Ossowski – „O strukturze społecznej”
Pojęcie struktury społecznej. (str. 9-18)
Pojęcie to rozumiane również jako przestrzeń społeczna nie odnosi się do fizycznego rozmieszczenia jednostek w przestrzeni. Mimo iż zaczerpnęliśmy pojęcia typu granica społeczna dystanse społeczne czy granice grup to wszystko to odnosi się do budowy danego społeczeństwa i nie ma znaczenia przestrzennego.
Sens statystyczny.
Czasami przez strukturę społeczną rozumie się skład ludności, stosunek liczbowy kategorii, według których dzielimy sobie ludność. W tym znaczeniu mówimy o demograficznej strukturze ludności. My pojęcia „struktura społeczna” również do podziału ludności, ale według innych kategorii (np.: przynależność klasowa, stanowa, kastowa lub na ludność wiejska czy miejską).
Struktura ma dość ścisłe znaczenie, jest to coś więcej niż skład zróżnicowanych elementów, jest to określony układ tych elementów i pewien określony system stosunków. Na obraz struktury składa się oczywiście nie tylko charakterystyka systemu stosunków ale także i statystyczne ujęcie członów tego systemu. Chodzi tu o statystyczne ujęcie w takie kategorie, które wyznaczają członom określone funkcje w systemie stosunków określonej struktury, a wiec kategorie społeczne. Stąd też „struktura społeczna” w sensie tylko statystycznym determinuje w pewnej mierze strukturę jako system stosunków pomiędzy odpowiednimi członami.
System zależności i dystansów.
System stosunków, który stanowi strukturę społeczną da się podzielić na 3 kategorie :
Strukturę zależności wzajemnych, wynikających z podziału pracy
Stosunków zależności jednostronnych, wynikających z przywilejów posiadania mniej lub więcej stałych środków przymusu względem innych członków społeczeństwa
Stosunków dystansu, więzi i antagonizmów społecznych.
Te trzy kategorie odnajdujemy w strukturze nawet najprostszych grup, takich jak rodzina.
Struktura złożona, gdzie składnikami są grupy społeczne.
W strukturach złożonych mówimy o zbiorowości, wewnątrz której mamy do czynienia z kategoriami członków, takimi jak niewolnicy, chłopi czy inteligencja. Są to kategorie tego rodzaju, że przynależność do którejkolwiek z nich określa pozycję społeczną. Te kategorie traktujemy jako odrębne całości w strukturze społecznej i strukturę społeczną traktujemy przede wszystkim jako system stosunków nie pomiędzy jednostkami ale pomiędzy grupami społecznymi.
Gdy składnikami struktury społecznej są grupy społeczne i organizacje, czynnikiem strukturalnym obok dystansów stają się więzi społeczne, antagonizmy społeczne, przy czym system więzi społecznych może być systemem wieloaspektowym, gdy węższa grupa staje się składnikiem grupy szerszej.
Dwa typy stosunków zależności międzygrupowych(zależności obustronne i jednokierunkowe).
Stosunki międzygrupowe w strukturze społecznej są to:
- stosunki między grupami w zasadzie równorzędnymi w wielostopniowym układzie grup społecznych
lub
- stosunki zależności jednokierunkowej wynikającej z grupowych przywilejów i upośledzeń, stosunki które stwarzają stratyfikację społeczną. Tam gdzie stratyfikacja społeczna istnieje, niesymetryczne stosunki zależności, które ją wyznaczają, stanowią najważniejszy typ stosunków w strukturze społecznej, one bowiem stanowią podłoże, na którym kształtuje się system więzi antagonizmów społecznych najbardziej doniosłych dla życia społecznego.
Wprowadzenie (str. 103 - 119)
Problematyka społeczna w świetle nowych doświadczeń
Gospodarka kapitalistyczna zrodziła:
1.ekonomię klasyczną
2.mieszczańską socjologię
3.materializm historyczny
1 i 2 zakładały trwałość ustroju kapitalistycznego natomiast 3 mówił że to przejściowa faza w rozwoju dziejowym. Wszystkie te teorie traktują społeczeństwo jako zbiorowość jednostek, przestrzegającą na ogół pewnych reguł gry wyrażanych w kodeksach prawnych, konstytucjach i konwencjach regulujących stosunki ekonomiczne (głównie na wolnym rynku, gdzie każda jednostka kieruje się indywidualnymi decyzjami, aczkolwiek te decyzje wyznaczone są przez pewne prawa przyrody).
W dziejach nauki często jest tak że pewne zjawiska nie zwracały uwagi badaczy pomimo że mieli je w zasięgu swoich doświadczeń, a zostały odkryte wtedy gdy w innej sytuacji rzuciły im się w oczy analogiczne zjawiska, ale o znacznie większej skali. Kiedy materiał porównawczy rozszerza się o zjawiska które wydają się być bezprecedensowe można oczekiwać że kategorie pojęciowe które służyły dawnym uogólnieniom okażą się niewygodne lub niewystarczające, tak więc zmiana rzeczywistości społecznej może pociągać za sobą zmiany w aparaturze pojęciowej (dla charakteryzowania nowych zjawisk i formułowania nowych hipotez).
