DWORZANIN POLSKI – ŁUKASZ GÓRNICKI

(opracowanie : Ziomek, wstęp z BN)

1. Biografia Łukasza Górnickiego

• Urodził się 1527 roku w Oświęcimiu, zmarł 1603 w Lipnikach pod Tykocinem.

• Prozaik, poeta, tłumacz

• Pochodził z rodziny mieszczańskiej. Opiekował się nim wuj, który sprowadził Górnickiego do Krakowa i dbał o jego wykształcenie

• Górnicki studiował w Krakowie i we Włoszech ( Padwa)

• Łukasz Górnicki zaczął służbę od posady sekretarza biskupa krakowskiego Samuela Maciejowskiego

• Związany był z dworem Królewskim, od 1559 jako sekretarz i bibliotekarz Zygmunta II Augusta.

• Na dworze króla poznał wybitnych humanistów : Nideckiego, Trzecieskiego, Kochanowskiego i kształtował swą kulturę umysłową.

• Górnicki skłaniał się ku renesansowej filozofii praktycznej.

• W świetle lektur przedstawia się jako neoplatonik i zwolennik Cycerona, zainteresowany także pismami stoików i Arystotelesa.

• Górnicki dążył do stworzenia państwa silnego i demokratycznego oraz do ukształtowania określonego ideału obywatela (Vir bonus). Powiązanie etyki z nauką o państwie to wpływ Arystotelesa i tradycji chrześcijańskiej.

1. Oryginał włoski dworzanina

• Dworzanin polski jest w części przekładem, w części parafrazą włoskiego dzieła zatytułowanego Il CortegianoBaltazara Castiglion Była to rozprawa opisująca ideał dworzanina. Autor ujął treści parenetyczne w formę dialogów między damami, panami, artystami i książętami. A wszystkie rozmowy mają miejsce w małym włoskim mieście Urbino.

• Górnicki przystosowuje treść włoskiego dzieła do polskich realiów. Utwór składa się z czterech ksiąg oraz przedmowy, w której autor tłumaczy się z dokonanych przez siebie zmian względem oryginału.

