Rzym w okresie cesarstwa

Po śmierci Juliusza Cezara zawiązał się nowy triumwirat, ale tym razem uznany był przez senat. Należeli do niego Oktawian, Antoniusz, Lepidus. Ten ostatni wkrótce zginął a walka o władzę rozegrała się między Oktawianem i Antoniuszem. Decydująca bitwa miała miejsce pod Akcjum w 31r p.n.e. Zakończyła się zwycięstwem usynowionego siostrzeńca Cezara, Oktawiana. Był to początek cesarstwa w Rzymie.

Oktawian August rządził jako jednowładca Imperium Rzymskiego. Uważa się go za twórcę ustroju zwanego pryncypatem. Władza Oktawiana była w istocie kontynuacją koncepcji Cezara. Pryncypat, tak jak cezaryzm, opierał się przede wszystkim na armii i był formą dyktatury militarnej. System pryncypatu czerpał swą siłę z umiejętnego zespolenia elementów starych i nowych, z wykorzystania potęgi ideologicznej republiki, która miała teraz wspierać nowy ustrój. Oktawian podzielił się władzą z senatem. Znalazło to między innymi wyraz w podziale prowincji na senatorskie i cesarskie. Za to dobrodziejstwo Oktawian otrzymał od senatu przydomek „Augustus”, co oznacza wywyższony przez bóstwo.

Podział kompetencji administracyjnych między princepsem, a senatem znalazł swój wyraz w zarządzaniu prowincjami. Senat przyjął pod swoje kierownictwo prowincje wewnętrzne, bezpieczne, na ogół mocno zespolone z Rzymem. Najważniejszymi z nich były Azja i Afryka. W ręku cesarza znalazł się zarząd prowincjami niedawno zdobytymi, ważnymi strategicznie, wymagającymi stałej załogi wojskowej. Princeps miał również duży wpływ na obsadzanie stanowisk namiestników prowincji senatorskich. Senat uzyskał formalnie umocnienie swojej władzy. Stał się najwyższym organem ustawodawczym i sądowniczym (wobec członków stanu senatorskiego).

Stopniowo w gestie senatu przeszły wybory urzędników. Senat za Augusta liczył 600 osób, jego skład uzupełniono poprzez awans niektórych ekwitów i przedstawicieli arystokracji municypalnej z Italii.

Drugą połową władzy cesarskiej miał być stan ekwitów. Spośród ekwitów rekrutowali się urzędnicy cesarscy, prokuratorowie, którzy zarządzali przede wszystkim sprawami finansowymi. Najważniejsi z nich to dowódcy pretorianów oraz namiestnik Egiptu. Ekwici mogli także awansować do stanu senatorskiego. August obdarzył ich większym zaufaniem politycznym niż senatorów, ponieważ ekwici nie byli związani tradycjami z ustrojem republikańskim.

Ustrój wprowadzony przez Augusta w Rzymie oznaczał ostateczny koniec republiki, chociaż długo jeszcze przetrwały jej pozory i siła ideologiczna, dla której oparciem był senat . Pryncypat Augusta umocnił pozycję społeczną właścicieli ziemskich, kosztem uboższych , wolnych rolników i wskutek wyzysku pracy niewolniczej.

Cesarz Oktawian pragnął przeciwstawić się rozkładowi moralnemu arystokracji senatorskiej, który był tak charakterystyczny dla schyłku republiki. Rozkład małżeństwa i rodziny cechował życie arystokracji, częstym zjawiskiem była bezdzietność. August wydał wiele zarządzeń mających umocnić rodzinę i zwiększyć przyrost naturalny wśród grup uprzywilejowanych społecznie. Nałożył na senatorów i ekwitów obowiązek zawierania małżeństwa bezżenni i bezdzietni zostali pozbawieni prawa dziedziczenia majątku, małżeństwa wielodzietne uzyskały wiele przywilejów.

Struktura społeczeństwa rzymskiego okresu cesarstwa stanowiła odwzorowanie tej z czasów republikańskich. Najważniejszą osobą w cesarstwie był oczywiście cesarz ze swoją najbliższą rodziną. Później byli po kolei: senatorowie, ekwici i dekurioni. Dekurioni była to elita miast prowincjonalnych. Mieli w swoich miastach uprawnienia podobne do rzymskich senatorów w sprawach: administracji lokalnej, finansowych i postępowania sądowego.

