Zmęczenie gleby - zjawisko polegające na zmniejszeniu się urodzajności gleby poprzez negatywne zmiany w jej stanie biologicznym i pogorszenie się jej właściwości. Powstaje jako efekt jednostronnego użytkowania, np. przy długotrwałych upraw monokulturowych, zwłaszcza roślin wpływających znacząco na właściwości gleby (edyfikatory).

Głównym skutkiem zmęczenia gleby jest radykalne zmniejszanie się plonów, pomimo stosowania wysokich dawek nawozów czy intensywnych metod uprawy.

Główną przyczyną zmęczenia gleby jest rozprzestrzenianie się patogenów i szkodników roślin uprawnych, także bakteriofagów niszczących takie pożyteczne mikroorganizmy symbiotyczne jak bakterie Rhizobium, wiążące azot atmosferyczny. Ponadto w glebie następuje kumulacja specyficznych związków chemicznych wydzielanych przez rośliny danego gatunku, jednocześnie wpływających na ten gatunek niekorzystnie (tzw. allelopatia).

Zmęczenie gleby łatwo zauważyć w przypadku ciągłej uprawy takich roślin motylkowatych jak: koniczyn (wykoniczynienie) czy łubinów (wyłubinienie), buraków (wyburaczenie), czy pszenicy.

Aby przywrócić zmęczonym glebom produktywność stosuje się złożone zabiegi agrotechniczne i fitomelioracyjne. Często korzystny efekt daje przeoranie roślin wieloletnich, stosowanie właściwych płodozmianów, a także zaopatrzenie gleby w niektóre makro i mikroelementy wyczerpane w ciągu długiego okresu uprawiania tej samej rośliny.

Zmęczenie gleb

Jest to każde okresowe załamanie się równowagi biologicznej gleby wywołane czynnikami biologicznymi, chemicznymi bądź fizycznym w określonych warunkach klimatycznych siedliska. Dotychczasowe definicje nie ujmowały tego zagadnienia tak szeroko. Przyczyny zmęczenia tłumaczono kumulacją szkodników i chorób, deficytem pokarmów, stężeniem substancji toksycznych lub naruszeniem równowagi w świecie drobnoustrojów.

Spośród licznych sposobów przeciwdziałania zmęczeniu gleby na czołowe miejsce wysuwa się działalność zapobiegawcza (profilaktyka):

a) poprawne zagospodarowanie krajobrazu rolniczego o właściwych proporcjach lesistości i zadrzewień do terenów trwale zadarnionych i ziemi ornej;

b) rozsądnie zaplanowany płodozmian o dostatecznie długiej rotacji (4—6 pól);

c) całkowite wyłączenie pestycydów fitotoksycznych zatruwających siedlisko;

d) zachowanie klasycznego nawożenia organicznego obornikiem, nawozami zielonymi, kompostami, a także z umiarem gnojowicą jako źródłami pożytecznej infekcji biologicznej gleby.

Niewłaściwe następstwo roślin w którym pewne gatunki uprawiane są przez kilka lat po sobie zbyt często powracają na to samo pole, prowadzi wcześniej czy później do zniżki plonów. Zjawiska takie, występujące mimo poprawnej uprawy roli i nawożenia, nazywane są ogólnie chorobami płodozmianowymi albo zmęczeniem gleby.

Najstarszą próbą wyjaśnienia przyczyn zmęczenia gleby była teoria korzeniowych wydzielin toksycznych. Uważano, że wydzieliny te gromadząc się w glebie, wywierają niekorzystny wpływ na rośliny następcze. Teoria ta miała licznych przeciwników, jednak współczesne badania wykazują, że niektóre rośliny wydzielają do gleby bardzo aktywne związki hamujące wzrost roślin. Jedna z nich – Linina – jest prawdopodobnie główną przyczyną wylnienia gleby. Związki te powstają również w wyniku zachwiania stabilności mikrobicenotycznej agrocenoz powodującego zanikanie bakterii neutralizujących i degradujących toksyczne metabolity innych drobnoustrojów. Inna teoria za podstawową przyczynę zmęczenia podaje niedobór w glebie niektórych składników pokarmowych, zwłaszcza mikroelementów nie wprowadzonych do gleby z nawozami mineralnymi.

Jednak najbardziej prawdopodobną i współczesną powszechnie uznaną jest teoria głosząca, że różne formy zmęczenia gleby powodowane są przez masowe występowanie chorób pochodzenia grzybowego, bakteryjnego czy wirusowego i różnych szkodników. Nazwa jakiejś formy zmęczenie gleby jest zwykle związana nie z przyczyną choroby, lecz z rośliną, na której się objawia. Na przykład mówi się o wykoniczynieniu, wylnieniu, wyburczeniu itp.