ZAKŁAD PRACY I JEGO WPŁYW NA PROCES WYCHOWANIA
W większości zawodów współczesny człowiek swoją pracę wykonuje poza swoim gospodarstwem domowym — w zakładzie pracy.
Zakładem pracy nazywamy każdą, w określony sposób wyodrębnioną jednostkę organizacyjną, która zatrudnia pracowników i funkcjonuje na zasadach określających jej powstanie i działanie. Zakład pracy jest miejscem, w którym codziennie przez wiele godzin współdziałają ze sobą ludzie dla wykonania wspólnych zadań produkcyjnych.
Zakład pracy zaliczamy do tzw. instytucji formalnych, czyli takich,, które prawnie utworzono i przepisami dokładnie uregulowano ich działalność’’. Formalny charakter zakładu pracy wyznaczają: struktura organizacyjna, skodyfikowany system stanowisk oraz zbiór zależności i stosunków służbowych. W każdej instytucji formalnej możemy zaobserwować pewne spontaniczne wzory zachowań, normy, obyczaje, które tworzą organizacje nieformalną. Więzi formalne i nie formalne wzajemnie się przenikają i uzupełniają tworząc rzeczywisty obraz zakładu pracy.
Różnorodność celów i form organizacyjnych sprawia, iż zakład pracy może być definiowany i rozpatrywany z wielu punktów widzenia. Są bowiem zakłady produkcyjne i usługowe, szkoły, uczelnie wyższe i instytuty naukowe ,administracja terenowa, ministerstwa i instytucje polityczne, sądy i prokuratury, kina, teatry, i ośrodki opiekuńczo- wychowawcze a także instytucje religijne. Każde z tych miejsc pracy wyróżnia też forma własności, sposób funkcjonowania i rodzaj zaspakajanych potrzeb. Możemy również wyróżnić takie cechy wspólne, do których można zaliczyć:
Odrębność organizacyjną czyli np. przedsiębiorstwo państwowe które jest samodzielnym samorządnym i samofinansującym się podmiotem gospodarczym działającym zgodnie ze statutem uchwalonym na ogólnym zebraniu pracowników, mającym określoną nazwę i siedzibę;
Osobowość prawną upoważniającą do zawierania umów i podejmowania decyzji;
Odrębność terytorialną oznaczającą konkretny obszar wraz z infrastrukturą techniczną;
System techniczno- ekonomiczny określający warunki, strukturę i skalę produkcji lub szeroko rozumianych usług zapewniający właściwe relacje między nakładami a efektami pracy, między wartością użytkową wytworów a kosztami, umożliwiającymi dokonywanie operacji bankowych;
System społeczny charakteryzujący relacje między pracownikami lub grupami pracowników, między organizacjami społecznymi, zespołami doradczymi i opiniodawczymi- z uwzględnieniem podporządkowania tych relacji wyznawanemu systemu wartości.
Działalność zakładu pracy opisuje jego plan który np. dla przedsiębiorstwa uchwala ogólne zebranie pracowników (plan wieloletni) lub rada pracownicza ( plan roczny ). W planie ujmuje się zarówno ogólne możliwości i warunki produkcji ( usług) jak i indywidualne potrzeby pracowników. Komponentami szczególnie planu wieloletniego, są opisy zadań produkcyjnych i pozaprodukcyjnych wraz ze specyfikacją niezbędnych do ich realizacji środków.
Funkcje zakładu pracy:
Funkcja produkcyjna ( marketing, planowanie produkcji, wytwarzanie, reklama, dystrybucja);
Funkcja socjalna (zaspokajanie potrzeb psychospołecznych pracowników);
Funkcja dydaktyczna ( organizowanie kształcenia w formach szkolnych i poza szkolnych);
Funkcja wychowawcza ( kształtowanie cech, poglądów i postaw pracowników oraz stosunków interpersonalnych).
