Rozdział 2. Rodzina jako teren indywidualizacji wiązania

2.1. Kulturowo-społeczne uwarunkowania współczesnej rodziny

Współczesną rodzinę euroamerykańską ukształtowały różne procesy społeczne i historyczne, zachodzące w specyficznym geograficznym środowisku.

• u starożytnych ludów osiadłych w basenie Morza Śródziemnego rodzina najczęściej była wielopokoleniowa i wielodzietna, istotny był podział na role kobiece i męskie, które stanowiły wzór dla przyszłych funkcji dzieci, rola męska jest racjonalna, a kobieca emocjonalna;

• rodzina kreteńska, egipska, grecka i rzymska cechowały się silnymi więzami rodzinnymi i dużym znaczeniem emocjonalnym przypisywanym okresowi dzieciństwa, rodziny ubogie mają nieco inną strukturę: w południowym Egipcie istnieje tendencja do tworzenia rodzin wielodzietnych i powiększanie dochodów rodziny poprzez żebractwo dzieci, w północnym Egipcie z kolei rodziny przekształcają się w rodziny nuklearne (rodzice i jedno-dwoje dzieci);

• Azja mniejsza – średnia wieku kobiet rzadko przekracza 40 lat, rodzina zapewnia przetrwanie gatunku, cechuje się brakiem stabilnej, głębokiej więzi dziecka z rodzicami.

Struktura i funkcja rodziny jest zależna od systemu politycznego, jaki panuje w danym kraju, np. w Sparcie Rada Starszych decydowała o utrzymaniu noworodka przy życiu, kolejny przykład to wychowanie młodzieży w Hitlerjugend.

Dopiero wiek XVIII i XIX przyczyniły się do zmniejszenia rodziny i utrwalenia jej wewnętrznych więzi emocjonalnych. W tych czasach nastąpił potężny rozwój gospodarczy, co rzutowało na zmianę struktury rodziny. Początkowo wiązało się to z odejściem ojców z rodziny do pracy pozadomowej na wiele godzin dziennie, później dosięgnęło to także matki. W związku z tym zaistniała potrzeba powstawania ochronek, przedszkoli itp. Zaobserwowano też rozwój szkolnictwa powszechnego.

Współczesna rodzina euroamerykańska jest owocem burzliwych przemian dziejowych, jakie miały miejsce podczas II wojny światowej. Wojna spowodowała przemieszanie społeczeństwa, dysproporcję między liczbą mężczyzn i kobiet. Powojenne zniszczenia mieszkaniowe poskutkowały tworzeniem blokowisk, w których nie było za bardzo miejsca dla rodzin wielopokoleniowych, czy też osób starszych. Blokowiska sprzyjały powstawaniu patologii więzi międzyludzkich. Rodziny z wielopokoleniowych zmieniały się w rodziny nuklearne, które cechują się niesłychaną opiekuńczością wobec dzieci i subtelnym zróżnicowaniem osobowości. Zwiększa się też liczba samotnych matek lub ojców. Niedawna zmiana ustroju wprowadziła do rodziny nowe, zupełnie polskie zjawiska. Pierwszym jest funkcja babci jako „zastępczej matki”, kolejnym zjawiskiem jest instytucja babysitters, innym jest opustoszenie rodziny przez ciągle pracujących rodziców. Jest to nic innego, jak próba dostosowania się rodzin do panującej rzeczywistości. Pogoń za wartościami materialnymi powoduje, że młodzież nie ma wzorców do dokonywania identyfikacji.

2.2. Struktura i funkcja rodziny. Rodzina jako system

Rodzina jest podstawowym systemem społecznym opisywanym współcześnie przez 4 zasadnicze teorie: strukturalno-funkcjonalne, symboliczno-interakcyjne, instytucjonalne i systemowe. Nie pozostały one bez wpływu na różne szkoły terapii rodzin. Szkoły terapii rodzin to zgrupowania psychologów oraz psychiatrów, którzy zajmują się osobą zaburzoną i jej rodziną. Terapia rodzin to w praktyce pomoc rodzinie oferowana przez specjalistów w przypadku przewlekłych problemów bądź traumatyzującego wydarzenia.

Struktura to organizacja społeczna, jej wartości i normy. Strukturalny funkcjonalizm mówi o tym, że grupy, systemy społeczne pozostają ze sobą w rozmaitych związkach. Zasadniczym zadaniem rodziny jest socjalizacja jej członków.

Kierunek symboliczno-interakcyjny zakłada, że ludzie reagują na rzeczy, biorąc pod uwagę przypisywane im znaczenie (czy jest to dla nich ważne, czy nie). To, jak zareagują zależy od tego, na ile wyuczona jest ta reakcja i czy odnosi się do ważnej rzeczy dla człowieka.

W ujęciu instytucjonalnym rodzina to podstawowa instytucja społeczna, czyli system norm regulujących ludzkie zachowanie. Rodzina to związek osób połączonych specyficznymi więzami. Organizuje się ona wokół pewnych schematów, rodzinnych systemów wartości. Organizuje ona także w określony system styl i rodzaj wzajemnych interakcji. Interakcje te widoczne są w postaci powtarzalnych zachowań członków rodziny.