Na samym dole były warstwy niższe , zwane humilioners, do których zaliczano plebs z miast i wsi oraz niewolników i wyzwoleńców. Cechą charakterystyczną społeczeństwa okresu cesarstwa była szansa awansu z grup niższych do wyższych. Mogło się tak stać tylko z woli cesarza, co nie było zbyt często spotykane. Za przykład może posłużyć cesarz Pertinaks, syn zwykłego wyzwoleńca, który mimo swojej niskiej pozycji potrafił zajść, aż na tron imperium.

Oktawian August ustalił na dłuższy czas kierunki ekspansji rzymskiej. Jakkolwiek hasłem tego panowania był pokój (pax augusta), to obowiązywał on tylko w Italii i starych prowincjach. Całe panowanie Augusta wypełniały wojny prowadzone w rejonach wielkich rzek: Dunaju i Renu. Kierowali tymi walkami najbliżsi współpracownicy cesarza, a następnie pasierbowie Augusta. W XIX w p.n.e. zakończono ostatecznie podbój Hiszpanii włączając do Imperium północno-zachodnią część tego kraju. Niepewne było połączenie Italii i prowincji galijskich, toteż August podporządkował Rzymowi pograniczne krainy alpejskie, tworząc z nich 3 małe prowincje. Uporządkował również sprawy Galii, podbitej przez Cezara . Została ona podzielona na 3 prowincje. Wszystkie one podlegały bezpośredniej władzy princepsa, natomiast zromanizowaną i spokojną Galię Narbońską przekazał August Senatowi.

Po śmierci Augusta stopniowo powiększał się zakres władzy cesarskiej, przy stopniowym zmniejszaniu wpływów senatu. Najwspanialszy okres w dziejach cesarskiego Rzymu to czasy tzw. dynastii Antoninów. Okresowi stabilności politycznej towarzyszył rozwój gospodarczy, widoczny przede wszystkim w miastach. Stopniowo poszerzał się zasięg języka łacińskiego, przede wszystkim poprzez osadnictwo weteranów, którzy w armii musieli posługiwać się łaciną. Powszechne było również rzymskie prawo i szkolnictwo. Doszło dzięki temu do kulturowej unifikacji zachodniej części basenu Morza Śródziemnego. W 212 roku n.e. proces ten był już tak zaawansowany, że cesarz Karakalla nadał obywatelstwo rzymskie wszystkim mieszkańcom imperium.

Podstawą potęgi państwa rzymskiego była armia, jej organizacja, techniki i strategia walki, wyćwiczona piechota. Zmieniała się i była doskonalona przez cały czas trwania państwa rzymskiego. Jednostką podstawową w armii rzymskiej był Legion. Począwszy od wieku III istniały 2 armie, po 2 legiony. W skład Legionu wchodziło 4200 piechurów, w tym 3 tys. ciężkozbrojnych i 1200 lekkozbrojnych oraz 300 jeźdźców. Jazda podzielona była na 10 oddziałów po 30 ludzi. Żołnierze rzymscy odznaczali się dużą odwagą. Wychowywani byli w duchu wojskowym od czasów młodości, tak aby byli gotowi umrzeć za króla, a później cesarza, a także za mieszkańców państwa. To było ich głównym celem, za który oddawali swoje życie.

Za czasów cesarstwa utworzono nową formację wojskową - gwardię przyboczną jedynowładcy. Pretorianie, bo taką nosili nazwę, zajmowali się przede wszystkim dbaniem o ład i spokój na terenie prowincji. Żołnierze ci byli świetnie przygotowani do swojej roli, odpowiednio wyposażeni . Mogli pokonać wielu nieprzyjaciół Cesarstwa, którzy napierali z zewnątrz oraz kontrolować sytuację wewnętrzną państwa. Na samym początku ekwipunek żołnierski składał się z: miecza, okrągłej tarczy, włóczni, hełmu, lekkiego pancerza i nagolennic. Do III wieku p.n.e. piechota walczyła w falandze. Była to sztywna taktyka walki zwana frontem, w której pomocniczą rolę spełniała jazda.

Do zmiany techniki walki doszło w czasie prowadzenia wojen z Samnitami, gdyż w górskim terenie okazała się nieodpowiednia. Wprowadzono nową taktykę tzw. manipularną. Nową jednostką wojskową została manipuła. Istniało 30 manipuł, z nich tworzono linię bojową złożoną z 3 szyków piechoty (hastati, principes, triarii), tzw. szyk potrójny. Od czasu reform Mariusza został zniesiony cenzus majątkowy. Odtąd liczyły się inne rzeczy, takie jak sprawność fizyczna, umiejętności oraz wiek żołnierza.

