PRACA Z GRUPĄ RÓWIEŚNICZĄ
W całym procesie socjalizacji grupa rówieśnicza pełni niezwykle ważną rolę – zaspokaja ona te potrzeby jednostki, których nie mogą zaspokoić rodzice czy wychowawcy. Jednostka która uczestniczy w grupie rówieśniczej ma możliwość podniesienia poczucia własnej wartości i przydatności.
Nazwa grupy odnosi się w pierwszym rzędzie do grup dziecięcych i młodzieżowych. Jest to grupa o charakterze pierwotnym. Grupa pierwotna jest zbiorowością, w której mamy do czynienia ze współpracą, a zachodzące kontakty odbywają się twarzą w twarz. Pierwotny charakter tych grup wyraża się tym, że odgrywają ona podstawową rolę w kształtowaniu ideałów jednostki oraz jej społecznej natury.
Poszczególne środowiska wychowawcze zostały zróżnicowane, a za podstawowe kryterium uznano sposób ich powstawania. I tak zbiorowości ludzkie podzielono na wspólnoty i stowarzyszenia.
Wspólnota – rodzaj grupy pierwotnej, która powstała bez ingerencji człowieka, w wyniku określonych ludzkich potrzeb i dążeń.
Stowarzyszenie – to taka grupa, która w sposób celowy i intencjonalny została utworzona przez człowieka, aby realizować określone zadania.
Grupa rówieśnicza bardzo szybko zaczyna wywierać wpływ na rozwój i proces wychowania jednostki. Już w wieku trzech lat dzieci zaczynają tworzyć małe grupy, które służą im do wspólnej zabawy. W wieku przedszkolnym tworzenie grup staje się czymś naturalnym. W wieku szkolnym jednostka zaczyna spotykać się z coraz większym wpływem grupy rówieśniczej. Najsilniejsze związki można zaobserwować w małych grupach, których powstawanie oparte jest na zróżnicowanych zasadach. W początkowych latach szkoły, takie grupy powstają głównie w celu wspólnych zabaw, później mogą stać się miejscem wymiany poglądów, rozmów, zwierzeń czy dyskusji na różne tematy. Tak więc funkcje wychowawcze grup rówieśniczych to przede wszystkim:
kształtowanie aktywności jednostek
kształtowanie więzi między innymi ludźmi
ułatwianie kontaktów interpersonalnych
zaspokajanie potrzeby aprobaty i uznania
konstruktywne współzawodnictwo
pobudzanie do rozwijania zainteresowań
umożliwianie kontaktów towarzyskich
zaspokajanie określonych potrzeb emocjonalnych
zapełnianie wolnego czasu
Podział grup ze względu na liczebność członków:
grupy małe - to takie, w których członkowie kontaktują się ze sobą bezpośrednio. Są one najczęściej, częścią grupy większej. Do grup małych zaliczamy "paczki", niewielkie zespoły osób mające wspólne zainteresowania, kółka towarzyskie.
grupy duże - mające większą liczbę członków nazywane są niekiedy społecznościami i do nich należą zrzeszenia, związki, towarzystwa. Do grupy dużej zaliczamy również zespół uczniów danej klasy, organizacji młodzieżowej czy nawet całej szkoły.
Podział grup ze względu na więzi emocjonalne między członkami:
grupa formalna - nazywa się takie grupy, które są odgórnie i planowo organizowane, spełniają określone zadania i cele, maja stałą strukturę organizacyjną i są kontrolowane przez jednostki nadrzędne. Takimi grupami są klasy szkolne, organizacje młodzieżowe, organizacje samorządowe i inne. Grupy formalne mają znacznie szersze cele i zadania niż grupy nieformalne. Do grup formalnych należą również grupy wychowawcze organizowane celowo, kształcące określone cechy osobowości lub pożądane wartości społeczne. Będą to zespoły wychowawcze, drużyny harcerskie i temu podobne. Ważnym czynnikiem spajającym grupę jest jej atrakcyjność. Członkowie grupy łączą się ze sobą w spoisty zespół, jeżeli czują się w grupie dobrze, a grupa zaspakaja ich określone potrzeby społeczne. Pozycje w grupie powinny być wyrównane, gdyż duża rozpiętość pozycji może wywołać niezadowolenie członków grupy i spowodować jej rozwarstwienie. Drugim czynnikiem warunkującym spoistość grupy są obowiązujące w niej normy, przyjęte i przestrzegane przez wszystkich członków. Poważniejsze odchylenie od norm grupowych powoduje nie tylko osłabienie przynależności do grupy, ale również zachwianie równowagi psychicznej jednostki. Normy społeczne w grupie prowadza do kształtowania dyscypliny, formowanie świadomości moralnej, ułatwiają realizację zadań i wprowadzają ład i porządek do działalności grupy. Przestrzeganie ich prowadzi do zwartości grupy, jednomyślności w kwestiach ważnych dla grupy, zgodność w ustalaniu jej zadań i celów.
