Formy podstawowe czasownika

W formach podstawowych znajdujemy tematy czasownika:

Temat czasu teraźniejszego narra- vide- leg- audi-

Temat czasu przeszłego dokonanego narrav- vid- leg- audiv-

Temat supini narrat- vis- lect- audit-

Czasowniki ze względu na zakończenie tematu czasu teraźniejszego dzielimy na cztery koniugacje.

Do Koniugacji I należą czasowniki, których temat czasu teraźniejszego kończy się na –a, a bezokolicznik na –are, np.:

Narro, narrare – opowiadać,

Laboro, laborare – pracować.

Do Koniugacji II należą czasowniki, których temat czasu teraźniejszego kończy się na –e, a bezokolicznik na –ere, np.:

Video, videre – widzieć,

Studio, studere – studiować.

Do Koniugacji III (spółgłoskowej) należą czasowniki, których temat kończy się na spółgłoskę, a infinitivus na –ere, np.:

Scribo, scribere, scripsi, scriptum – pisać,

Disco, discere, didici – uczyć się.

Do Koniugacji IV należą czasowniki, których temat kończy się na –i, a infinitivus na –ire, np.:

Sentio, sen tire, sense, sensum – czuć,

Scio, scire, scivi, scitum – wiedzieć.

SUPINUM

Czwarta forma podstawowa czasownika nosi nazwę supinum. Występuje po czasownikach oznajmiających ruch i wyraża cel tego ruchu, no.: propero laboratum spieszę, aby pracować.

Nota bene!

Warto zapamiętać, że temat supini czasownika spotykamy w wielu rzeczownikach łacińskich zakończonych na:

-tor lector czytelnik, auditor słuchacz;

-io visio patrzenie, lectio czytanie, auditio słuchanie;

-orium lectiorium czytelnia, auditorium sala wykładowa;

-um dictum powiedzenie, factum czyn, scriptum pismo;

-us intellectus zrozumienie, pojęcie, cultus pielęgnowanie, sposób życia, cześć.

Temat supini czasownika tworzy się od tematu praesentis przez dodanie przyrostka –t: narra-t-um, vid-t-um vis-um (t pod wpływem dysymilacji przeszło w s).

ORZECZENIE ZŁOŻONE (IMIENNE)

Czasownik posiłkowy sum, esse, fui występuje jako:

1. Orzeczenie czasownikowe, np. Polonia in Europa Est. Polska znajduje się w Europie.

2. Łącznik orzeczenia złożonego, np. Italia lingua Latinae patria Est. Italia jest ojczyzną języka łacińskiego.

Orzecznik w języku łacińskim występuje zawsze w tym samym przypadku co podmiot.

DEKLINACJA I

Do deklinacji I należą:

- Rzeczowniki i przymiotniki rodzaju żeńskiego zakończone w mianowniku liczby pojedynczej na –a, a w dopełniaczu liczby pojedynczej na –ae, np.: ligua antiqua, lingua antiqua język antyczny

- kilka rzeczowników rodzaju męskiego oznaczających zawód lub mieszkańców niektórych krajów, np.: poeta, -ae poeta.

Temat rzeczowników i przymiotników deklinacji I kończy się na –a.

TECHNIKA TŁUMACZENIA ZDANIA ŁACIŃSKIEGO

1. Tłumaczenie zdania zaczynamy od osobowej formy czasownika (nigdy od bezokolicznika). Jest to orzeczenie zdania.

2. Łączymy je z podmiotem zdania.

• Przypadkiem podmiotu jest nominativus

• Podmiot i orzeczenie zdania zgadzają się ze sobą co do osoby, liczby, rodzaju, np.: Puella studet. Dziewczyna studiuje. Puellae student. Dziewczęta studiują.

• Podmiot formalnie nieobecny przy czasowniku w 1. i 2. osobie wskazuje końcówka osobowa czasownika, np.: Studemus libenter (My) chętnie studiujemy. Studiosae estis. (Wy) jesteście studentami.

1. Po przetłumaczeniu orzeczenia i podmiotu zapytujemy zwykle o dopełnienie bliższe, które w języku łacińskim znajduje się przeważnie w accusativus: Magistra studiosis sententias Latinas de sapientia in tabula scribit. Nauczycielka pisze studentkom na tablicy łacińskie sentencje o mądrości.

