miejscu?) odpowiada:

- locativus (mający formę genetivus), gdy nazwa miejscowości występuje w l.p. deklinacji I i II:

Romae – w Rzymie

Brundisii – w Brundizjum

Cracoviae – w Krakowie

Varsoviae – w Warszawie

- locativus (mający formę ablativus), gdy nazwa miejscowości występuje w l. Mn. Lub w deklinacji III:

Athenis – w Atenach

Carthagine – w Kartaginie

Neapoli – w Neapolu

Równozgłoskowe nazwy miejscowości zakończone w nom.sing. na –is otrzymują w acc.sing. zakończenie –im; abl.sing. –i; stąd do Neapolis, Neapolis acc.sing. Neapolim,; abl.sing. Neapoli.

Rzeczownik domus w odpowiedzi na pytania dokąd? Skąd? Gdzie? Występuje, podobnie jak nazwy miejscowości, bez przyimka: domum – do domu; domo – z domu; domi (dawny locativus) – w domu.

XIII LEKCJA

NOMINATIVUS CUM INFINITIVO

Puer laborare vide tur – Wydaje się, że chłopiec pracuje.

Tu legere audiris – Słychać, że ty czytasz.

Zdania powyższe stanowią jakby stronę bierną do zdań: Puerum laborare video. Te legere audio – słowo rządząc użyte jest w stronie biernej, podmiot znajduje się w Nominativus, bezokolicznik pozostaje bez zmian. Jest to tzw. NCI. Występuje ono po niektórych czasownikach, po których używa się Accusativus cum infinitivo. Słowo rządzące występuje w stronie biernej i zgadza się z podmiotem co do osoby i liczby. Słowo rządzące tłumaczymy nieosobowo: wydaje się, że słyszy się, mówi się, przekazuje się, że podobno.

INFINITIVUS PERFECTI PASSIVI

Tworzy się dla wszystkich czterech koniugacji w jednakowy sposób, składa się z Participium perfecta passiva i słowa posiłkowego sum w Infinitivus praesentis, np.: amatus, -a, -um esse – że zostałem pokochany, że zostałeś pokochany itd.

INFINITIVUS FUTURI PASSIVI (jest to forma nieodmienna!!!)

Tworzy się dla wszystkich czterech koniugacji w jednakowy sposób, składa się z supinum w Accusativus i nieodmiennej formy iri (od czasowników eo – idę), np.: Amatim iri – że zostanę pokochany, że zostaniesz pokochany itd.