grupa nieformalna - w której podstawowym czynnikiem jest więź emocjonalna łącząca poszczególnych członków i zaspokajająca ich potrzeby psychiczne. Grupy nieformalne nie są odgórnie organizowane, powstają spontanicznie i nie zawsze można mieć nad nimi kontrolę wychowawczą. Powstawanie zespołów wśród młodzieży w wieku dorastania jest zjawiskiem powszechnym, łatwo to zaobserwować zarówno na terenie klas szkolnych jak i w życiu pozaszkolnym. Najczęściej wyróżnianymi typami małych nieformalnych grup rówieśniczych są: grupy dziecięce, najbliżsi przyjaciele, grupy koleżeńskie, bandy.
W grupach rówieśniczych mamy do czynienia z pewnym systemem wpływów, które z czasem przeradzają się w określone struktury, układy i role społeczne. Można wyróżnić trzy typy grup rówieśniczych:
grupy dziecięce, oparte na zabawie, bandy
grupy młodzieżowe, paczki
grupy dewiacyjne (np. gangi, bandy przestępcze)
Bandy - potocznie bandą nazywamy każdą nieco większą grupę dzieci w wieku szkolnym. W psychologii nazwa ta obejmuje bardziej zwarte i zorganizowane zabawowe grupy dzieci w młodszym wieku szkolnym (do 12 lat). W znaczeniu drugim, bardziej specyficznym, nazwa "banda" odnosi się już do zjawiska o charakterze negatywnym: dotyczy tych grup młodzieżowych, które zrzeszają osobników zaniedbywanych i odrzucanych w złym środowisku domowym, nie akceptowanych przez rówieśników w szkole. Szukają oni zaspokojenia swych potrzeb społecznych, głownie przynależności i uznania, a także współuczestnictwa w grupie rówieśniczej wśród podobnych sobie nieletnich, źle przystosowanych, wykolejonych, wkraczających stopniowo na drogę przestępstwa. Bandy młodocianych są podobne pod wieloma względami do paczek, ale kładą większy nacisk na osiąganie specyficznych dla każdej bandy celów (seksualnych, sportowych, przestępczych, agresywnych), wymagają większej solidarności i lojalności od swych członków, utrzymują bardziej wrogą, buntowniczą i konspiracyjną postawę wobec dorosłych. Rola przywódców w bandach jest silnie zaznaczona, posiadają oni duży autorytet i wymagają od członków bezwzględnego posłuszeństwa i uległości.
Paczki - są to drobne grupki młodzieży ściślej ze sobą zaprzyjaźnione, liczące przeciętnie od 3 do 6 osób. Panuje między nimi zgodność poglądów, więzy wzajemnej sympatii i podziwu. Trwałość paczek jest bardzo rożna i zależy od wielu okoliczności. Niekiedy więzy zadzierzgnięte w młodości trwają aż do dorosłości a nieraz i przez cale życie. Podstawą doboru członków paczki stanowi akceptacja osobowości jednej osoby przez drugą, lubienie się, wspólne wykonywanie jakiś czynności, zbliżone upodobania, ideały, uzdolnienia, sytuacja ekonomiczno - społeczna, a przede wszystkim ogólny poziom dojrzałości. Od członka paczki oczekuje się dostosowania się do norm przyjętych w grupie i zainteresowań akceptowanych przez grupę. Każda paczka rozwija sobie właściwa aktywność. Wspólna wszystkim jest tendencja do unikania nadzoru dorosłych. Członkowie paczki starają się jak najwięcej czasu spędzać razem, planują wspólne akcje, odwiedzają się wzajemnie, szukają wspólnych rozrywek (kino, tańce, przyjęcia), odrabiają wspólnie lekcje, pomagają sobie wzajemnie w trudnościach,. Działalność paczki otoczona bywa zazwyczaj przez jej członków tajemniczością. Do skutków dodatnich przynależności do paczki zalicza się poczucie pewności, bezpieczeństwa i ważności osobistej każdego członka, wynikające z pełnej akceptacji grupy, a także rozładowanie emocjonalne, wypływające ze zrozumienia ze strony współczłonków. Ponadto paczka sprzyja wytwarzaniu się umiejętności współżycia społecznego, poszanowania wspólnych interesów. Ujemne skutki paczki rozwijają snobizm u swoich członków, ekskluzywna lojalność wobec niech, a uczucie wrogości do osób spoza paczki. Zwiększają napięcie miedzy rodzicami i dziećmi w wyniku rozbieżności miedzy wymaganiami rodziców i paczki.