2. Rzeczownik i przymiotnik zgadzają się ze sobą co do rodzaju, przypadka i liczby: Magistra de sententis Latinis narrat. Nauczycielka opowiada o sentencjach łacińskich.

3. Przypadki w języku łacińskim, podobnie jak w języku polskim, spełniają różne funkcje w zdaniu (podmiotu, dopełnienia, przydawki, okolicznika).

Nominativus pełni funkcję podmiotu: Magistrae docent. Nauczycielki uczą.

Genetivus wyraża przydawkę dopełniaczową: Linguae Latinae patria Italia erat. Ojczyzną języka łacińskiego była Italia.

Dativus jest przypadkiem dopełnienia dalszego: Magistra studiosis narrat. Nauczycielka opowiada studentkom.

Accusativus jako część zdania jest dopełnieniem bliższym: Linguam Latinam doceo. Uczę się języka łacińskiego.

Ablativus może być przypadkiem dopełnienia dalszego lub okolicznika: Studiosis de Lingua Latina narro. Opowiadam studentkom o języku łacińskim.

1. Przyimki łacińskie łączą się z accusativus lub ablativus rzeczownika i stanowią nierozdzielną całość: in bibliotheca sum – jestem w bibliotece; in bibliothecam propero – spieszę do biblioteki.

PRONOMINA PERSONALIA

Zaimki osobowe

Język łaciński nie posiada osobnej formy zaimka osobowego dla osoby trzeciej. Jako zaimek osobowy osoby trzeciej służy zaimek wskazujący is, ea id – ten,ta,to; on,ona, ono oraz ille,illa,illud – tamten, ów.

PRONOMEN REFLEXIVUM

Zaimek zwrotny

Zaimka zwrotnego używa się tylko w odniesieniu do osoby trzeciej: Ego de me narro. Ja opowiadam o mnie. Tu de narras. Ty opowiadasz o tobie. Pueri de se narrat. Chłopcy opowiadają o sobie.

ACCUSATIVUS CUM INFINITIVO

Zdania: Audimus te narrare. Agistra videt me laborare. Magistrae vident vos studere. Przetłumaczone dosłownie brzmią: Słyszymy ciebie opowiadać. Nauczycielka widzi mnie pracować. Nauczycielki widzą nas studiować. Tak po polsku powiedzieć nie możemy, lecz przetłumaczymy: Słyszymy, że ty opowiadasz. Nauczycielka widzi, że ja pracuję. Nauczycielki widzą, że wy studiujecie. Porównując zdania łacińskie i polskie należy zauważyć, że w języku łacińskim jest to zdanie pojedyncze z dopełnieniem bliższym rozwiniętym przez bezokolicznik; a w języku polskim są to dwa zdania: zdanie nadrzędne i zdanie podrzędne dopełnieniowe. Podmioty przytoczonych polskich zdań dopełnieniowych (ty, ja, wy) występują w zdaniach łacińskich w bierniku (te, me, vos), a orzeczenia tych zdań (opowiadam, pracuję, studiujecie) są użyte w bezokoliczniku (narrare, laborare, studere). Takie połączenie biernika z bezokolicznikiem nazywamy w języku łacińskim ACI.

Konstrukcja ACI występuje po bardzo wielu czasownikach wyrażających postrzeganie, czucie, sąd, wypowiedź np.: widzę, że; słyszę, że; mówię, że; czuję, że.

Tłumaczenie tej konstrukcji rozpoczynamy od orzeczenia zdania (audi mus, videt, vide nt), które nazywamy słowem rządzącym; po słowie rządzącym dajemy spójnik że. Następnie dopełnienie w accusativ (te,me,vos) stawiamy w mianowniku jako podmiot zdania dopełnieniowego (ty, ja, wy) a infinitivus (narrare, laborare, studere) dopasowujemy w osobie, rodzaju i liczbie do podmiotu jako orzeczenie tego zdania.

Studiosa putat se bene respondere. – Studentka uważa, że (ona – studentka) dobrze odpowiada. Zauważ, że gdy podmiot słowa rządzącego występuje w osobie trzeciej i mówi o sobie (Studiosa putat), to podmiot zdania dopełnieniowego wyrażamy zaimkiem zwrotnym se (dla liczby pojedynczej i mnogiej).