W  III wieku n.e. nastąpił ostry kryzys, nasilony w latach 235 - 270 n.e. Imperium wyniszczały ciągłe wojny domowe, którym towarzyszyły najazdy barbarzyńców. Zwalczające się armie siały spustoszenie wśród cywilów i wyludnienie dotknęło całe regiony (najbardziej ucierpiały Galia, Dacja, Mezja i Tracja). Wielu ludzi straciło również życie w wyniku przeciągającej się zarazy. Postępująca inflacja i spadek wartości monety niszczyły gospodarkę. W życiu religijnym pojawił się nowy czynnik, chrześcijaństwo, które w tym okresie znajdowało się w opozycji do władzy cesarskiej. Odnowicielem cesarstwa stał się Dioklecjan, który przeprowadził daleko idące reformy w armii i życiu politycznym cesarstwa. Dioklecjan całe imperium podzielił na dwie części: Wschodnią i Zachodnią, tworząc w ten sposób podwaliny pod ostateczny podział cesarstwa, do którego doszło ponad sto lat później. Wzmocnił też obronę granic poprzez rozbudowę systemu fortyfikacji i stworzył armię taktyczną, której zadaniem było wzmocnienie sił nadgranicznych w najbardziej zagrożonych rejonach kraju. Wojsko rzymskie w coraz większym stopniu składało się z synów byłych żołnierzy i oddziałów barbarzyńskich. Dioklecjan wprowadził również ceny maksymalne na wiele produktów, próbując ograniczyć w ten sposób inflację. Od Dioklecjana rozpoczęto nową epokę - dominat. Dioklecjan zerwał całkowicie z pozorami republiki i kazał się tytułować dominus ac deus, co znaczy "pan i Bóg". Przestał być pierwszym obywatelem i stał się władcą absolutnym. Między panującym a społeczeństwem wytworzył się ogromny dystans. Zaprowadził reformy administracyjno - wojskowe. Podwoił liczbę prowincji, których za jego rządów było 100. Kilka prowincji tworzyło jednostkę nadrzędną zwaną diecezją. Celem tych zmian było osłabienie pozycji namiestników prowincji i uzyskanie lepszej kontroli. W reformie wojskowej podzielił armię na dwie główne części. Wojska pograniczne miały przyjmować na siebie główne uderzenie wroga, natomiast armia lotna znajdująca się w pewnej odległości od granicy miała za zadanie nieść pomoc w miejsca szczególnie zagrożone.

Reformy ustrojowe, podjęte za panowania cesarza Dioklecjana, były kontynuowane przez jego następców. Szczególnie wśród reformatorów ustroju cesarstwa rzymskiego należy wymienić cesarza Konstantyna I Wielkiego. W Rzymie została wówczas wprowadzona tzw. tetrarchia. Władza, jaką posiadał cesarz została podzielona pomiędzy cztery osoby. Taki podział władzy nie prowadził do podziału terytorialnego państwa, bowiem wszyscy czterej cesarze posiadali kontrolę nad całością imperium. Mimo tego podział ów stał się w przyszłości podstawą do podziału państwa na część wschodnią i zachodnią. Dominat wzmocnił pozycję cesarza w państwie. Stał się on bowiem panem wszystkich jego mieszkańców, a jego władza miała charakter nieograniczony. Wprowadzony został dworski ceremoniał zaczerpnięty z wschodnich dworów oraz boski kult cesarza. Cesarza uważana jako zastępcę Boga na ziemi. Mimo obowiązywania zasady dziedziczenia tronu, faktycznie o wyborze cesarza decydowała już do końca istnienia państwa rzymskiego armia.

 

Cesarz miał prawo decydowania o składzie Senatu. Do jego grona powoływał tylko osoby z rodzin patrycjuszowskich oraz ekwitów. W 395 r. nastąpił podział cesarstwa na część wschodnią i zachodnią, jeden Senat działał w Rzymie, a drugi w Konstantynopolu. Senat w okresie dominatu pełnił rolę Rady cesarskiej, a więc był organem doradczym. W okresach upadku władzy cesarza, rola Senatu wzrastała. Urzędy w Rzymie dzieliły się na centralne i lokalne. Cała rzesza urzędników państwa została podzielona na rangi. Niżsi urzędnicy podlegali wyższym rangom urzędnikom. Każdy z nich posiadał własną kancelarię do pomocy. Urzędnicy szczególnie zasłużeni dla państwa otrzymywali tytuły, np. godność patrycjusza, którą nadawano dożywotnio. Za swoją prace otrzymywali pensję. Wszyscy otrzymywali nominację z rąk cesarza, zarówno urzędnicy cywilni jak i wojskowi. Z republikańskich urzędów w okresie dominatu zachowały się urzędy: konsula, pretora, kwestora. Uprawnienia jakimi się cieszyli nie były jednak zbyt wielkie. Pojawili się także nowi urzędnicy: minister dworu, który kierował cesarską kancelarią, polityką zagraniczną państwa, a także do jego zadań należało kierownictwo nad lokalną administracją, kanclerz – opracowywał projekty ustaw, minister skarbu, minister domen, zarządzający prywatnym majątkiem cesarza oraz wielki szambelan, który sprawował zarząd nad dworem. U boku cesarza powstał konsystorz – rada cesarska, w skład której wchodzili najwyżsi państwowi urzędnicy. Rada zajmowała się sprawami administracji państwowej oraz sprawami sądowymi.