1. Porównanie obyczajowości włoskiej i polskiej

	Realia włoskie	Realia polskie
Społeczeństwo i zasady w nim panujące	-Feudalizm nie ciążył we Włoszech tak bezwzględnie, na ludności ( gdyż Włochy były rozbite na mniejsze państwa i państewka) -Nie uznawano dziedziczności przywilejów -Drogę do zaszczytów, godności i sławy otwierały wartość osobista, energia oraz rzetelny talent a nie pochodzenie społeczne	- Aż po czasy Zygmunta Starego góruje w Polsce nad innymi warstwami społeczeństwa duchowieństwo, zwłaszcza wyższe przez swoje przywileje, wpływy, bogactwo, znajomość łaciny -duchowni żyją na kształt książąt. Budują siedziby wg. Zachodniej mody, hołdują zmiennej modzie w stroju, piją (rzadkie wtedy w Polsce) wino. Mieszczaństwo niemieckie- rządzi się osobnym prawem, inny język, część osób zna łacinę. Obyczaj niemiecki wnosi do nas : karczmy, gospody które rozpijają ludność, ponadto przynosi hazardowe gry jak i narzędzia tortur. Szlachta – bardzo liczna. Trzymała się przez długi okres obyczaju i surowej prostoty. Rosła szybko w siłę i znaczenie w życiu państwowym. Ulegała wpływom kleru
Ośrodki miejskie	-Bogate, uprzemysłowione -Opierały one swoją gospodarkę na nowoczesnych już, wczesnokapitalistycznych zasadach, prowadziły handel nieraz na europejską skalę	- Głównym ośrodkiem miejskim i kulturowym był Kraków. -Stolica państwa, tętniący życiem, pełen cudzoziemców -Za sprawą dworu królewskiego, mieszczaństwa, rozkwitającego uniwersytetu Kraków staje się centrum kultury umysłowej, obyczajowej i towarzyskiej
Dwór	-Przodującą klasą na dworach było mieszczaństwo a nie rycerstwo - Mieszczaństwo to było: oświecone, przedsiębiorcze, ambitne -Dwór potęguje osobiste oddziaływanie władcy na poddanych -Olśniewa poddanych swym przepychem -„ Narzuca bezkrytycznym prostaczkom wrażenie ich marności wobec tej jakoby nadludzkiej wszechmocy -Znaczenie dworu było tym większe, im widoczniej skupiał on w sobie najwyższe wartości uznawane w określonym czasie i społeczeństwie. -Często jednak dwór był ogniskiem ucisku i krzywdy. -Życie dworskie urozmaicone było szeregiem uroczystości, uczt, zabaw, polowań. -Na dworze nie brakowało muzyki, tańców i śpiewów.	-Styl życia dworskiego przyniósł do Polski Grzegorz z Sanoka ( który poznał go podczas swoich wędrówek po Włoszech). Wcielił on go w życie w Dunajowie pod Lwowem. Na jego dworze odbywały się: -skromne a wykwintne zebranie Umiarkowane w jedzeniu i piciu - Zebrania urozmaicane były muzyką i śpiewem. - Toczyły się rozmowy raz poważne, to znowu żartobliwe -Odczytywało się utwory własne i cudze. -Na dworze Grzegorza nie można było wyrwać się z byle jaką muzyką czy śpiewek. -Dominowały rozrywki umysłowe -Dyskusje podważają średniowieczne poglądy na świat, krytykują duchowieństwo -Następuje rozluźnienie więzów rodzinnych i małżeńskich - Głoszenie większej swobody dla kobiet
Kluby	Na dworch pojawiają się różne kluby: -towarzyskie -polityczne -artystyczne -literackie -naukowe Są to tzw. akademie z florencką Akademią Platońską na czele.	-Powstawały również poza obrębem dworu królewskiego - Skupiały wokół siebie najwybitniejsze osobistości - W latach 1540-1565 w kołach zaczynają przeważać zagadnienia związane z ruchem politycznym i reformacyjnym
Życie literackie i towarzyskie	-Zebrania towarzyskie mają charakter wybitnie świecki, brak w nich przedstawicieli duchowieństwa, a w rozmowach często dochodzą do głosu bardzo dotkliwe przeciw niemu wycieczki. -zakres zabaw i rozmów towarzyskich przeobraża się w sympozjony artystyczne oraz filozoficzno-literackie -W zebraniach biorą udział kobiety, choć raczej bierny -Kobiety w renesansie włoskim są stawiane na równi z mężczyznami	-Humaniści- dworzanie Humaniści polscy z zygmuntowskich czasów to przeważnie ludzie niezamożni, nieraz niskiego pochodzenia, którzy po skończonych studiach zaciągali się na służbę dworską lub prowadzili karierę duchowną. - kobiety bywają na dworach i podczas uczt, lecz nie zabierają głosu w bardziej uczonych dyskusjach.
Rozmowy	-Ton rozmów jest swobodny, niewymuszony -Język rozmów zbliżony do potocznego -Treść lekka i często bardzo swawolna -W treść rozmów towarzyskich zaczyna przenikać ( w XVw.) znajomość kultury antycznej i niektóre elementy filozofii Platona	Hierarchia tematów rozmów: 1.Politykomania 2.Sprawy związane z ruchem reformacyjnym 3.Kwestie naukowe -Język nabrał giętkości, precyzji, bogactwa szczególnie w dziedzinie polityki, pozostawiając za sobą w tyle język poetycki

Zestawienie dwóch kultur : polskiej i włoskiej, pomaga nam zrozumieć, jakie problemy mógł spotkać podczas tłumaczenia Górnicki.

1. Dworzanin polski

• Górnicki pracował nad nim najwcześniej od końca 1559 aż do 1565r.

Przeważnie pisał go w Wilnie, lecz skończył w Tykocinie, skąd 18 lipca 1565 datował dedykację.

• Ostatnią co do czasu powstania częścią Dworzanina była owa dedykacja, rzucająca nieco światła na stosunek króla do genezy tego dzieła.

Dedykacja : „Najaśniejszemu Książęciu a najmożniejszemu w

Krześciaństwie panu, Panu Zygmuntowi Augustowi z

łaski Bożej Krolowi Polskiemu, Wielkiemu Księdzu

Litewskiemu, Ruskiemu, Pruskiemu, Mazowieckiemu,

Żmudzkiemu, i inszych wiela państw panu, i dziedzicowi

Panu mojemu miłościwemu.”

W dedykacji Górnicki wychwala cechy i zasługi króla. Mówi, że za jego panowania było wielu uczonych, powstawały księgi w języku polskim, pierwszy przekład Biblii

• Dalej mamy wstęp, zbudowany po ukończeniu całej pracy. Górnicki wystawił tu chlubne świadectwo swojej sumienności, uczynności i dowiódł jak rzetelnie pracował, oraz jak liczył się z możliwościami współczesnej polszczyzny.

• Dworzanin polski nie był przeznaczony dla elity, dla wytwornych humanistów, bo ci mogli przeczytać go w oryginale; nie miał służyć „bywałym” za granicą, ale „domowym” Polakom, szerokim, ale oświeconym kręgom.

• Na miejsce włoskiego towarzystwa, złożonego z kobiet i mężczyzn wprowadził znanych polskich dworzan.

