M. Bachtin: Słowo w poezji i słowo w powieści (2)
dialogowość słowa umożliwia artystyczność prozy;
w tradycji – słowo wie tylko o sobie (zna swój kontekst), napotyka tylko opór przedmiotu, a nie cudze słowa;
ale: słowo zawsze znajduje przedmiot oceniony, omówiony - s. 102/103 słowo zwrócone ku owemu przedmiotowi włącza się w to dialogowo zaktywizowane i poruszane środowisko cudzych słów;
słowo kształtowane jest przez cudze słowa – obraz w prozie artystycznej, zwłaszcza w powieści – nie jest możliwa bezpośrednia intencja słowa;
dialog może wystąpić też w liryce (ale nie jako główna wartość), jednak najlepszy jest w powieści;
w obrazie poetyckim słowo nie zakłada istnienia czegokolwiek poza granicami swego kontekstu. W prozie – przedmiot ukazuje swą różnorodność – s. 105 przedmiot jest dla prozaika skupiskiem sprzecznych głosów, pośród których ma zabrzmieć i jego głos; tamte głosy tworzą dla jego głosu niezbędne tło;
s. 105 orientacja na dialog jest właściwością każdego słowa;
wewnętrzna dialogowość słowa (bez zewnętrznych form kompozycyjnych dialogu) – we właściwościach semantycznych i składniowych. Jest stylotwórcza;
słowo jest też nastawione na przyszłe słowo – odpowiedź;
bierne rozumienie znaczenia, sensu słowo, wypowiedzi – tylko abstrakcyjny moment. W życiu – rozumienie jest czynne;
s. 111 politykę wewnętrzną stylu (łączenie elementów) określa jego polityka zagraniczna (stosunek do cudzego słowa). Słowo żyje jak gdyby na granicy swojego i cudzego kontekstu;
większość gatunków poetyckich nie wykorzystuje dialogowości słowa, dla powieści – to jeden z istotniejszych elementów. Słowo w gatunkach poetyckich jest samowystarczalne i nie zakłada istnienia cudzych słów;
żaden poeta nie był pozbawiony poczucia historyczności czy ograniczoności języka, ale nie mógł dać temu wyrazu w stylu poetyckim;
s. 113 język poety to jego własny język, poeta nie może swej intencji przeciwstawić językowi, bo cały tkwi w języku. Język jest mu dany od wewnątrz;
przestrzeń dla dialogowości pozostawiają gatunki poetyckie niskie – satyryczne czy komediowe;
prozaik nawet o swoim świecie próbuje mówić w cudzym języku. Poeta o cudzym świecie mówi w swoim języku;
idea jednolitego języka – język nie może być jednolity, jednolity jest jako abstrakcyjny system gramatyczny. Gatunkowe rozwarstwienie języka – różne gatunki wymagają różnej formy. Rozwarstwienie języka zawodowe – na różne żargony;
każde pokolenie, grupa wiekowa, ma własny język. W każdym momencie istnieją obok siebie języki różnych epok życia społecznego, są też języki dni. U podstaw tych języków leżą różne przyczyny kształtowania. Języki nie wykluczają się, a krzyżują i uzupełniają. Różne języki mogą się spotkać w powieści;
nie można badać słowa bez jego nastawienia na zewnątrz. Na plan pierwszy wysuwa się intencjonalna strona rozwarstwienia;
słowa mają zapach. Słowo staje się „własne”, gdy mówiący go ożywi swoją intencją;
świadomość językowa musi wybrać język;
poeta – idea jednego jednolitego języka, powinien w pełni nad językiem panować, żeby się nie pojawiały rozwarstwienia. W poezji – wszystkie słowa muszą zapomnieć o swych kontekstach;
rytm gatunków poetyckich nie sprzyja rozwarstwieniu języka;
prozaik akcentuje wielostylowość, nie oczyszcza słów z cudzej intencji. Prozaik może się dystansować od języka utworu, może język zostawić obcym, mówi nie językiem, a przez język. Intencje prozaika – dane pośrednio.
J. Sławiński Semantyka wypowiedzi narracyjnej
Odmienność metodologiczna badań:
teorię poezji zdominowała problematyka lingwistyczno-semantyczna. Do struktury świata poetyckiego, treści, podmiotu lirycznego dociera się przez ogląd materiału leksykalnego, analizę syntaksy, intonacji zdaniowej. Świat poetycki jest traktowany jako rzeczywistość międzysłowna;
badania nad prozą narracyjną – tendencja do ujmowania tego, co przedstawione w utworze jako rzeczywistości pozasłownej:
powieść jest zbudowana ze scen, akcji i postaci literackich,
wypowiedź narracyjna ma inną funkcję językową niż przekaz poetycki – oznaczanie jest w poezji przytłumione przez stosunki elementów wypowiedzi i ich odwołania do systemu językowego. W prozie funkcja poznawcza słowa ma honorowe miejsce,
słowa w powieści znaczą inaczej niż w poezji.