DEKLINACJA II

Do deklinacji II należą rzeczowniki i przymiotniki:

• Rodzaju męskiego zakończone na –us, -er: dominus bonus – dobry pan (władca), Liber pulcher – piękna książka.

• Rodzaju nijakiego zakończone na –um: oppidum novum – nowe miast.

Genetivus singularis rzeczowników i przymiotników zakończonych na –er traci e w dalszych przypadkach: Liber, libri; magister, magistra, pulcher, pulchni.

Temat rzeczowników i przymiotników deklinacji II kończy się na –o.

Temat w deklinacji I i II znajdujemy w dopełniaczu liczby mnogiej po odcięciu zakończenia –rum: Puebla-rum, puero-rum.

UWAGA! Vocativus w liczbie pojedynczej i mnogiej zawsze równy jest Nominativus. Wyjątek stanowią rzeczowniki i przymiotniki deklinacji II rodzaju nijakiego zakończone na –us oraz –ius:

Annus – voc. Sing. Anne – roku!

Filius – voc. Sing. Fili – synu!

Vergilius – voc. Sing. Vergili – Wergiliuszu!

Rzeczowniki I przymiotniki rodzaju nijakiego mają Nominativus, accusatives I vocatives sobie równe. Liczba mnoga tych przypadków kończy się na –a. Por. w j.pol. pola, okna.

Rzeczownik Vir odmienia się jak rzeczownik puer.

PRONOMINA POSSESIVA

Zaimki dzierżawcze

Meus, -a, -um – mój noster, nostra, rostrum – nasz

Tuus, -a, -um – twój vester, vestra, vestrum – wasz

Suus, -a, -um – swój

Zaimki dzierżawcze odmieniają się jak przymiotniki deklinacji I i II. Voc. Sing. Od meus brzmi mi.

DATIVUS POSSESIVUS

Celownik dzierżawczy (posiadania)

Stan posiadania w języku łacińskim można wyrazić dwojako:

1. Tak, jak w języku polskim: Magister librum novum habet. Nauczyciel ma nową książkę.

2. Magistro Liber novus est. (Nauczycielowi jest nowa książka.) Nauczyciel ma nową książkę. W tej konstrukcji osoba posiadająca występuje w Dativus, rzecz posiadania w Nominativus, zamiast habere używa się czasownika esse.

PARTICIPIUM PERFECTI PASSIVI

Imiesłów czasu przeszłego strony biernej

Participium perfecta passiva tworzymy od supinum (czwarta forma podstawowa czasownika, którą podaje słownik) zamieniając zakończenie –um na zakończenie –us, -a, -um, np.: narratus, -a, -um – opowiedziany, -a, -e; visus, -a, -um – zobaczony, -a, -e. Imiesłów ten odmienia się tak, jak przymiotnik zakończony na –us, -a, -um.

PARTICIPIUM FUTURI ACTIVI

Imiesłów czasu przyszłego strony czynnej

Participium futuri activi tworzymy od supinum zmieniając zakończenie –um na zakończenie –urus, -ura, -urum, np.: narraturus, narratora, narraturum – mający,a,e opowiadać. Imiesłów ten odmienia się jak przymiotnik zakończony na –us, -a, -um.

COMPOSITA OD CZASOWNIKA sum, esse, fui

Czasowniki złożone od czasownika być.

Czasownik sum, esse, fiu występuje w wielu złożeniach, które odmieniają się jak czasownik sum.

CZASOWNIK possum, posse, potui

W odmianie czasownika possum występuje przedrostek pot-, który przed spółgłoską s wskutek asymilacji brzmi pos-.

CZASOWNIK prosum, prodesse, profui

Czasownik prosum powstał z prod-sum, d z przedrostka prod- zachowało się tylko przed samogłoską.

NOTA BENE!