• Wskrzeszał piękne tradycje dworu biskupa Maciejowskiego, przypominał jego znaną postać i gromadził dookoła niej grono niedawno zmarłych a ogólnie szanowanych osobistości.

• Jak oświadczył na wstępie- za obowiązek człowieka oświeconego uważał „ obmyślanie dobra pospolitego”, „pożytek ludziom”, dobrą „ chęć przeciwko narodowi swemu”. Opuszczał te rzeczy, które „ poczciwe uszy obrazić mogły”

• Ze wstępu do księgi pierwszej wynika, że Górnicki miał trzy główne przeszkody do przezwyciężenia, podczas tłumaczenia:

1)Zbliżenie przekładu do pojęć polskiej kultury obyczajowej

2)Uprzystępnienie go umysłowości czytelników nie „bywałych” za granicą

3)Przezwyciężenie ubóstwa naszego języka literackiego.

1. Sceneria dworzanina

• Rozmowy toczą się nie późnym wieczorem, jak w Umbrino, ale w spokojne letnie popołudnia roku 1549

• Odbywają się w ustronnej, renesansowej willi pod Krakowem, zbudowanej nad Prądnikiem. ( willę tę opisuje Kochanowski w łacińskich lirykach)

• Nie słychać tu gwaru miejskiego

• Na dalekim tle gór widać mur i wieże stolicy

1. Bohaterowie

• „Te osoby, które są w dialogu wwiedzione, wesołek wszyscy jednego czasu u dworu z sobą nie byli”. Górnicki celowo dobierał skład grona rozmówców. Na ogół byli to ludzie znani w całym kraju z wybitnych zasług i wykształcenia, cenieni i popularni dla swej zacności lub dowcipu, przystępni i towarzyscy.

• Biskup Samuel Maciejowski

• Biskup krakowski i kanclerz koronny

• „Sokrates drugi”, „dusza świata” – tak mówił o nim Kromer

• Jego wizerunek jest wyidealizowany ( być może dla tego, że był on mecenasem Górnickiego)

• Wybitnie inteligentny

• Opanowany, powściągliwy

• Świetny mówca, zwolennik włoskich renesansowych obyczajów

• Górnicki nazywa go wzorem „ uczciwości, miary, dobroci, wstydu i świętobliwości

• Przewodniczy rozmowom, daje inicjatywę do „ gier rozmownych”

• Zaczyna początek rozmowy, lecz nie bierze w samej grze udziału, gdyż musi się zająć ważnymi państwowymi sprawami. Swoim zastępcą mianuje pana kasztelana lubelskiego.

• Kasztelan Stanisław Maciejowski

• Brat biskupa

• Miał szeroko rozwinięte kontakty

• Był autorytetem dla ludzi

• Posiadał umiejętność łagodzenia jaskrawych przeciwieństw

• Mia ł dar zjednywania sobie ludzi i osobisty urok

• Wojciech Kryski

• Od 1550r. sekretarz królewski

• Wybitny dyplomata, znający dworne maniery

• Obyty w kulturze europejskiej, zwłaszcza włoskiej

• W dworzaninie to zwolennik włoskiego obyczaju

• Jemu przypada w udziale główne zadanie „w grze słownej” czyli „ formowanie” doskonałego dworzanina

• Prowadzi on również uczony dyskurs o językach współczesnych i klasycznych oraz o kształtowaniu dworzanina

• Stanisław Wapowski

• Z Kryskim łączy go szeroka europejska kultura, znajomość świata i ludzi, uroda, dowcip, nauka, wytworne dworskie maniery nabyte w podróżach i zaszczytnych poselstwach.

• Poza tym niewiele wiadomo o tej postaci

• Kochanowski w jednym ze swoich sonetów chwali jego prawość i cnotę

• Górnicki natomiast wspomina o jakiś zaginionych pismach Wapowskiego

• Andrzej Kostka

• Wywodzi się ze szlachty pruskiej, syn wojewody chełmińskiego

• Po naukach początkowych w Poznaniu wyjechał na studia do Włoch

• Na jego barki spada obowiązek formowania „ dwornej pani”

• Aleksander Myszkowski

• Pomaga Kostce w tworzeniu obrazu dwornej pani

• Nie stronił od niewiast

• Młody, wysportowany , znał obyczaje dworskie

• Jan Dereśniak

• Razem ze Stanisławem Bojanowskim tworzą odrębną grupę. Wyraził ich przede wszystkim żywioł humoru

• Umie „ z nauki dziwnie rozśmieszyć”

• Ma w swoim „ pogotowiu” niezliczoną liczę anegdot, dowcipów, żartów

• Mówi niezliczone fraszki i dykteryjki z polskiego dworskiego życia.