Problematyka struktury utworu epickiego rozpada się na dwie dziedziny:
ukształtowanie słowne, narracja, wypowiedzi, sposoby przytoczeń,
konstrukcja fabuły, organizacja czasu, budowanie sylwetek bohaterów, pozycja narratora.
Teraz przenosi się w powieści uwagę z przedmiotu narracji epickiej na jej podmiot, z rzeczywistości opowiadanej na okoliczności związane z narratorem. Skomplikował się świat odsłaniany w narracji, ale nie uległo zmianie jej rozumienie jako „formy podawczej”.
Wśród formalistów ukształtowały się dwie teorie przekazu prozatorskiego: droga od języka „pozarozumowego” do „teorii wątku” (Szkłowski). Obie te dziedziny były traktowane analogicznie (tworzenie = montaż jednostek literackich). Język pozarozumowy – elementy lingwistyczne, w teorii wątku – tematyczne.
B. Eichenbaum – zjawisko „skazu” – „skaz” dotyczy szczególnego typu prozy opowiadającej,
analiza „skazu” uświadamia zdeterminowanie porządku fabularnego utworu przez koncepcję narracji;
w „skazie” narracja generuje fabułę.
W. Winogradow – interesuje się stylistyką kategorii podmiotu lirycznego:
złożoność stylistyczna prozy to dynamiczne przenikanie się sposobów mówienia,
zjawiska przedstawiane nie „substancjalnie” a jako stosunki znaczeniowe.
Winogradow rozróżnia „obraz pisarza” i „narratora”:
jeśli jest rozróżnienie między wypowiedzią narracyjną (literacko-inteligencką) a formami gwarowymi, stylizowanymi – „obraz pisarza” i „narrator” istnieją jako zespoły cech stylistycznych;
równolegle do „obrazu autora” istnieje „obraz słuchacza” – sfery semantyczne wypowiedzi.
Bachtin i Wołoszynow:
koncepcja określająca charakter wypowiedzi w terminach stosunków wzajemnych między mową „własną” i „cudzą” – wskazuje na dialogiczną naturę wszelkiej wypowiedzi.
s. 106: Narracja nie jest monologiem biegnącym równolegle do wypowiedzi postaci, lecz mową zorientowaną na te wypowiedzi, tworzącą wraz z nimi rozmaite połączenia.
Bachtin w książce o polifoniczności Braci Karamazow:
proza Dostojewskiego – brak monologu autorskiego,
dialogi i polemiki podmiotu autorskiego z „cudzą” mową.
Badacze chcą wypracować język, który mógłby ująć bez rozdzielania ukształtowanie tekstu narracyjnego i obszar zjawisk przedstawionych. Odkryto rzeczywistość lingwistyczno-literacką pośredniczącą między zdarzeniami semantycznymi a konstrukcją utworu.
Wyższe układy znaczeniowe (termin Markiewicza) – płaszczyzna dzieła. Obok: płaszczyzna znaków językowych i płaszczyzna znaczeń wyrazów i zdań. Potem płaszczyzna dzieła = wewnętrznie zróżnicowana „sfera” dzieła.
Wyższe układy znaczeniowe – nie konfiguracje jednostek znaczeniowych, odpowiadających słowom i zdaniom, lecz byty wyznaczane przez znaczenia.
Tezy dotyczące znaczeniowej struktury przekazu narracyjnego:
w wypowiedzi poetyckiej porcje znaczeniowe są odróżnialne na wszelkich poziomach jednostek lingwistycznych. W wypowiedzi narracyjnej są odróżniane od poziomu zdania. Przytłumianie autonomii mniejszych porcji znaczeniowych;
wyższe układy semantyczne w utworze narracyjnym składają się ze znaczeń zdań. Semantyka zdania – sformułowana w czeskim strukturalizmie – Jan Mukarovsky określa trzy zasady znaczeniowej konstrukcji zdania:
zasada jedności sensu zdania (nie jest wyprowadzalny z sensów jego poszczególnych elementów,
zasada akumulacji znaczeniowej zadania – znaczenie każdego elementu wchodzi w związek ze znaczeniami elementów, które się wyłoniły poprzednio:
a b c d e f
a b c d e
a b c d
a b c
a b
a
zasada oscylacji między znaczeniową statycznością i dynamicznością – każdy element ma zdolność do oznaczania i sam jest oznaczany.
