Wśród licznych rodzajów ćwiczeń wchodzących w zakres wychowania fizycznego, szczególnie w szkole podstawowej, na pierwsze miejsce wysuwają się gry i zabawy ruchowe. Przyczynia się do tego wielka ich różnorodność, łatwość organizowania, oraz duże zainteresowanie nimi wśród dzieci imłodzieży.

Z punktu widzenia wychowawczego zabawy i gry ruchowe pełnią przede wszystkim rolę bodźca fizycznego, oddziaływującego na fizyczną stronę osobowości człowieka, co powoduje, iż są jednym z najbardziej uniwersalnych środków wychowania fizycznego. Równocześnie daje możliwość oddziaływania na psychikę i umysłową stronę osobowości bawiącego się i sprzyjają nerwowemu odprężeniu i czynnemu wypoczynkowi.

Zabawy i gry ruchowe, dzięki wielkiemu bogactwu ruchowemu, są podstawowym środkiem wychowania fizycznego, szczególnie w klasach młodszych. Wszechstronnie oddziałują na ustrój przyczyniając się do podnoszenia jego wydolności oraz wszechstronnej sprawności fizycznej. W toku zabaw i gier ruchowych podnosi się wydolność wielu układów i narządów, zwłaszcza układu ruchowego, krążenia, oddychania i przemiany materii. Podczas zabaw rozwijają się wszystkie cechy motoryki (siła, szybkość, zręczność, wytrzymałość) oraz umiejętności ruchowe, mające zastosowanie w toku codziennej działalności człowieka.

Zabawy i gry ruchowe w zastawieniu z innymi rodzajami ćwiczeń angażują wielkie masy mięśniowe i dają okazje do wszechstronnego, wielokierunkowego i prawie nieograniczonego wpływania na człowieka. Opierając się o takie formy ruchu jak: chód, bieg, skok, rzut, umożliwiają nie tylko doskonalenie tych form, lecz na tej drodze również podnoszenie funkcji adaptacyjnej ustroju oraz zwiększenie jego przydatności życiowej. Zabawy ruchowe odznaczają się wielką różnorodnością i swobodą w stosowaniu ruchów, dużą możliwością przejawiania inicjatywy i twórczości w dziedzinie ruchów, ponieważ istniejące w tych zabawach prawidła kontrolują nie ruchy, lecz samą strukturę zabawy jako całości. Każda zabawa ruchowa, bądź gra ruchowa ma swój początek i zakończenie, a także własną fabułę, treść ruchową i swoistą organizację.

Zabawom i grom ruchowym towarzyszy zwykle duże zaangażowanie uczuciowe i przeżywanie dużych emocji, co zbliża je do sportu. Emocje te są zabarwione uczuciem nieskrępowanej radości i zadowolenia, co sprzyja wypoczynkowi i odprężeniu.

Mówiąc o korzystnym wpływie zabaw i gier, należy podkreślić, iż korzystnie wpływają na rozwój umysłowy dzieci i młodzieży oraz na kształtowanie ich woli i charakteru. Współdziałają w dużym stopniu z rozwojem wrażeń i spostrzeżeń, dostarczają dzieciom wielu nowych wrażeń i wiadomości o otoczeniu, uczą spostrzegawczości, bystrego pojmowania istoty zjawisk, a także logicznego myślenia w związku z praktyczną działalnością. Zabawy ruchowe rozwijają także pamięć i twórcza wyobraźnie dzieci, doskonalą i podnoszą ich znaczenie, wszechstronnie wpływają na rozwój ich woli. Wywierają bardzo dobroczynny wpływ na rozwój charakteru dzieci i takie jego cechy jak: samodzielność, śmiałość, pomysłowość, panowanie nad sobą, dokładność, zdyscyplinowanie.

Ze względu na społeczny charakter zabaw i gier, mają one znaczenie w procesie moralnego wychowania. Przyzwyczajają dzieci do działalności w zespole, do pojmowania swoich obowiązków, rozwijania ducha koleżeństwa i społecznej solidarności. Wychowują w poczuciu obowiązku, uczciwości i zdyscyplinowania. Uczą umiejętności i chęci podporządkowania swoich życzeń woli zespołu i działania na jego korzyść

Rolą nauczyciela jest umiejętne kierowanie zabawami, podsuwanie bawiącym się nowych odmian i postaci oraz prowadzenie ich w zgodzie z przyjętymi zasadami metodycznymi. Wśród zabaw i gier ruchowych wyróżniamy:

zabawy ze śpiewem,

zabawy orientacyjno - porządkowe,

zabawy na czworakach,

zabawy i gry bieżne,

zabawy i gry rzutne,

zabawy i gry skoczne,

zabawy i gry kopne.

