„Nad Niemnem”
Dlaczego powieść pracy?
Praca w powieści Elizy Orzeszkowej stanowi o społeczeństwie, daje poczucie godności osobistej a także nadaje sens życia bohaterom. Jest ona jedną z najważniejszych kategorii hierarchizujących bohaterów. W powieści doskonale widoczny jest podział społeczeństwa na pracujące i nie pracujące. Ci, którzy wypełniają swe obowiązki, są pożyteczni i pracują (Bohatyrowiczowie, Benedykt i Maria Korczyńscy) , opisywani się pozytywniej, nieco odgórnie (od autorki) narzucana jest sympatia czytelnika. Z kolei bohaterowie, którzy nie doceniają wartości pracy (Emilia Korczyńska, Zygmunt Korczyński, Teofil Różyc) i wiodą próżniaczy tryb życia, wzbudzają niechęć.
Program pozytywistyczny
W swej powieści Eliza Orzeszkowa porusza kwestie związane z pozytywistycznymi hasłami:
Praca organiczna – w utworze tym uzyskała ona uzasadnienie patriotyczne: Benedykt Korczyński za wszelką cenę chce utrzymać ziemie w polskich rękach, wiedząc, że nabyłby je Rosjanin.
Praca u podstaw - jej wyrazicielem jest Andrzej Korczyński, którego działalność społeczna przed powstaniem styczniowym koncentrowała się na kształceniu ludu z okolic Korczyna. Głosicielem hasła „pracy u podstaw” jest także Witold Korczyński, który dzięki zdobytej w szkołach wiedzy chętnie udziela rad chłopom, pragnie wprowadzać reformy.
Praca, etos pracy - jest jedną z najważniejszych pozytywistycznych wartości, staje się ona przedmiotem życiowego wyboru Justyny, toteż Orzeszkoda bohaterstwo pracy zrównała z heroizmem walki. Praca w powieści stanowi o społeczeństwie, daje poczucie godności osobistej a także nadaje sens życia bohaterom. Jest ona jedną z najważniejszych kategorii hierarchizujących bohaterów.
Problem kobiet i ich emancypacja – Orzeszkowa pokazuje dramatyczną sytuację młodych kobiet, które są jedynie przedmiotem rodzinnych i majątkowych transakcji, odpowiednią „partią” do wydania za mąż. Poza małżeństwem nie ma w opisywanym przez pisarkę świecie możliwości samorealizacji młodych szlachcianek. Najlepszym przykładem jest Maria Korczyńska.
Scjentyzm wyrażający się nowoczesnością w myśleniu o ekonomii – głosem tej nowoczesności jest Witold, przedstawiciel nowego pokolenia Polaków. Nie tylko potrafi komunikować się z chłopami, ale też szczerze zaangażowany jest w zagadnienia ekonomiczno-gospodarczne, wprowadza nowinki techniczne.
Utylitaryzm - hasło ściśle związane z postulatem pracy. Ludzie muszą być użyteczni dla kraju, społeczeństwa. [Wystarczy popatrzeć na losy tych, którzy są "pasożytami": Emilii, Różyca, Zygmunta, Kirły. Są bezużyteczni, niezbyt szczęśliwi, nie widzą sensu istnienia]
Ziemia - jako idea ojczyzny, pojęcie zastępujące mit walki zbrojnej, która nie była wówczas możliwa (czasy po klęsce powstania). Ziemia polska jest ziemią polską bez względu na zabory i trzeba o tą ziemię dbać, w ten sposób, czynnie oczekując na wolność. Taki pogląd głosi Benedykt, Witold, potwierdza go też tryb życia Bohatyrowiczow.
Bohaterowie (kto kim był)
Arystokracja:
Teofil Różyc - arystokrata, bogaty magnat, siostrzeniec księżnej, traci majątek na przyjemności, chce poderwać Justynę Orzelską, ale nawet jego oświadczyny zostają odrzucone, pomaga Kirłowej w kształceniu dzieci
Jadwiga Darzecka - siostra benedykta, wyszła bogato za mąż, odeszła od tradycji Korczyńskich
Pan Darzecki - mąż Jadwigi, szwagier Benedykta, upomina się o zaległy posad swojej żony
Andrzejowa Korczyńska - matka Zygmunta i wdowa po powstańcu Andrzeju Korczyńskim, arystokratka i patriotka, żyła jak pustelnica, pomagała wychować Justynę
Zygmunt Korczyński – syn Andrzeja, pusty, lekkoduch, lubił wygodne życie, kosmopolita pogardliwie odnoszący się do własnego kraju, nie ceni pracy, egoista, nie kochał żony.
Klotylda Korczyńska - żona Zygmunta
Ziemiaństwo:
Benedykt Korczyński - ziemianin, szlachcic, właściciel Korczyna, walczył w powstaniu styczniowym, mąż Emilii, ojciec Witolda, Leonii
Emilia Korczyńska - żona Benedykta, bezmyślna, egoistyczna, dama, nieustannie chora,
Witold Korczyński - 20letni syn benedykta i Emilii, zwolennik pracy organicznej, przeprowadzania, reform, doprowadza do zgody Bohatyrowiczór i Korczyńskich
Leonia Korczyńska – córka Benedykta, zmanierowana przez matkę
Maria Kirłowa - żona Bolesława Kirło, z domu Różycowa, sama wychowała piątkę dzieci, ma trudności finansowe, dba o gospodarstwo w Olszówce.
Bolesław Kirło - Mąż Marii, lekkoduch, flirciarz,
Rezydenci:
Marta Korczyńska - krewna Benedykta, pomaga mu w prowadzeniu domu, w przeszłości zakochana w Anzelmie Bohatyrowiczu
Teresa Pilińska – przyjaciółka Emilii Korczyńskiej, jej powiernica
Justyna Orzelska - uboga szlachcianka, siostrzenica Benedykta Korczyńskiego, uczciwa, niezależna, przeżyła nieszczęśliwą miłość do Zygmunta Korczyńskiego, męczyła ją bezużyteczność, brak zajęć, zakochała się w Janku Bohatyrowiczu
Ignacy Orzelski - ojciec Justyny, utracił swój majątek, najchętniej gra na skrzypcach i je,
Zaścianek:
Anzelm Bohatyrowicz – szlachcic zaściankowy, poczciwy, pracowity, walczył w powstaniu , jako jedyny ocalał, w młodości zakochany w Marcie Korczyńskiej, nigdy się nie ożenił , wychował Janka w poczuciu patriotyzmu i szacunku do pracy. Opiekował się mogiłą.
Jan Bohatyrowicz – szlachcic schłopiały, syn Jerzego poległego w powstaniu, jeden z najbogatszych gospodarzy w zaścianku, kocha się w nim Jadwiga Domuntówna, ten jednak zakochuje się w Justynie
Bogaci chłopi:
Jadwiga Domuntówna – bogata dziewczyna z zaścianka zakochana w Janku Bohatyrowiczu, silna, pracowita
Bohaterowie o których się wspomina:
Andrzej Korczyński – brat Benedykta, zginął w powstaniu styczniowym, przyjaciel Bohatyrowiczów
Dominik Korczyński - brat Benedykta, zesłany do Rosji po powstaniu, wyrzekł się swoich ideałów, wybrał wygodne życie jako urzędnik i polityk na usługach Rosji