• Stanisław Bojanowski

• „Z przyrodzenia dowcipny”

• „Polski filozof co powieści prawdziwych, trefnych i ku życiu człowieczemu pożytecznych tak wiele w Polszcze nasiał, iż tego niemała księga być by mogła”

• Bojanowski nie był biegły w naukach, nie widział też raczej Włoch

• Posiadał zdrowy, przyrodzony rozum

• Był rozmiłowany w historii

• Miał umysł:” butny a jasny, lotny a świeży, wolny od balastu uczoności, od papierowej wiedzy.

• Krytycznie patrzył na małżeństwo królewskie z Barbarą i może dlatego dołączył go Górnicki do grupy zawziętych przeciwników kobiet.

• Lupa Podlodowski

• Bliski krewny księdza Maciejowskiego

• Był to typ „ domowego szlachcica co wilkiem patrzył na wszelkie włoskie wymysły” – konserwatysta, tradycjonalista

• Miał wiele zdrowego rozsądku

• Jak każdy stary szlachcic znał się na rycerskim rzemiośle, na prawie i na „ rzeczach Koronie Polskiej należytych”

• Uważa że nauka przynosi do Polski zło. Twierdzi, że gdy ludzi nie potrafili czytać mieli w sobie więcej cnoty.

1. Obraz kobiety w dworzaninie polskim (księga III oraz wstęp do księgi I)

• Na szczególną uwagę zasługują dodatki tłumacza rozrzucone po księdze trzeciej, gdzie mowa o „dwornej pani”

• Są one niewątpliwie nie tylko wyrazem jego poglądów na rolę kobiety, na jej stosunek do mężczyzny ale także rzucają trochę światła na rolę jej w ówczesnym życiu polskim.

• Poglądy Górnickiego w tej dziedzinie odbiegały znacznie od Castinglionowych. Były one bardziej rygorystyczne niż włoskie. Nie pozwalały kobiecie, zwłaszcza mężatce na swobodę, którą umożliwiał dworski obyczaj włoski.

• Górnicki w dworzaninie mówi, że kobieta powinna umieć czytać i znać odpowiednią muzykę.

• Nie pozwala kobietom się upiększać.

• Kobieta ma być łagodna. Każdy jej czyn ma być „ z pokorą i wstydem złączony”

• Górnicki nie wyobraża sobie innej „ dwornej pani” jak tylko taką, która na dworze z małżonkiem swym będzie”

• Nakreślona jest zgodnie z polską tradycją obyczajową sylwetka dwornej pani jako „ idealnej żony matki i czeladnej pani”.

• W czasach Górnickiego ogół szlachcianek wychowywał się w odosobnieniu od mężczyzn, w zamkniętym gronie rodzinnym.

Kobiety zjawiały się na ucztach, towarzyszyły im, ale w rozmowach bardziej uczonych nie zabierały głosu. Nie miały również one takiego wykształcenia jak mężczyźni. Często też nie potrafiły czytać.

• Górnicki w swoim wstępie, wypowiada się dlaczego w jego Dworzaninie kobiety nie biorą udziału w rozmowach jak w dworzaninie włoskim. Mówi, iż polskie kobiety nie są aż tak mądre jak włoskie. Potwierdza to realia jakie panowały w Polsce za czasów Górnickiego.

• Górnicki mówi że Polki „ nie są bestliwe” , ale „ trzeba by dla nich żądać czegoś od Boga dla więtszego ciepła”

• Warto zwrócić uwagę na pokazanie przez Górnickiego matki Kochanowskiego. Jest ona zupełnie innym typem kobiety. To rubaszny męski typ kobiety. Matka poety to u Górnickiego „stateczna pani i bardzo trefna”

1. Ideał dworzanina

• Cechą dworzanina ma być gracia czyli „przystałość”

• Dworzanin to człowiek wykształcony który osiąga swoje cele bez większego wysiłku

• Ma głębię duchową

• Cechuje się wysoką kulturą intelektualną

• Męstwem podczas wojny

• W czasie pokoju odznacza go umiar i rozwaga

• Idealny dworzanin powinien mieć wpływ na swojego przełożonego

• Dworzanin odznacza się dużą gracją, wdziękiem, wytwornością i kulturą osobistą

1. Źródła dworzanina

• Przede wszystkim opiera się na oryginale Castiglione’a

• Czerpie również z Cycerona, De oratore – źródło anegdot

• Plutarch

• Komentarz Marsilia Ficina do Platońskiej Uczty

• Dialogi Platona

• Kroniki o dziejach ludów słowiańskich

• „Zgoda „ i „Satyr” Kochanowskiego.