Poszczególne ich odmiany wpływają na organizm w sposób swoisty i charakterystyczny dla danej formy ruchu. Inaczej działają zabawy bieżne, inaczej rzutne lub skoczne.

Dużym walorem zabaw ze śpiewem jest to, iż sprzyjają dobremu nastrojowi, wyzwalają radość i uśmiech, odprężają psychicznie, każą zapomnieć o zmartwieniach i kłopotach. W ten sposób stanowią doskonała formę czynnego wypoczynku po intensywnej pracy umysłowej.

Zabawy orientacyjno - porządkowe sprzyjają kształtowaniu szybkiej i celowej reakcji, spostrzegawczości i orientacji, oraz kojarzeniu określonych form ruchu z ustalonymi sygnałami i znakami, co zaś najważniejsze - karności i świadomej dyscypliny. Zabawy na czworakach mają niewątpliwie znaczenie w ogólnym usprawnianiu dzieci przez wzmacnianie aparatu kostno - stawowo - wiązadłowego oraz kształtowaniu niektórych cech motoryki, zwłaszcza siły. Dobry nastrój, towarzyszący zwykle zabawom tego rodzaju, oraz psychiczne odprężenie uczestników dopełniają wartości zabaw na czworakach w procesie wychowania fizycznego.

Zabawy i gry bieżne są szeroko stosowane w wychowaniu fizycznym, stanowiąc w nim jeden z bardzo wszechstronnych środków pobudzania ustroju. Wywołują one korzystne zmiany nie tylko w aparacie ruchowym uczestników, lecz także w układach krążenia i oddychania, przemianie materii. W procesie wszechstronnego usprawniania dzieci i młodzieży sprzyjają kształtowaniu takich cech motoryki, jak szybkość i wytrzymałość, a często również zręczność i zwinność, co zależy od złożoności zadania ruchowego, jego wielkości oraz wymagań stawianych w czasie rozwiązywania tego zadania. Sprzyjają kształtowaniu takich cech charakteru, jak ambicja i wytrwałość, umiejętność współdziałania w zespole oraz odpowiedniego zachowania się w toku współzawodnictwa i walki.

Zabawy i gry rzutne należą do najbardziej interesujących i atrakcyjnych form ruchu. Opierając się o tak naturalną i tak utylitarną postać ruchu, jak rzut do celu lub na odległość wywołują duże zainteresowanie nie tylko wśród dzieci i młodzieży, ale i wśród dorosłych. Umożliwiają kształtowanie i doskonalenie umiejętności utylitarnych oraz takich cech motoryki jak siła i szybkość. Rzuty do celu sprzyjają kształtowaniu koordynacji wzrokowo-ruchowej oraz umiejętności skupienia uwagi i koncentracjiZabawy i gry skoczne sprzyjają wzmacnianiu stawów kończyn dolnych, głównie skokowych i kolanowych, co ma duże znaczenie w polepszaniu stanu fizycznego dzieci i młodzieży, u których obserwuje się zwykle nadmierną obszerność połączeń stawowych oraz wiotkość i słabość torebek stawowych, wiązadeł i ścięgien. Zabawy i gry ze skokami przez przyrządy lub przeszkody sprzyjają zachowaniu równowagi i odpowiedniej postawy w locie, a co za tym idzie opanowaniu ciała.

Zabawy i gry kopne stanowią szczególny przedmiot zainteresowania chłopców. W połączeniu z elementami biegu sprzyjają kształtowaniu zręczności siły i szybkości, a często także wytrzymałości. Stanowią ćwiczenie wielostronne i angażujące cały organizm, poza kończynami górnymi, choć i ich pomoc podczas wykonywania ruchów kopania piłki jest nieodzowna dla zachowania naruszanej nieustannie równowagi.

