101

Gabriela Zapolska (pseudonim sceniczny), wł. Maria z Korwin-Piotrowskich, 1. voto Śnieżko, 2. voto Janowska. Inne pseudonimy: Józef Maskoff, Walery Tomicki, Maryja. Aktorka, powieściopisarka, dramatopisarka, felietonistka. Urodziła się 30 marca 1857 w Podhajcach niedaleko Łucka, zmarła we Lwowie 21 grudnia 1921 roku.

Pochodziła z rodziny ziemiańskiej, odebrała skromne wykształcenie domowe. Rodzina zmusiła ją do małżeństwa z oficerem wojsk rosyjskich. Jako 24-letnia kobieta związała się z innym mężczyzną, zaszła w ciążę i porzuciła męża, a tym samym rodzinę, która nie mogła tolerować takich poczynań. Próbowała swych sił jako aktorka, felietonistka i krytyk teatralny. W 1889 wyjechała do Paryża, gdzie nawiązała liczne kontakty w środowisku teatralnym i malarskim, a także z polską emigracją orientacji socjalistycznej, co wpłynęło na ukształtowanie jej poglądów społecznych. Po powrocie do kraju zamieszkała w Krakowie. Nadal grała w teatrzykach i teatrach, pisała felietony, powieści, nowele i sztuki teatralne. Wyszła ponownie za mąż za malarza Stanisława Janowskiego i osiadła we Lwowie. Powtórne małżeństwo też się wkrótce rozpadło.

Zapolska znana jest dziś głównie jako dramatopisarka, ale jej prawdziwym światem była scena. Zaczynała od występów w teatrzykach objazdowych, w teatrach w Krakowie, Lwowie i Poznaniu, lecz bez wielkiego powodzenia. W Paryżu grała m.in. w Théâtre Libre i Théâtre de L'Oeuvre Lugne-Poëgo. Nie zrobiła wielkiej kariery, ale nabyła pewnych doświadczeń artystycznych. Szczególnie cenne było dla niej uczestniczenie w inscenizacji "Wnętrza" Maeterlincka w Théâtre de L'Oeuvre. Po powrocie do kraju grała m.in. w teatrze lwowskim i krakowskim, którymi kierował Tadeusz Pawlikowski. Na przeszkodzie nieźle rozwijającej się kariery aktorskiej stanął jej krnąbrny charakter. Aktorzy byli wówczas całkowicie zależni od dyrektorów teatrów, którzy montowali doraźne zespoły do konkretnych przedstawień. Zapolska, która miała wiele z - jak to wówczas nazywano - sufrażystki, popadała w nieustanne konflikty. Toteż po 1900 zrezygnowała i od czasu do czasu organizowała teatr własny. W 1902 prowadziła w Krakowie szkołę aktorską. Na jej bazie utworzyła Teatr Niezależny Gabrieli Zapolskiej. Najciekawszym jej dokonaniem tego okresu były inscenizacje Maeterlincka. Wcześniej "Wnętrze" tego dramaturga, uważanego za trudnego i mało zrozumiałego, wystawił Pawlikowski w Teatrze Miejskim w Krakowie (1899). Głośne przedstawienie onieśmieliło potencjalnych naśladowców. Zapolska, wykorzystując doświadczenia paryskie, odważyła się na dwie inscenizacje. W 1902 w swojej szkole dramatycznej wystawiła fragmenty "Księżniczki Maleny" (jedyna inscenizacja w Polsce). W tym samym roku we własnym mieszkaniu zaprezentowała "Intruza". Spektakl powtórzyła rok później w swoim Teatrze Niezależnym, który wystąpił w Hotelu Saskim. We Lwowie zorganizowała teatr wędrowny swojego imienia, który w latach 1907-1908 objeżdżał Galicję. W latach 1912-1913 sprawowała funkcję kierownika literackiego Teatru Premier. Jako felietonistka i krytyk teatralny współpracowała m.in. z "Gazetą Krakowską", "Słowem Polskim", "Nową Reformą", "Ilustracją Polską" i "Wiekiem Nowym".

Jako pisarka była ogromnie płodna. Publikowała nowele, powieści obyczajowe, psychologiczne, melodramaty i teksty publicystyczne. Wiele wczesnych utworów ukazało się w odcinkach w prasie (głównie w "Przeglądzie Tygodniowym"). Wczesne nowele zebrała w tomie "Z dziejów boleści" (1890). Do najważniejszych dokonań prozatorskich należą: "Małaszka" (1883), "Kaśka Kariatyda", "Przedpiekle" (1889), "Menażeria ludzka" (1893), "Zaszumi las" (1899), "Sezonowa miłość" (1904), "Córka Tuśki" (1907), "O czym się nie mówi" (1909), "O czym się nawet myśleć nie chce" (1914), "Kobieta bez skazy" (1913). Powieści i nowele tłumaczone były na wiele języków, m.in. na rosyjski, niemiecki, szwedzki, czeski, węgierski, słowacki i ukraiński.