Funkcja produkcyjna jest podstawową funkcją każdego zakładu, środkiem do osiągnięcia celów natury ekonomicznej. Jest to funkcja naturalna i powszechnie akceptowana bez względu na rodzaj proponowanych dóbr i usług. Jest związana z zasadniczym zadaniem, do realizacji którego zakład został utworzony. W przypadku zakładów przemysłowych i rolniczych funkcją tą jest wytwarzanie określonych dóbr materialnych, czyli wytwarzanie środków produkcji, oraz środków spożycia. Zakłady usługowe w ramach tej funkcji świadczą różnego typu usługi, np. banki prowadzą obsługę finansową, placówki oświaty świadczą usługi edukacyjne, służba zdrowia zajmuje się prowadzeniem usług leczniczych, zakłady transportowe świadczą usługi w zakresie przewozu osób i towarów
Funkcja socjalna kojarzona zwykle z zapewnieniem odpowiednich warunków pracy, opieką zdrowotną, organizacyjną, wypoczynku i czasu wolnego, częściowym finansowaniem żłobków, przedszkoli, szkół przyzakładowych, domów kultury, klubów sportowych, budownictwa zakładowego, prowadzenia bufetów, stołówek z godziwą zapłata za wykonaną pracę. Funkcje socjalna można rozpatrywać jako element procesu zaspokajania potrzeb psychospołecznych pracowników. Z punktu widzenia możliwości zakładu pracy na uwagę szczególnie zasługują potrzeby bezpieczeństwa, przynależności, uznania społecznego, poczucia własnej wartości i samo urzeczywistnienia (ciągłe doskonalenie zawodowe które prowadzi do nowej wiedzy i umiejętności, do podstaw odpowiadających wymaganiom technologicznym, organizacyjnym i społecznym).
Funkcja dydaktyczna związana z kształceniem, dokształcaniem i doskonaleniem pracowników oraz kandydatów do pracy. Kształcenie zawodowe jest procesem zdobywania wiedzy, kształtowania umiejętności i postaw sprzyjających efektywnej pracy w określonym zawodzie lub grupie zawodów pośrednich. Wspólna cechą pierwszych systemów kształcenia było wyposażenie ucznia w układy wiedzy, umiejętności wystarczające w całym okresie aktywności zawodowej. Było to możliwe dzięki temu, że ani ówczesna technika, ani technologia i organizacja produkcji nie były zbyt skomplikowane , nie podlegały też szybkim transformacjom. W dzisiejszych czasach sytuacja całkowicie się zmieniła, szczególnie w takich dziedzinach, jak : informatyka, automatyka, zarządzanie i bankowość. Nowe technologie, nowe zawody i specjalności powstające w efekcie wprowadzania zasad gospodarki rynkowej stwarzają potrzebę i konieczność systematycznego i ciągłego uzupełniania wiedzy teoretycznej oraz rozszerzania zakresu umiejętności praktycznych. W tych warunkach zrodziła się idea doskonalenia i dokształcania zawodowego będąca jednym z głównych składników edukacji permanentnej oraz oświaty dorosłych. Dokształcanie definiuje się jako ,, kształcenie realizowane w wieku produkcyjnym równolegle z praca zawodową w celu zdobycia takiego wykształcenia, jakie jest niezbędne do wykonywania danego zawodu. Doskonalenie jest natomiast utożsamiane z ,, podwyższaniem kwalifikacji pracowniczych za pośrednictwem różnych form kształcenia i samouctwa, niezbędnym w wieku produkcyjnym. Doskonalenie jest zatem procesem ciągłym, polegającym na aktualizowaniu, rozszerzaniu i pogłębianiu wiedzy i umiejętności związanych z wykonywanym zawodem i zawodami pokrewnymi umożliwiającymi stopniowe dochodzenie do mistrzostwa oraz uzyskiwanie coraz wyższego statusu społecznego i ekonomicznego, bez konieczności opuszczania danej grupy społeczno-zawodowej.
Funkcje dydaktyczne mogą być realizowane autonomicznie, wewnątrz zakładów pracy oraz we współpracy ze środowiskiem lokalnym- organizacjami społecznymi, stowarzyszeniami naukowo-technicznymi, izbami rzemieślniczymi, bankami przedstawicielami pracodawców i biur pracy. Funkcje dydaktyczne zakładu pracy można przedstawić jako ogólne zadania polityki oświatowej w dziedzinie kształcenia dorosłych. Zaliczamy do nich:
- wyjaśnienie istoty podstawowych uwarunkowań zachodzących zmian społeczno-gospodarczych,
- dostarczanie wiedzy na temat demokratycznych mechanizmów zarządzania,
- zapobieganie negatywnym skutkom społecznym przeprowadzanych reform gospodarczych przez aktywne przeciwdziałanie bezrobociu,
-tworzenie realnych możliwości dokształcania i doskonalenia zawodowego, uzupełniania oraz zdobywania nowych umiejętności,
- stwarzanie warunków do samokształcenia, samorealizacji, do pełnego uczestnictwa w życiu społecznym.