Uwypuklając wartości wychowawcze oraz kształcące poszczególnych rodzajów zabaw i gier ruchowych, łatwo uzasadnić konieczność ich stosowania we wspólnych związkach i układach. Zestawione w odpowiednie osnowy zabawowe umożliwiają wszechstronne i wielokierunkowe oddziaływanie na bawiących się, stanowiąc w procesie wychowania nie tylko najbardziej atrakcyjny, lecz zarazem najdostępniejszy i najbardziej uniwersalny środek wychowawczy. Umiejętnie i racjonalnie dawkowane zabawy i gry ruchowe mogą zastąpić inne formy ruchu, stosowane w procesie wychowania fizycznego. Wyzyskanie wszystkich wartości wychowawczych jakie tkwią w zabawach i grach ruchowych, wiążą się z koniecznością opanowania zasad i metod ich prowadzenia.

Umiejętność dobierania zabaw, urozmaicania ich, stopniowania trudności oraz sprawne przeprowadzenie umożliwia wydobycie ich istotnej wartości.

Zabawy i gry wywierają wszechstronny wpływ dzięki temu, że:

wprowadzają radosny nastrój i dobre samopoczucie,

podnoszą stan zdrowotny,

stwarzają najlepsze warunki dla czynnego wypoczynku,

wzmagają ogólny nastrój,

rozwijają sprawność fizyczną,

wyrabiają dodatnie cechy charakteru, a w szczególności świadomą dyscyplinę i karność oraz umiejętność zespołowego współdziałania i współzawodnictwa.

wprowadzają radosny nastrój i dobre samopoczucie, podnoszą stan zdrowotny, stwarzają najlepsze warunki dla czynnego wypoczynku, wzmagają ogólny nastrój, rozwijają sprawność fizyczną, wyrabiają dodatnie cechy charakteru, a w szczególności świadomą dyscyplinę i karność oraz umiejętność zespołowego współdziałania i współzawodnictwa.

Rola prowadzącego

W czasie prowadzenia zabaw i gier nauczyciel lub wychowawca odgrywa niezwykle ważną rolę. Nie tylko zapoznaje uczestników z treścią zabawy, lecz dba o przestrzeganie przepisów, co ze względów wychowawczych ma podstawowe znaczenie. Wybiera on właściwy moment rozpoczęcia zabawy, śledzi jej przebieg notując przewinienia i wszelkie uchybienia uczestników względem przepisów, ogłasza wyniki współzawodnictwa podkreślając wzorowe lub niewłaściwe zachowanie się bawiących.

Rola prowadzącego uwydatnia się najbardziej w czasie przebiegu wyścigu, rozgrywek, zawodów, a więc tam gdzie momenty współzawodnictwa i współdziałania występują najmocniej, gdzie istnieje najwięcej okazji do wykroczeń w stosunku do ustalonych zasad. Prowadzący czujnie, bacznie i szybko ocenia zmieniające się sytuacje, wyciąga z nich natychmiast wnioski i wciela je w życie. W ocenie swojej jest obiektywny i sprawiedliwy, spokojny i zrównoważony. Prowadzący używa gwizdka, klaśnięcia, zapowiedzi lub z góry określonego hasła jako znaku rozpoczęcia, przerwania lub zakończenia zabawy, ciągle zmieniając je, aby wywołały pożądana reakcję różnego rodzaju bodźców zmysłowych. Prowadzący utrzymuje zespół w karności, wprowadza ład, skupia uwagę, podnosi zainteresowanie zabawą.

W czasie przeprowadzania zabawy prowadzący powinien zawsze pamiętać, aby:

ściśle formułować jej przepisy,

dbać o ich konsekwentne przestrzeganie,

baczyć na zachowanie i stopień zmęczenia uczestników, a w razie potrzeby zwalniać tempo zabawy lub ją przerywać.

Dobry nauczyciel i wychowawca musi dokładnie poznać treść zabaw, przemyśleć sposób ich prowadzenia, całą organizację zajęć. Tylko to może przynieść dobre wyniki. Ponadto muszą być poparte nieustannym odnawianiem i wzbogacaniem zasobu zabaw, chęcią poszukiwania najbardziej odpowiednich metod prowadzenia, stałą kontrolą swego postępowania oraz bystrą obserwacją wpływów wychowawczych na prowadzony zespół.