Uwzględniając powyższe, gdy mówimy o strukturze społecznej idzie nam o takie kategorie stosunków i ról społecznych których dotyczą dzieje różnych koncepcji ładu społecznego i dzieje ideologii skoncentrowanych wokół takich haseł jak wolność równość sprawiedliwość społeczna, dzieje panowania grup społecznych, lub organizacji w ramach całego społeczeństwa i dzieje walk podejmowanych przeciwko różnym formom ucisku
systemy stosunków międzyludzkich w społecznej świadomości
„W społecznej świadomości” – to jest treści myślowe charakterystyczne dla pewnych środowisk, pojęcia obrazy, przekonania, oceny, które są wspólne dla ludzi z pewnego środowiska i które w przekonaniu jednostek dzielą inni członkowie tej samej grupy.
Aspekty jakie struktura społeczna przybiera w oczach ludzi którzy w niej uczestniczą są ważne dla nas z różnych względów:
struktura społeczna jest składnikiem społecznej sytuacji która wpływa na charakter międzyludzkich stosunków
sposób ujmowania struktury społecznej pozwala nam wnosić co się ludzie z tych środowisk rzuca w oczy w układzie stosunków, co jest w ich oczach doniosłe
jeżeli stwierdzenie analogicznych pod pewnym względem aspektów struktury społecznej w różnych typach społeczeństw i w różnych okresach historycznych rzuca światło na podstawowe cech struktury społecznej w ustrojach klasowych to porównywanie przeciwnych aspektów tej samej struktury ułatwia wszechstronne wniknięcie w system stosunków międzyludzkich. Różne obrazy tej samej struktury biorą Się z różnych doświadczeń i obserwacji (np. porównanie marksowskiej teorii klas z socjologami amerykańskimi)
obrazy struktury społecznej, w szczególności uspołecznione, ważne są gdyż warunkują bezpośrednio społeczne ideologie i programy. W ten sposób przegląd struktury w społecznej świadomości stanowił by podstawę do badan na systemami międzyludzkiej świadomości i badań porównawczych nad rolą społecznych ideologii.
Metafory i treści pojęciowe
W konkretnych badaniach nad strukturą społeczną poszczególnych krajów posługujemy się na ogół terminologią przestrzenną (klasa wyższa, niższa, dystanse społeczne, granice grup, przechodzenie z grupy do grupy itp) Marksistowska teoria struktur jest uboga w terminologię przestrzenną ale bogata w metafory. Wytworzyła się tu technika operowania metaforami i terminami o nieostrym znaczeniu które dzięki temu przeszły zwycięską próbę swej praktycznej wartości (np. ludzkość stawia sobie takie zadana które jest w stanie rozwiązać lub baza stwarza nadbudowę po to by jej służyła by walczyła o likwidację dawnej bazy) Wyrażenie metaforyczne nie zostały wyjaśnione w taki sposób by można je było uważać za nowe terminy. Rola tych pojęć nie ogranicza się do spraw semantycznych gdyż może być dogodnym punktem wyjścia dla przy kształtowaniu problematyki
Pojęcie struktury
- Struktura w znaczeniu dosłownym- przestrzenny układ elementów, gdy stosunki przestrzenne traktujemy w korelacji z jakimś systemem zależności pomiędzy tymi elementami albo pomiędzy poszczególnymi elementami a całością układu
- Struktura w znaczeniu metaforycznym to system dystansów interpretowanych przenośnie i zależności takiego lub innego rodzaju.
Strukturę społeczną można pojmować w dosłownym, przestrzennym sensie. Dzieje się ta wtedy, gdy zajmujemy rozkładem jednostek ze względu na stosunki społeczne zachodzące między nimi. Układ przestrzenny rozumiany jest tu jako wielkość i kształt osiedli, entość zaludnienia czy linie komunikacyjne. Francuzi taki rodzaj analizy określali mianem „morfologii społecznej”, natomiast Amerykanie „strukturą ekologiczną”.
Aby móc mówić o strukturze społecznej badać należy grupy lub kategorie jednostek, nie zaś poszczególne osobniki.
Struktura społeczna jest pojęciem szerszym od struktury klasowej, gdyż gruby które traktujemy jako składniki nie muszą być klasami społecznymi, mogą to być np. kategorie wieku.