Na młodzieżową grupę rówieśniczą składa się określona struktura zachowań międzyludzkich. Elementy, które tworzą stosunki społeczne w grupie to:
wewnętrzna hierarchia grupy
system decyzyjny
układ kanałów komunikacyjnych
charakter więzi pomiędzy poszczególnymi członkami grupy
Pozytywny wpływ na socjalizację jednostki ma także fakt, że jednostce zależy na akceptacji i uznaniu ze strony innych członków grupy. Jednak na uznanie i sympatię trzeba sobie zasłużyć i w związku z tym jednostka podporządkowuje się normom i sankcjom obowiązującymi w grupie.
Niemal każda grupa rówieśnicza posiada przywódcę lub liderów. W związku z tym można wyróżnić:
przodownictwo - jest charakterystyczne dla osób posiadających charyzmatyczne cechy osobowościowe, takie osoby charakteryzują się pozytywnym nastawieniem emocjonalnym i chęcią współdziałania oraz cieszą się niewymuszonym zaufaniem pozostałych członków grupy
przywództwo - może być osiągnięte poprzez wyróżniające właściwości lub kwalifikacje osobowe, jest akceptowane przez grupę
panowanie - władza zdobywana przy użyciu siły, nie opiera się na akceptacji, zaufaniu i poczuciu bliskości, główny cel panowania odnosi się do sensu zadaniowego i organizacyjnego
Na charakter przywództwa wpływają nie tylko cechy charakteru danej jednostki, ale także wielkość grupy, jej zadania oraz jej stosunek do otoczenia. W przypadku nieprzyjaznych stosunków grupy z otoczeniem mogą występować represje ze strony otoczenia. W takim przypadku zwiększają się tendencje do pełnienia władzy autorytarnej. Przywództwo, które najczęściej dominuje w grupach jest oparte na demokracji i liberalizmie. Główne zadanie takiego przywództwa opiera się na realizacji celów towarzyskich i zabawowych oraz podtrzymywaniu poczucia odrębności od otoczenia. Grupy dziecięce najczęściej opierają się przywództwie chaotycznym, gdzie często mamy do czynienia z chaosem decyzyjnym i z częstą zmianą osoby na stanowisku lidera.
Jedną z najważniejszych grup w której się znajduje jednostka jest klasa szkolna. Duży wpływ na atmosferę w tej grupie ma nauczyciel (jego osobowość, postawa, zaangażowanie w pracę, zdolności organizacyjne). Na panującą w klasie atmosferę wpływają także inne czynniki:
określone normy przyjęte przez grupę
poziom integracji członków
stosunki pomiędzy poszczególnymi członkami grupy
pozycja i rola danego członka grupy
Zadaniem każdego wychowawcy i pedagoga jest zapoznanie się z tym, jakie związki rówieśnicze wpływają na jednostkę , gdyż podczas swojej pracy dydaktyczno – wychowawczej styka się z nimi niemal codziennie. Bardzo ważne jest, by pedagog (nauczyciel) dobrze znał właściwości związków rówieśniczych o charakterze grupy pierwotnej i celowej, a mianowicie:
Grupa pierwotna:
jednostka uczestniczy w niej w sposób spontaniczny
każdy członek takiej grupy ma poczucie aprobaty innych członków
przeważają więzi osobowe
występuje wzajemna identyfikacja
grupa pierwotna jest grupą niewielką
członkowie grupy odczuwają przynależność w obrębie grupy i odczuwają poczucie odrębności w stosunku do otoczenia
grupa wskazuje wzorce i określa wartości oraz normy
istnieje kontrola i określony system sankcji
grupa charakteryzuje się zmiennością celów oraz zmiennością wewnętrznej struktury i hierarchii
przywództwo w grupie jest uwarunkowane cechami charakteru i musi być zaakceptowane przez grupę
Grupa celowa:
nabór do grupy ma charakter formalny
grupa może być rozbudowana
struktura wewnętrzna opiera się na sformalizowanym układzie hierarchicznym
najważniejsze są cele grupy, cele indywidualne mają zdecydowanie mniejsze znaczenie
grupa posiada formalne wzory zachowań
sankcje są egzekwowane w sposób formalny
występuje koordynacja działań
występuje jednolitość organizacyjna
wyalienowanie (wykluczenie) przywódców grupy
Praca grupowa (zespołowa) jest niełatwą formą organizacyjną kształcenia. Wymaga bowiem od uczniów pewnego poziomu gotowości do działań zespołowych. Dlatego nauczyciel powinien stopniowo wprowadzać ją do codziennego życia szkolnego obok pracy frontalnej (zbiorowej) i indywidualnej. Uczniowie, zwłaszcza klas młodszych, często nie potrafią współpracować ze sobą dla osiągnięcia wspólnego celu przez czas konieczny zwłaszcza do realizacji zadań złożonych i długoterminowych. Za ważniejsze uznają też indywidualne dążenia, zainteresowania, potrzeby, stawiając je ponad interesy zespołowe. Wprowadzenie ich zatem w świat wspólnych działań wymaga stopniowania trudności zadań zespołowych i czynności prowadzących do ich rozwiązania. Niezbędne wydaje się również systematyczne ćwiczenie wielu umiejętności, takich jak: dzielenie się informacjami, słuchanie się nawzajem, gospodarowanie czasem pracy, zadaniami cząstkowymi oraz czynnościami wykonawczymi, negocjonowanie stanowsik, rozwiązywanie konfliktów pojawiających się w toku pracy.