Takie zasady działają też przy powstawaniu tworów znaczeniowych wyższego rzędu (postać, narrator, fabuła).
Kształtowanie się semantyki zdania nie wyraża się przez relacje syntaktyczne, ale w ramach przez nie wyznaczanych.
Struktura semantyczna zdania nie ma formalnych wykładników, ale ma formalne ograniczenia. Utwór to rezultat kombinacji dwóch systemów – języka i tradycji literackiej.
Wielkie figury semantyczne, narrator, fabuła, bohater, potencjalny odbiorca - z jednej strony charakteryzują je sposoby narastania znaczeń, a z drugiej – reguły systemowego skupiania i porządkowania znaczeń. Sposób przybywania jednostek znaczeniowych, z których powstają wielkie figury semantyczne charakteryzuje fenotyp utworu, natomiast reguły niesekwencjonalności ich scalenia, grupowania i hierarchizowania – należą do genotypu utworu (s. 122).
funkcja autoteliczna (poetycka) utworu narracyjnego – w poezji – nadorganizacja, wiele ról segmentów. W prozie – tendencja do zagłuszania mniejszych segmentów przez większe. W przekazie narracyjnym funkcja autoteliczna wyraża się przez nadorganizację wyższych układów znaczeniowych i odpowiada jej w strukturze przekazu interferencja wielkich figur semantycznych;
Wielkie figury semantyczne narracji są zespołami złożonymi z bardziej elementarnych składników.
Np. charakterystykę podmiotu narracyjnego wyczerpuje 5 odniesień:
stosunek do świata opowiadanego (postaci, fabuły),
stosunek do odbiorcy,
stosunek do osoby autora (podmiotu czynności twórczych),
stosunek do metod uprawiania narracji i środków mowy narracyjnej,
stosunek do komunikowanego wzoru osobowego narratora.
M. R. Mayenowa: Pojęcie języka poetyckiego i pojęcie stylu
pojęcie stylu i pojęcie języka poetyckiego są używane jako synonimy, służące do określania roli języka w literaturze pięknej. Jednak synonimami nie są.
Styl:
dotyczy całego obszaru wypowiedzi językowych;
mówi o zasadach wyboru znaków językowych z istniejącego repertuaru i o budowie koherentnych całości, spełniających określone funkcje;
daje się rozszerzyć na inne kulturowe zjawiska;
funkcja, którą ma spełniać dany tekst i środowisko społeczne mówiącego, wraz z jego specyficzną skalą wartości – to główne motywacje kształtu stylistycznego wypowiedzi (s. 7).
Język poetycki:
w nim dokonuje się przekształcenie charakteru znaków i struktur znakowych;
osłabienie referencjalności, quasi-sądowy charakter zdań mających formalne cechy zdań oznajmujących;
teksty buduje tak, by nad siatką językowych znaczeń powstawała siatka nowych, semantycznych sugestii;
typ tekstów – metaforyczny; nieprzezroczysty charakter znaków w takich tekstach.
Oba pojęcia są potrzebne przy analizie tekstu poetyckiego.
Styl w tekście Modlitwa Anny Kamieńskiej – frazeologia charakterystyczna dla Biblii, tekst jak model modlitwy liturgicznej. Funkcja poetycka – analiza.
Zjawiska uchwytne tylko z punktu widzenia funkcji poetyckiej nie mieszczą się w pojęciu stylu, który w proponowanym rozumieniu wymagałby odniesienia takich właśnie cech do całej grupy tekstów, których właściwości byłyby umotywowane funkcjonalnie i społecznie (s. 10).
Mukarovsky – język poetycki wchodzi w dwa szeregi – 1) wewnątrzpoetycki i 2) szereg społecznie rozwarstwionego języka literackiego:
naczelnym zadaniem stylistyki jest wprowadzenie języka danego tekstu literackiego w szereg złożony z wariantów socjologicznie określonych języka narodowego,
otwiera krąg poetyckiego tekstu, czyniąc z niego ekspresję ideową.
Wewnątrz szeregu literackiego – szereg literacki wytwarza korelacje wchodzące w zakres charakterystyk stylistycznych; w zakres wchodzi też analiza wewnętrznych zasad budowy tekstu, które pozwalają tekst odczytać jako indywidualną wypowiedź. Wewnętrzne zasady manipulacji znakami są treścią pojęcia „język poetycki”.