Warto zwrócić uwagę na przymiotniki urobione od rzeczowników za pomocą przyrostków: -nus, -anus, -icus, -eus oznaczających przynależność lub pochodzenie, np.: Romanus, -a, -um rzymski; Polonus, -a, -um lub Polonicus, -a, -um polski; Europaeus, -a, -um europejski. Przymiotniki pochodzące od nazw własnych geograficznych pisze się w języku łacińskim z dużej litery: lingua Latina, poeta Romanus.

Participium perfecta passiva służy do tworzenia wielu rzeczowników rodzaju nijakiego zakończonych na –um, np.: scripts, -a, -um scriptum, -i pismo; dictum, -a, -um dictum, -i powiedzenie.

INDICATIVUS PERFECTI ACTIVI

Tryb oznajmujący czasu przeszłego dokonanego strony czynnej

Temat perfecta czasownika, który znajdujemy w trzeciej formie podstawowej czasownika po odcięciu końcówki osobowej –i, słuzy do tworzenia trzech czasów: perfectum, plusquamperfectum, futurum II w stronie czynnej. Czasy te tworzymy w jednakowy sposób dla wszystkich czasowników dodając do tematu perfecta odpowiednie zakończenia:

Dla perfectum -i, -isti, -it, -imus, -istis, -erunt;

Dla plusquaperfectum - eram, -eras, -erat, -eramus, -eratis, -erant;

Dla futurum II -ero, -eris, -erit, -erimus, -eritis, -erint.

Perfectum wyraża czynność przeszłą dokonaną, np. narravi opowiedziałem, vidi zobaczyłem.

Plusquamperfectum oznacza czynność przeszłą, wcześniejszą od innej czynności przeszłej, np.: Quod audiveram, scripsi ad te. Napisałem do Ciebie to, co usłyszałem.

Futurum II określa czynność przyszłą, wcześniejszą od innej czynności przyszłej, np.: Ut salutaveris, ita te salutabunt. Jak pozdrowisz, tak Ciebie będą pozdrawiać.

INFINITIVUS PERFECTI ACTIVI

Bezokolicznik czasu przeszłego dokonanego strony czynnej tworzymy przez dodanie do tematu perfecta przyrostka –isse, np.:

Narravisse – opowiedzieć, że opowiedziałem, opowiedziałeś itd.

Vidisse – zobaczyć, że zobaczyłem, zobaczyłeś itd.

Suisse – być, że byłem, byłeś itd.

Infinitivus perfecta activi wyraża czynność wcześniejszą w stosunku do czasu czynności wyrażonej przez słowo rządzące konstrukcji accusativus cum infinitivo, np.: Amicum venisse video. Widzę, że przyjaciel przyszedł.

INFINITIVUS FUTURI ACTIVI

Bezokolicznik czasu przyszłego strony czynnej składa się z participium futuri activi oraz z esse (infinitivus praesentis od sum, np.:

Narraturus, -a, -um esse że będę opowiadał (opowiem)

Visurus, -a, -um esse że będę widział (zobaczę)

Futurum, -a, -um esse (fore) że będę.

Infinitivus futuri activi wyraża czynność późniejszą w stosunku do czasu czynności wyrażonej przez słowo rządzące konstrukcji accusativus cum infinitivo, np.: Amicum Venturum esse dico. Mówię, że przyjaciel przyjdzie.

Infinitivus praesentis wyraża czynność równoczesną z czynnością wyrażoną przez słowo rządzące konstrukcji accusativus cum infinitivo, np.: Amicum Ventre video. Widzę, że przyjaciel przychodzi.

CZASOWNIKI KONIUGACJI III ZAKOŃCZONE NA –io.

Do koniugacji III należy grupa czasowników zakończonych na –io: facio, facere, feci, fatum czynić; capio, capere, cepi, captum chwytać, które mają temat praesentis zakończony na i <krótkie>. Ta samogłoska przez r przechodzi w e <krótkie>, stąd infinitivus praesentis brzmi fac re, capere. Odmiana praesens – capio, capis, capit, capimus, capitis, capiunt; imperfectum – capiebam, capiebas itd.; futurum I – capiam, capies itd.

CZASOWNIKI ZŁOŻONE

Wiele czasowników prostych występuje w postaci złożonej z przyimkami w funkcji przedrostków. Przedrostkami w czasownikach złożonych są przyimki używane samodzielnie: a, ab – od, ad – do, ku – przy, circum – koło, cum – z, de – z, e, ex – z, in – do, ob. – naprzeciw, per – przez, prae – na przedzie, pro – przed lub za, lub w obronie, sub – pod, trans – przez.