Największą wartość w dorobku Zapolskiej mają dramaty, m.in.: "Ich czworo. Tragedia ludzi głupich" (premiera 1893), "Żabusia" (1897), "Małka Szwarcenkopf" (1897), "Jojne Firułkes" (1898), "Moralność pani Dulskiej" 1906), "Panna Maliczewska" (1910). W niedługim czasie po premierach dramaty ukazywały się drukiem. Tłumaczone były na kilkanaście języków i grane w licznych teatrach polskich i europejskich, doczekały się adaptacji radiowych, później telewizyjnych.

Poetyka większości utworów Zapolskiej wywodzi się z naturalizmu. Największy wpływ wywarło na nią pisarstwo Emila Zoli. Jej naturalizm posiada wyraźny ton publicystyczny i dydaktyczny: ukazując życie w brutalnych i drastycznych przejawach, brała w obronę tych najsłabszych i najbiedniejszych, którzy nie potrafili bronić się sami. Bohaterami jej utworów byli m.in.: służące, kobiety lekkich obyczajów, proletariusze żydowscy... nie stroniła od tak drastycznych wówczas tematów, jak prostytucja i choroby weneryczne ("O czym..."). W przeciwieństwie do pisarzy Młodej Polski, wdających się w zawiłe analizy psychologiczne, tworzyła postaci typowe: mieszczańska matrona, niewierna żona, mąż-pantoflarz, złoty młodzieniec, ciemna służąca... Typologię w stanie czystym zaprezentowała w "Menażerii ludzkiej", gdzie przedstawiła w 12 obrazkach tyleż postaci określonych przez podobieństwo do zwierząt: żabusia, koteczek, kozioł ofiarny, kundel, oślica, kukułka, lewek, małpa, szakal, papuga, bydlę, gołąbek.

Jej nieliczne wycieczki w stronę poetyki modernistycznej były raczej nieudane, ale z pisarzami Młodej Polski łączyła ją nienawiść do filistra: zakłamanego, zadowolonego z siebie mieszczucha, pełnego moralnych frazesów, nade wszystko kochającego pieniądz, a w stosunkach międzyludzkich widzącego wyłącznie grę interesów. Jej najlepsze utwory przedstawiają właśnie środowisko "strasznych mieszczan".

Zapolska zasadniczo nie lubiła ludzi; czuła niechęć do mężczyzn i pogardzała kobietami. Te uczucia wydatnie przyczyniły się do znakomitego, zjadliwego rysunku jej postaci literackich. W najbardziej znanym dramacie "Moralność pani Dulskiej" mamy wszystko: zakłamaną mieszczańską matronę, zahukanego męża, rozpustnego syna, kuzynkę- "kobietę wyzwoloną", wykorzystaną służącą, córki pensjonarki - potulną i ciekawą grzechów rodziny. W "Żabusi", "Ich czworo" i "Sezonowej miłości" dominują głupie i pretensjonalne mieszczki, oddające się romansom przy boku przydeptanych mężów. W "Pannie Maliczewskiej" zacni a zamożni ojcowie rodzin pukają do drzwi początkującej aktorki, która z biedy godzi się na rolę utrzymanki.

Poczynając od debiutu, każdy utwór Zapolskiej prowokował gwałtowne ataki krytyki konserwatywnej: oskarżano ją o niemoralność, eksponowanie problemów ciała, epatowanie brudem życia i poruszanie tematów tabu. A jej dramaty od stu lat nie schodzą z desek scenicznych, zarówno dzięki znakomitej, zwartej konstrukcji i doskonałym rolom, jak i dzięki pewnej ponadczasowości przesłania: filisterstwo wszak nie jest produktem tylko danej epoki i grupy społecznej, lecz stanem ducha.

Ważniejsze wydania: "Wydanie zbiorowe dzieł" t. 1-26, Lwów 1922-27; "Dzieła wybrane" t. 1-16, Kraków 1957-58; "Dramaty" t. 1-2, Wrocław 1960-61; "Publicystyka" t. 1-3, Wrocław 1958-62; "Listy" t. 1-2, Wrocław 1970.

Autor: Halina Floryńska-Lalewicz, luty 2004.