Funkcje wewnętrzne, charakteryzują takie działania jak:
Tworzenie warunków do uzupełniania wykształcenia na poziomie szkoły podstawowej;
Organizowanie, prowadzenie i współfinansowanie szkół przyzakładowych- szkół zasadniczych, średnich zawodowych i pomaturalnych;
Przygotowanie i przyuczanie do wykonywania określonych zadań zawodowych w formach pozaszkolnych ( kursy wewnątrzzakładowe, instruktaż na stanowisku pracy);
Dokształcanie i doskonalenie pracowników w elastycznych programowo i czasowo formach szkolnych i pozaszkolnych;
Planowanie i organizowanie praktyk zawodowych oraz szkoleń sprzyjających awansowi poziomemu pracowników;
Stymulowanie oraz tworzenie warunków technicznych i ekonomicznych umożliwiających efektywne samokształcenie;
Przygotowanie pracowników do świadomego i aktywnego uczestnictwa w procesie pracy, podejmowania decyzji i współodpowiedzialności za nie.
Uzupełnieniem funkcji wewnętrznych są wszystkie przedsięwzięcia które wykraczają poza bezpośrednie stanowisko pracy. Można tu wyróżnić różnego rodzaju wspólne działania edukacyjne zakładu pracy i instytucji lokalnych zainteresowanych rozwojem regionu- wzrostem produkcji, zwiększeniem liczby małych średnich przedsiębiorstw i zakładów usługowych, a także ograniczeniem bezrobocia i jego społecznych skutków.
Funkcje wychowawcze są wypadkową wewnętrznego systemu społecznego oraz zewnętrznych w stosunku do środowiska realiów społeczno- gospodarczych. W systemie scentralizowanym, przy dominacji dużych państwowych zakładów pracy, programy wychowawcze również były opracowane centralnie i podlegały zatwierdzeniu przez najwyższe władzę.
Wybrane funkcje wychowawcze zakładu pracy :
Proces pracy poprzedza okres adaptacji społeczno zawodowej, której rolę wychowawczą trudno jest przecenić. Adaptacji podlegają zarówno wstępujący na rynek pracy absolwenci, jak i coraz częściej pracownicy z różnych względów zmieniający zakres i charakter pracy. Proces adaptacji polega z jednej strony na dostosowaniu się pracownika do oczekiwań, norm i wymogów zakładów pracy, z drugiej zaś na uwzględnieniu przez pracodawcę potrzeb aspiracji osób podejmujących prace. Jest to więc relacja zwrotna, w której podmiotami są obie zainteresowane strony: pracobiorca i pracodawca. Podejmowanie nowych ról społecznych lub ich zmiana wymaga często istotnych przewartościowań związanych z treścią pracy, szeroko rozumianym stosunkiem pracy i relacjami międzyludzkimi. Szczególne znaczenie adaptacja ma dla ludzi młodych , zmieniających rolę ucznia lub studenta w rolę pracownika oraz dla pracowników z dużym stażem, którzy przechodzą z sektora państwowego do prywatnego.
W procesie adaptacji możemy wyróżnić trzy podstawowe etapy:
- przyjmowanie do pracy,
- wprowadzanie w środowisko pracy,
-wzajemnie przystosowanie.
Każdy z tych etapów ma nieco inne walory wychowawcze. Pierwszy kontakt z zakładem pracy, z jego administracją, z bezpośrednim przełożonym może decydować o zmniejszeniu onieśmielenia, zagubienia, poczucia bezradności i samotności. Wprowadzenie w środowisko pracy to domena opiekunów, instruktorów zawodu. Jest to etap umożliwiający poznanie zadań, zakresu działania i wewnętrznej organizacji zakładu oraz stanowiska pracy i zbioru czynności zawodowych . Wzajemne przystosowanie następuje dopiero w czasie procesu pracy w wyniku wzajemnych interakcji między istniejącym środowiskiem pracy a nowym pracownikiem. Już sam fakt zatrudnienia i podjęcia pracy powoduję zmiany w otaczającym środowisku. Istotne jest aby ta zmiana miała pozytywne reperkusje zarówno dla środowiska jak i dla wprowadzanego w nie pracownika.