Przyimki jako przedrostki ulegają często zmianom fonetycznym, np.:

Ab as- asporto – odwieźć, unosić, porywać

Ad af- affero – przynieść, dostarczyć

• Ap- apporto – przenosić, sprowadzać

Ob of- offero – nieść naprzeciw, pokazywać

• Op- opono – stawiać naprzeciw

Sub Sup- suppono – podkładać, podstawiać

Cum com- compono – składać razem, układać coś na piśmie, napisać

• Con - convenio – schodzić się, zbierać się

• Col- colloco – umieścić, postawić

• Cor- corrigo – sprostować, poprawić

In im- impono – włożyć, wstawić, nałożyć

Trans tra- traduco – przeprowadzać, przenieść

Jako przedrostki występują też przyimki nie używane samodzielnie, np.:

Dis – Roz- dispondo – rozstawić, rozdzielić

Re-,red- z powrotem reficio – znowu robić, odbudować, wzmocnić się

Redeo – powracać

Se- na bok separo – oddzielam

Należy zwrócić uwagę na częste zmiany fonetyczne, jakim ulegają samogłoski w tematach czasowników prostych, np.:

ae facio, capio, repicio, ago, exigo

ei premo, exprimo

ACCUSATIVUS DUPLEX

Podwójny Accusativus

Romani Aeneam proavum suum putabant – Rzymianie uważali Eneasza za swego przodka.

Te Amicom meum apello – Nazywam cię moim przyjacielem.

Po czasownika: puto, Haber, duco (uważam kogoś za kogoś, coś za coś), apello, nomino (nazywam kogoś kimś, coś czymś) dopełnienie bliższe (kogo, co uważam, nazywam) i określenie dopełnienia bliższego (za kogo, co lub kim, czym nazywam) stoją w accusativus. Jest to tzw. podwójny accusativus, czyli accusativus duplex.

DEKLINACJA III

Do deklinacji III należą rzeczowniki i przymiotniki trzech rodzajów, zakończone w gen. Sing. Na –is. Temat w deklinacji III kończy się na spółgłoskę lub –i. Zakończenia nom. Sing. Są bardzo różnorodne:

Homo, hominis – człowiek

Lex, legis – prawo, ustawa

Nomen, nominis – imię

Istnieją trzy typy odmiany deklinacji III, które różnią się między sobą w następujących przypadkach: abl.sing., gen.plur., nom.plur. dla rodzaju nijakiego.

Według typu I (spółgłoskowego) deklinacji III odmieniają się:

1. Rzeczowniki nierówno zgłoskowe (mparisyllaba) mające więcej sylab w gen.sing. niż w nom.sing. wszystkich trzech rodzajów, które przed zakończeniem gen.sing. mają jedną spółgłoskę, np.: scriptor, scriptoris – pisarz, ius, Iuris – prawo, oratio, orations – mowa.

2. Kilka rzeczowników równozgłoskowych:

Pater, patris – ojciec

Mater, matris – matka

Frater, fratris – brat

Senex, senis – starzec

Iuvenis, iuvenis – młodzieniec

Vates, vatis – wieszcz

Canis, canis – pies.

DEKLINACJA III – TYP MIESZANY

Według typu mieszanego deklinacji III odmieniają się:

1. Rzeczowniki nierówno zgłoskowe, które przed zakończeniem gen.sing. –is mają więcej niż jedną spółgłoskę, np.: ars, artis.

2. Rzeczowniki równozgłoskowe (parisyllaba) mające jednakową liczbę sylab w nom. I gen.sing., np.: nubes, nubis – czmura, civis, civis – obywatel, imber, imbris – deszcz.

ZAKOŃCZENIA RODZAJOWE RZECZOWNIKÓW DEKLINACJI III

Rzeczowniki rodzaju męskiego (masculine) są zakończone w nom.sing. na: -o, -or, -os, -er; imparisyllaba na –es, homo, hominis – człowiek, honor, honoris – zaszczyt, MOS, moris – obyczaj, venter, ventris – żołądek, pes, pendis – stopa.