Podstawowym pojęciem teorii systemowej jest pojęcie homeostazy. Homeostaza oznacza utrzymywanie swojej dotychczasowej struktury i funkcji nawet w zmiennych warunkach środowiska zewnętrznego. Koncepcja systemowa formułuje pytania nie o przyczyny, lecz o rodzaj mechanizmów niezbędnych do utrzymania równowagi funkcjonalnej. System cechuje tendencja do utrzymywania struktury, tzw. morfostaza. Ale w pewnych sytuacjach mamy do czynienia z morfogenezą, tzn. tendencja do zmiany. Ludzie nie poddają się sterowaniu z zewnątrz, reagują natomiast na zakłócenia, co z jednej strony stało się impulsem do stworzenia nowego pojęcia, jakim jest „myślenie cyrkularne” (myślenie systemowe, myślenie w aspekcie rozmaitych powiązań danego zjawiska), z drugiej zaś – zmieniło rozumienie możliwości bezpośredniego wpływu z zewnątrz na człowieka. W myśl tej teorii wpływ może polegać na generowaniu impulsów do zmiany. Terapeuta w pracy z rodziną opiera się na sprzężeniu zwrotnym w odpowiedzi na informacje, które uzyskuje o relacjach.

Z teorii systemów czerpały intensywnie różnorodne szkoły terapii rodzin. Jedną z nich jest szkoła komunikacyjna. Jej przedstawiciele – Watzlawick i Jackson – sformułowali aksjomaty komunikacji. Uważa się, że każde zachowanie (np. milczenie, przytulanie się) jest komunikatywne. Stosunek nadawcy do odbiorcy zawarty jest w warstwie emocjonalnej przekazu. Zdaniem Watzlawicka wszystkie interakcje rodzinna mają charakter komplementarny lub symetryczny. Relacja komplementarna to taka, w której jedna osoba dominuje, a druga się podporządkowuje. Relacja symetryczna cechuje się dążeniem partnerów do pozycji równości. Symetryczna eskalacja to komunikacyjna walka pomiędzy partnerami, z niemożnością uznania przegranej, przyznania racji, ustąpienia czy racjonalnej negocjacji między stronami. Sztywna komplementarność to stała dominacja w dialogu jednej z jego stron (zawsze ta sama osoba ma ostatnie słowo i zawsze ma rację). Sytuacja bez wyjścia powstaje, gdy mają miejsce następujące warunki interpersonalne:

• relacja ma charakter komplementarny;

• przekaz jest zbudowany na zasadzie wewnętrznej sprzeczności;

• sytuacja jest nie do uniknięcia.

Ważna jest spójność procesu komunikacyjnego. Spójność powinna zachodzić na płaszczyznach: językowej, pantomimiki i działania.

Mediolańska szkoła terapii rodzin zakłada, że w rodzinie każde zachowanie jest komunikacją. Wewnątrzrodzinne strategie komunikacji są przekazywane z pokolenia na pokolenie. Uważano, że w rodzinie cały czas toczy się gra, przy czym wszyscy uczestnicy próbują kontrolować jej zasady, unikając odpowiedzialności.

Twórcą strukturalnej szkoły terapii jest Minuchin. Uważał, że struktura rodziny jest zespołem wymagań organizujących sposób interakcji.

2.3. Rozwój rodziny i jego modyfikacje

Wyróżniono 8 faz cyklu życia rodziny:

• faza pierwsza (małżeństwo bez dzieci) – w tej fazie głównym zadaniem jest stworzenie rodziny. Partnerzy wnoszą do nowej rodziny własne systemy wartości, opinie, nawyki wyniesione z rodzin pochodzenia. W tym okresie istotny jest podział władzy i określenie granic autonomii małżonków.

• druga faza (rodzina z małym dzieckiem – najstarsze dziecko od urodzenia do 30. miesiąca życia) – głównym zadaniem jest przygotowanie rodziców do przyjęcia nowego członka rodziny.

• trzecia faza (rodzina z dziećmi w wieku przedszkolnym) – tutaj zaczynają rozluźniać się więzi dziecka z rodzicami, gdyż idzie do przedszkola, co z kolei motywuje przeważnie kobietę do podjęcia aktywności zawodowej.

• czwarta faza (rodzina z najstarszym dzieckiem od 6. do 13. roku życia)

• piąta faza (rodzina z dorastającymi dziećmi) – zadaniem tej fazy jest ostateczna separacja emocjonalna dorastającego dziecka. Młody człowiek uzyskuje niezależność, a jednocześnie umie pielęgnować relacje z rodzicami.

• szósta faza (dzieci opuszczają dom) – dzieci opuszczają dom, zawierają związki małżeńskie. Rodzice muszą się z tym pogodzić. Przygotowują się do fazy pustego gniazda.

• siódma faza (faza „pustego gniazda”) – kończy się przejściem rodziców na emeryturę. Para małżeńska może albo poprawiać swoje relacje albo ją zakończyć (jeśli to dzieci były spoiwem związku).

• ósma faza – to czas starzenia się, od przejścia na emeryturę do śmierci jednego lub obojga małżonków. Zadaniem tej fazy jest uporanie się z końcem kariery zawodowej, starzeniem, problematyką zbliżającej się śmierci.

Cykl życia w rodzinie może zostać zaburzony już w pierwszej fazie. Konflikty mogą powodować tzw. walkę małżeńską. Powoduje to, że wzajemne stosunki między małżonkami zatopione są w walce. Przypomina to wyścig zbrojeń. Wciąganie innych do walki nosi nazwę triangulacji. Jeżeli walka o władzę nie spełnia swojego zadania, może to uniemożliwić przejście do kolejnej fazy. Kolejnym problemem może być zawłaszczanie przestrzeni rodzinnej, które zachodzi na dwa sposoby: jako fizyczne oznakowanie (rozkładanie w całym mieszkaniu gazet, niedopałków, ubrań, co zacieśnia przestrzeń rodzinną i mieszkalną dostępną innym członkom) oraz inwazję psychiczną (osoba dominująca rości sobie prawo do prywatnej własności innych.

2.4. Cykl życia człowieka jako modyfikacja więzi

Dla większości ludzi szczęśliwe małżeństwo, rodzicielstwo, udane życie rodzinne to najbardziej sensotwórcze elementy życia.