Efektem procesu adaptacji powinno być z punktu widzenia pracownika przystosowanie się do:
- fizycznego środowiska pracy (do temperatury, ciśnienia, wilgotności powietrza, stanu zapylenia , oświetlenia, promieniowania, hałasu, drgań i przeciążeń),
- technologicznych wymogów pracy ( do maszyn i organizacji pracy, do norm technologicznych),
- społecznych warunków pracy ( do panujących relacji międzyludzkich, systemu wartości, zależności hierarchicznych, do formalnej i nieformalnej organizacji zakładu pracy).
Adaptacja ma cechy oddziaływań ciągłych, mimo iż jej walory wychowawcze z największym natężeniem ujawniają się we wstępnym okresie pracy zawodowej. Czas adaptacji to także czas uświadamiania, iż praca ma charakter aktywizujący i uspołeczniający. Te cechy pracy zawodowej mają walory wychowawcze dzięki bezpośrednim związkom między efektem a działalnością intelektualną i motoryczną( aktywizacja) oraz współdziałaniu i współpracy w środowisku pracy ( uspołecznienie ).
Uczestnictwo w procesie pracy:
Wśród funkcji wychowawczych ściśle związanych z celami zadaniami produkcyjnymi lub usługowymi wyróżniają się w naturalny sposób funkcje wynikające z uczestnictwa w procesie pracy. Praca szczególnie zbiorowa lub zespołowa, stwarza warunki, w których sam proces pracy i środowisko pracy wpływają na kształtowanie się cech, poglądów i postaw pracowników, relacji międzyludzkich oraz identyfikacje z zawodem.
Ogólny cel wychowania w zakładzie, jakim jest wszechstronny rozwój osobowości pracowników, można rozpatrywać w kontekście podstawowych typów oddziaływań wychowawczych. Zaliczamy do nich:
- wychowanie naturalne
-wychowanie intencjonalne
Wychowanie naturalne w zakładzie opiera się na uczestniczeniu w pracy i życiu społecznym grup formalnych i nieformalnych. Jest to wychowanie w którym dominują spontaniczne związki, środowiskowe systemy wartości i autentyczne autorytety. Nie występują tu instytucje wychowawcze, mianowani wychowawcy i plany działalności wychowawczej.
Wychowanie intencjonalne jest celowym i świadomym działaniem właścicieli (pracodawców), dyrekcji i organizacji społecznych. Możemy w tym obszarze wyróżnić oddziaływania wychowawcze przebiegające na tle wychowania naturalnego- elementy funkcji mistrza, brygadzisty, bezpośredniego przełożonego. Są też specjalne instytucje, takie jak np. szkoła czy ośrodki kształcenia zawodowego, których zadaniem jest realizacja ściśle określonych celów wychowania intencjonalnego.
Procesy wychowania naturalnego i intencjonalnego w rzeczywistych warunkach zakładu pracy wzajemnie się przeplatają i uzupełniają. Wspólnym celem tych oddziaływań jest kształtowanie i rozwijanie, równoległe z wiedzą i umiejętnościami zawodowymi, takich cech, jak: sumienność, staranność, samodzielność, wytrwałość, słowność, życzliwość, pomysłowość, aktywność, i mobilność zawodowa. Wiele pożądanych cech człowieka- pracownika nowego systemu społeczno- gospodarczego było niedocenionych w starym modelu. Dotyczy to np. stosunku do własności, umiejętności podejmowania ryzyka , szacunku dla prawa, partnerstwa i odpowiedzialności. Wśród ogólnych funkcji wychowawczych zakładów pracy coraz większego znaczenia nabiera kształtowanie kultury pracy. Szeroka definicja tego pojęcia obejmuje:
- wiedzę, umiejętności, nawyki i doświadczenie zawodowe,
- relacje między pracownikami,
- fizyczne warunki pracy,
- stosunek pracowników do środków pracy.
Tak rozumiana kultura pracy stanowi swoistą syntezę podstawowych funkcji wychowawczych.