Rzeczowniki rodzaju żeńskiego (feminina) kończą się w nom.sing. na: -x, -as, -aus, -is; parisyllaba na –es, -s z poprzedzającą spółgłoską; -do, -go, -io, -us z gen.sing. na –utis lub –udis, np.: lex, legis – prawo, civitas, civitatis – państwo, laus, laudis – sława, avis, avis – ptak, nubes, nubis – chmura, ars, artis – sztuka, imago, imaginis – obraz, magnitudo, magnitudinis – wielkość, oratio, orationis – mowa, Virtus, virtutis – męstwo, Palus, paludis – bagno.

Rzeczowniki rodzaju nijakiego (neutra) są zakończone w nom.sing. na: -l, -a, -c, -e, -t, -ar, -ur, -us (z gen.sing. na –oris, -eris, -uris), np.: Animals, Animals – zwierzę, poema, poematis – wiersz, poemat, nomen, nominis – imię, lac, lactis – mleko, Mare, maris – morze, caput, capitis – głowa, exemplar, exemplaris – przykład, ful gur, fulguris – błyskawica, tempu, temporis – czas.

NOTA BENE!

Nominativus singularis w deklinacji III ma postać:

- tematu, np.: konsul, honos, mulier,

- tematu z przybraną końcówką –s (nominatiwus sygmatyczny), np.: avis, przy czym w tematach spółgłoskowych zakończonych na –c, -g, -t, -d powstały zmiany fonetyczne wskutek upodobnienia lub uproszczenia, np.: duc-s dux, Reg-s rex, art-s ars, ped-s pes;

- tematu z zanikiem spółgłoski tematowej, np.: sermo, sermonis.

Temat rzeczowników deklinacji III w innych przypadkach ulega następującym zmianom fonetycznym:

- zamiana –e, -o, -u (krótkich) na krótkie –i, np.: nomen, nominis; homo, hominis; caput, capitis;

- przejście krótkiej samogłoski przed r w e, np.: genus, Genesis;

- zanik samogłoski e, np.: pater, patris;

- rotacyzm ( s między samogłoskami przychodzi w r) np.: MOS, moris.

PARTICIPIUM PRAESENS ACTIVI

Imiesłów czasu teraźniejszego strony czynnej.

Participium praesentis activi tworzy się dodając do tematu praesentis cząstkę -nt- i końcówki przypadków deklinacji III. Cząstka -nt- przed s w nom. Sing. Przeszła w-ns; w koniugacji III i IV przed –nt- znajduje się spójka e. Imiesłów tan odpowiada polskiemu imiesłowowi współczesnemu odmiennemu (przymiotnikowemu): amans znaczyć może więc kochający, -a, -e, lub kochając.

Participium praesens activi odmienia się według typu mieszanego deklinacji III (abl. sing. –e, nom. Acc. Voc. Plur. Neutr. –ia, gen. Plur. –ium); abl. sing. Może być zakończony na –i, jeśli imiesłów występuje w funkcji przymiotnika, np.: de homine sapiente rectum – o człowieku rozumiejącym to, co właściwe.

INFINITIVUS PRAESENTIS PASSIVI

Bezokolicznik czasu teraźniejszego strony biernej

Indicativus praesentis, imperfecta, futuri I passiva tworzymy zamieniając końcówki osobowe strony czynnej: -o(m), -s, -t, -mus, -tis, -nt na końcówki osobowe strony biernej: -(o)r, -ris, -tur, -mur, -mini, -ntur. Spójka –i- przed –ris przechodzi w –e-. Język polski rzadziej używa strony biernej niż język łaciński. Dlatego łacińską stronę bierną wyrażamy w języku polskim często przez stronę czynną, zwrotną i wyrażenia nieosobowe, np.: Tempora mutantur et nos mutamur in illis tłumaczymy jako – Czasy się zmieniają i my zmieniamy się wraz z nimi. Sic itur ad astra. – Tak idzie się do gwiazd.

CZASY ZŁOŻONE

Czasy perfectum, plusquamperfectum i futurum II strony biernej są formami złożonymi z participium perfecta passiva i słowa posiłkowego esse w odpowiedniej formie. Sposób tworzenia tych czasów jest jednakowy dla wszystkich koniugacji.