Największy wpływ grupy rówieśniczej na jednostkę widoczny jest w jej okresie dojrzewania. Jest to moment osłabienia autorytetu rodziców i innych dorosłych osób i wtedy właśnie grupa rówieśnicza staje się punktem odniesienia. W tym czasie jednostka spędza z rówieśnikami większą część wolnego czasu, a grupa wywiera wpływ na jej opinie, postawy i zachowania, na styl ubierania się, na wybór muzyki i literatury.
Pozycja jaką w danej grupie zajmuje jednostka ma wpływ na jej samoocenę, poczucie własnej wartości, sposób spostrzegania swojej osoby i ogólne zadowolenie z życia.
Możemy stwierdzić, ze grupa rówieśnicza jest to określona zbiorowość ludzi w tym samym lub bardzo zbliżonym wieku, między którymi pod wpływem styczności bezpośrednich powstają z reguły więzi przyjaźni. Grupy rówieśnicze są podstawową formą życia społecznego młodzieży, klasa natomiast ją odwzorowuje dlatego bardzo ważne dla każdego nauczyciela jest znajomość procesów, które w niej zachodzą .Czynnikami wiążącymi w grupie rówieśniczej są oprócz wieku przynależności do wspólnej struktury organizacyjnej, występowanie określonych kontaktów, brak istotnych różnic w poziomie wiedzy i rozwoju intelektualnym jej członków.
Jak widać grupy rówieśnicze mają bardzo duże znaczenie w kształtowaniu się osobowości i rozwoju społecznym dziecka i młodego człowieka. Jedną z takich ważnych grup, w której każdy człowiek w swoim życiu się znalazł jest klasa szkolna. To jak się w tej grupie czujemy w dużej mierze zależy od postawy i osobowości nauczyciela-wychowawcy. Jego umiejętności organizacyjne, zapał i zaangażowanie w pracę wychowawczą potrafią doprowadzić klasę do wspaniałych osiągnięć.
Innymi ważnymi elementami wpływającymi na jakość życia w klasie są: przyjęte normy grupowe, pozycja danego ucznia w tej grupie, rola, jaką pełni, stopień integracji jej członków, ogólna atmosfera klasy a także stosunki międzyjednostkowe i międzygrupowe (dziewczynki-chłopcy, paczki między sobą).
Na wpływ grupy rówieśniczej szczególnie wrażliwa jest młodzież w okresie dorastania kiedy to następuje kryzys autorytetu rodziców i innych osób dorosłych. Wtedy grupa staje się głównym odnośnikiem dla dorastającego człowieka. Z rówieśnikami spędza on większą część czasu wolnego. Grupa ma wpływ na kształtowanie się jego postaw i opinii, sposób ubierania się, zachowania, wypowiadania się, wybierania muzyki, książek itp.
Młodzież należy do różnych grup: klasowej, paczki na osiedlu, grupy tanecznej, sportowej, harcerstwa…: wszystkie one wywierają na nią duży wpływ. Natomiast pozycja, jaką ma dana osoba w grupie odbija się na jej poczuciu własnej wartości, świadomości bycia akceptowanym lub nie, a także na ogólnym zadowoleniu z życia i postrzegania siebie.