 

Zmianie uległ dotychczasowy podział administracyjny państwa. Poprzednio Imperium Rzymskie dzieliło się na prowincje, na czele których stał namiestnik, który sprawował nadzór wojskowy i administracyjny nad powierzonym mu terytorium. W okresie dominatu imperium zostało podzielone na cztery prefektury (2 wschodnie i 2 zachodnie). Kierował nimi praefectus praetorio – namiestnik, który otrzymał oprócz kompetencji wcześniej wymienionych, spełniał zadania władzy sądowniczej i mógł wydawać rozporządzenia. Każda prefektura dzieliła się na diecezje (początkowo 12, później 15). Na jej czele stali wikariusze. Diecezje dzieliły się na prowincje, którymi kierował prezes bądź rektor. Kilka prowincji tworzyło okręg wojskowy. Tutaj władzę dzierżył dux. Miasta Rzym i Konstantynopol były osobnymi prefekturami na czele z prefektami, którzy sprawowali nadzór nad handlem miejskim, aprowizacją miasta oraz nad rzemiosłem.

Ostatnim z wielkich władców imperium był Teodozjusz Wielki, który poprawił stosunki cesarstwa z Gotami, zdusił opozycję ariańską, zakazał kultów pogańskich, a tuż przed śmiercią doprowadził do usankcjonowania podziału cesarstwa na część wschodnią i zachodnią, gdzie ta druga uległa najeźdźcom w 476 roku n.e., kończąc epokę starożytności. Miała jeszcze miejsce próba odrestaurowania Imperium, jak chociażby za Justyniana w I połowie VI wieku n.e., lecz nie przetrwała ona jego śmierci.

Cesarstwo oficjalnie przyjęło się dzielić na dwa okresy: pryncypat (od 27 roku p.n.e. do schyłku III wieku n.e.) i dominat (od IV do 476 roku n.e.).

Źródłem zagrożeń dla cesarstwa byli barbarzyńcy napierający na granice Imperium zza Renu i Dunaju, przede wszystkim Germanie, Goci i inni. Byli oni niezwyciężeni, ponieważ posiadali dużą siłę militarną, dlatego z reguły nie broniono się przed nimi, ale ustępowano w obawie przed utratą i zniszczeniem wojska. Walki rozpoczęły się najpierw w prowincjach rzymskich - Francji, Akwilei (dziś terytorium Chorwacji i Wiednia), Brytanii, Grecji. W wyniku wojen cesarstwo utraciło aż 30% swojego terytorium. Potem nastąpił chwilowy spokój. Rzym mógł częściowo umocnić swoje siły militarne. Cesarstwo nie mogło jednak powstrzymać takiego silnego naporu z zewnątrz.

Kolejne zagrożenie dla integralności cesarstwa pojawia się na wschodzie ze strony położonego w Azji Przedniej państwa perskiego. Dążyło ono do odzyskania zagarniętych przez Rzym: Azji Mniejszej, Syrii, Egiptu, Palestyny. Cesarstwo walczyło o zachowanie terytorium na południu i wschodzie. Proces wyżej opisany nazywany jest wędrówką ludów. Cała ta sytuacja doprowadziła do stopniowego wyniszczenia Imperium Romanum, jego późniejszego rozpadu i upadku.

Upadek państwa datuje się na 476 rok n.e., co jest związane ze zdobyciem Rzymu przez Odoakra oraz obaleniem rządów ostatniego cesarza Cesarstwa Zachodnio-rzymskiego, Romulusa Augustulusa.

Bibliografia :

1. M. Jaczynowska, D. Musiał, M. Stępień, Historia Starożytna, Warszawa 2002

2. A. Ziółkowski, Historia Rzymu , Poznań 2004

3. C. Wells, Cesarstwo Rzymskie, Warszawa 2004

4. M. Jaczynowska, Dzieje Imperium Romanum, Warszawa 1995