VERBA DEPONENTIA

Są to czasowniki, które mają formy strony biernej, ale znaczenie czynnej, np.:

Imitor, -ari, -atus sum – naśladować

Confiteor, -eri, confessus sum – wyznać

Loquor, loqui, locutus sum – mówić

Orior, -iri, ortus sum – powstać, wschodzić

Verba depotentia mają następujące formy strony czynnej – participium praesentis activi: imitan (imitantis) – naśladujący; participium futuri activi: imitaturus, -a, -um – mający naśladować, infinitivus futuri: imitaturus, -a, -um esse – że będę naśladować.

Participium perfecta passiva wielu verba depotentia i semidepotentia pełni funkcję participium praesentis activi, np.: gavisus – ciesząc się.

VERBA SEMIDEPONENTIA

Są to czasowniki, które tworzą w stronie biernej, a niektóre w stronie czynnej, np.:

Audeo, -ere, ausus sum – odważam się, śmiem

Gaudeo, -ere, gavisus sum – cieszyć się

Fido, -ere, fisus sum – ufać

Confido, -ere, confisus sum – ufać

Diffido, -ere,, diffisus sum – nie ufać

Soleo, -ere, solitus sum – mieć zwyczaj

Revertor, reverti, reverti – wracać

Odmiana zaimków nemo – nikt I nihil – nic

N. nemo – nikt nihil – nic

G. nullius – nikogo nullius rei – żadnej rzeczy (niczego)

D. nemini – nikomu nulli rei – żadnej rzeczy (niczemu)

Acc. Neminem – nikogo nihil – nic

Abl. Nullo – nikim Nulla Re – żadną rzeczą (niczym)

PRONOMINA INDEFINITA

Zaimki nieokreślone

Aliqus, aliquid – ktoś, coś

Aliqui, aliqua, aliquod – któryś, jakiś

Quisque, quaeque, quodque – każdy

Quidam, quiddam – pewien

Quidam, quaedam, quoddam – jakiś

Quivis, quidvis – ktokolwiek, cokolwiek

Quivis, quaevis, quodvis – którykolwiek, jakikolwiek

Quilibet, quidlibet – ktokolwiek, cokolwiek

Quilibet, quaelibet, quodlibet – jakikolwiek, którykolwiek

Pronomina indefinita powstały z połączenia zaimka względno-pytającego quis, quid (forma rzeczowna) I qui, quae, quod (forma przymiotnikowa) oraz odpowiednich afików. Odmieniamy sam zaimek względno-pytający, przyrostek lub przedrostek natomiast nie ulega zmianie.

ADIECTIVA PRONOMINALIA

Przymiotniki zaimkowe

Unus, -a, -um – jeden

Solus, -a, -um – sam (jeden)

Totus, -a, -um – cały

Ullus, -a, -um – jakiś

Nullus, -a, -um – żaden

Alter, altera, alterum – jeden z dwóch

Uter, utra, utrum – który z dwóch

Neuter, neutra, neutrum – żaden z dwóch

Uterque, utraque, utrumque – każdy z dwóch

Alius, alia, Aliud – inny

Przymiotniki zaimkowe odmieniają się podobnie jak zaimki, gen.sing. we wszystkich rodzajach kończy się na –ius, dat.sing. na –i, w pozostałych przypadkach przymiotniki zaimkowe odmieniają się jak przymiotniki deklinacji I i II. Jako gen.sing. od alius używamy alterius, jako dat.sing. – alteri.

DEKLINACJA IV

Do deklinacji IV należą rzeczowniki rodzaju męskiego, oprócz nich kilka rzeczowników rodzaju żeńskiego zakończonych na –us oraz rzeczowniki rodzaju nijakiego zakończone na –u.

Gen.sing. rzeczowników deklinacji IV kończy się na –us. Temat rzeczowników deklinacji IV kończy się na –u.

Rodzaju żeńskiego są następujące rzeczowniki deklinacji IV: domus, -us – dom; manus, -us – ręka, oddział; tribus, -us – dzielnica, klasa; porticus, -us – portyk; Idus, -uum (plur.) – Idy (13 lub 15 dzień miesiąca; acud, -us – igła.

NOTA BENE!

Wielu rzeczowników deklinacji IV zostało utworzonych od participium perfecta passiva, np.: sensus, -a, -um sensus, -us – czucie, zmysł; utor, uti, usus sum usus, -us – użycie, doświadczenie; progredior, -gredi, progressus sum progres sus, -us – postępowanie naprzód, postęp.

DEKLINACJA V

Do deklinacji V należą rzeczowniki rodzaju żeńskiego zakończone w nom.sing. na –es, a w gen.sing. na –ei, np.: res, rei – rzecz; dies, diei – dzień; facies, -ei – twarz. Temat rzeczowników deklinacji V kończy się na –e.

SKŁADNIA NAZW MIEJSCOWOŚCI

W języku łaciński nazwy miast (czy w ogóle miejscowości) oraz małych wysp (często z miejscowością tej samej nazwy) w odpowiedzi na pytania: unde? (skąd?), quo? (dokąd?), ubi? (gdzie? W którym miejscu?) występują bez przimków.

Na pytanie quo? (dokąd?) odpowiada sam accusativus:

Roman – do Rzymu

Athenas – do Aten

Brundisium – do Brundizjum

Carthaginem – do Katarginy

Neapolim – do Neapolu

Cracoviam – do Krakowa

Varsoviam – do Warszawy

Wratislaviam – do Wrocławia

Na pytanie unde? (skąd?) odpowiada sam ablativus:

Roma – z Rzymu

Athenis – z Aten

Brundisio – z Brundizjum

Carthagine – z Kartaginy

Neapoli – z Neapolu

Cracovia – z Krakowa

Varsovia – z Warszawy

Wratislavia – z Wrocławia

Na pytanie ubi? (gdzie? W którym miejscu?) odpowiada:

- locativus (mający formę genetivus), gdy nazwa miejscowości występuje w l.p. deklinacji I i II:

Romae – w Rzymie

Brundisii – w Brundizjum

Cracoviae – w Krakowie

Varsoviae – w Warszawie

- locativus (mający formę ablativus), gdy nazwa miejscowości występuje w l. Mn. Lub w deklinacji III:

Athenis – w Atenach

Carthagine – w Kartaginie

Neapoli – w Neapolu

Równozgłoskowe nazwy miejscowości zakończone w nom.sing. na –is otrzymują w acc.sing. zakończenie –im; abl.sing. –i; stąd do Neapolis, Neapolis acc.sing. Neapolim,; abl.sing. Neapoli.

Rzeczownik domus w odpowiedzi na pytania dokąd? Skąd? Gdzie? Występuje, podobnie jak nazwy miejscowości, bez przyimka: domum – do domu; domo – z domu; domi (dawny locativus) – w domu.

NOMINATIVUS CUM INFINITIVO

Puer laborare vide tur – Wydaje się, że chłopiec pracuje.

Tu legere audiris – Słychać, że ty czytasz.

Zdania powyższe stanowią jakby stronę bierną do zdań: Puerum laborare video. Te legere audio – słowo rządząc użyte jest w stronie biernej, podmiot znajduje się w Nominativus, bezokolicznik pozostaje bez zmian. Jest to tzw. NCI. Występuje ono po niektórych czasownikach, po których używa się Accusativus cum infinitivo. Słowo rządzące występuje w stronie biernej i zgadza się z podmiotem co do osoby i liczby. Słowo rządzące tłumaczymy nieosobowo: wydaje się, że słyszy się, mówi się, przekazuje się, że podobno.

INFINITIVUS PERFECTI PASSIVI

Tworzy się dla wszystkich czterech koniugacji w jednakowy sposób, składa się z Participium perfecta passiva i słowa posiłkowego sum w Infinitivus praesentis, np.: amatus, -a, -um esse – że zostałem pokochany, że zostałeś pokochany itd.

INFINITIVUS FUTURI PASSIVI (jest to forma nieodmienna!!!)

Tworzy się dla wszystkich czterech koniugacji w jednakowy sposób, składa się z supinum w Accusativus i nieodmiennej formy iri (od czasowników eo – idę), np.: Amatim iri – że zostanę pokochany, że zostaniesz pokochany itd.