Strukturę społeczną pojmujemy jako system międzyludzkich zależności, dystansów i hierarchii zarówno w nieorganizacyjnej, jak i organizacyjnej formie, zaś strukturę klasową będziemy traktować jako pewien aspekt struktury społecznej. Zależności wynikają zarówno z relacji władzy jak i funkcji
Domański, rozdział 2 „Zróżnicowanie, nierówności społeczne”
Zróżnicowanie społeczne
zróżnicowanie i nierówności ściślej kojarzą się z czymś, co trwa w długim przedziale czasowym
w badaniach socjologicznych zjawiska te ujmowane są głównie w perspektywie statycznej
stabilność (statyczność) tożsama jest ze zmianą
narzędzia opisu rzeczywistości społecznej są lepiej dostosowane do badania stabilności niż zmian
zróżnicowanie społeczne ≠ identyczność (negacja)
zróżnicowanie społeczne ═ szczegółowy podział, proces wyłaniania się nowych podziałów i ról (odpowiednik)
zróżnicowanie fizyczne może pociągać za sobą zróżnicowanie społeczne
dostępu do wykształcenia
przebiegu kariery zawodowej
wielkości zarobków
podstawowym kryterium zróżnicowania społecznego jest wpływ na szanse życiowe jednostek
podstawowy aspekt każdej struktury społecznej – jego konsekwencje
każdy pełni jakąś role i poprzez to każdego można sklasyfikować w ramach określonego podziału
zróżnicowanie społeczne jest wyczerpującym zbiorem wszelkich możliwych podziałów, dlatego jego funkcją jest kreowanie strukturalnych ram dla identyfikacji, poczucia tożsamości, zakorzenienia w zbiorowościach związanych ze wspólnota duchową jak rodzina czy naród
↓
zróżnicowanie społeczne kreuje strukturalne ramy identyfikacyjne, poczucie tożsamości
zróżnicowanie społeczne, zdaniem Mertona (1957), tkwi u podłoża zjawiska role-set (wielość ról)
należąc do rożnych kręgów, ludzie mogą odgrywać rożne, inne role
konfiguracje ról w większości społeczeństw są podobne, ale niektóre z nich mogą być mniej lub bardziej eksponowane w zależności od rożnych czynników, np. od tradycji historycznej, wpływu kultury
podział pracy
na tym podziale opiera się funkcjonowanie wszystkich instytucji społecznych
jedną z najważniejszych form podziału pracy jest zróżnicowanie zawodowe, którego kształt decyduje o wzorach nierówności i stratyfikacji społecznej
↓
zróżnicowanie społeczne ═ wielkość, ról, odgrywanie ról
Nierówności społeczne
zróżnicowanie jest zjawiskiem o szerszym zakresie
jest formą nierówności wtedy, gdy rozpatrujemy zróżnicowanie jako hierarchię
nierówność jest zjawiskiem o węższym zakresie, zawiera się w zróżnicowaniu
nierówność ═ jedni ludzie mają pewnych rzeczy więcej od innych co rodzi nierówną pozycję
charakterystyka nierówności
zróżnicowanie dochodowe
władza
prestiż
styl życia
sfera kultury
Koralewicz, Mach
„o nierównościach między jednostkami będziemy mówić wtedy, gdy jednostki te różnią się stopniem zaspokojenia swoich potrzeb”
Modele nierówności społecznej
1. Model równości wobec prawa
naturalnym stanem ludzkości jest równość
każdy człowiek podlega tym samym regułom i powinien być karany w ten sam sposób
idea równości wobec prawa narodziła się w cywilizacji zachodniej jako krytyka systemu obowiązującego w społeczeństwach stanowych, gdzie uprzywilejowani byli duchowni i szlachta kosztem mieszczaństwa, rzemieślników, chłopów
filozoficzną podstawą tej koncepcji była koncepcja prawa naturalnego Jana Jakuba Rousseau (1966)
naturalnym stanem ludzkości jest równość
zakwestionowanie nierówności uprawomocnionych przez wole Boga i trwałość istniejącego porządku
równość ludzi z natury umożliwia obalenie systemu władzy sankcjonującego hierarchię społeczną
Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z okresu rewolucji francuskiej (1789)
wyraz chęci do poszukiwań bardziej sprawiedliwego ustroju
„ludzie rodzą się i pozostają wolni i równi pod względem ich prawa, w związku z tym uzasadnieniem zróżnicowania społecznego może być tylko generalna użyteczność”
Wielka Rewolucja Francuska
zniesienie przywilejów stanowych
demokratyczne reformy obejmujące wszystkich obywateli zasadą równości
hasło formalnej równości jako główny miernik postępu
obecnie, zasada równości wobec prawa, jest warunkiem normalnego funkcjonowania demokracji, chociaż nie zawsze realizowana w praktyce
2. Model „równości szans”
podział nagród kształtuje nierówności społeczne (merytokracja)
każdy człowiek powinien mieć równe możliwości osiągania pozycji i dóbr
w tym ujęciu nierówności dopuszczalne są tylko w niewielkim stopniu
jako rezultat niejednakowego wysiłku, zdolności i własnych zasług
teorie merytokracji
podkreślanie roli „zasług”
kontynuacja rozważań nad problematyką „równości szans”
nagrody, których dystrybucja kształtuje nierówności społeczne, powinny być rozdzielane w odpowiedniej proporcji do zasług, czyli mertis (Young 1958)
posługiwanie się pojęciem merytokracji, przeniesionym na grunt analiz empirycznych, służy do konstruowania rożnych wskaźników nierówności
posługiwanie się nimi ustala stopień zasady równych szans, jaki jest realizowany w krajach, systemach, grupach społecznych
pojęcie „równych szans” znalazło największe zastosowanie w badaniach ruchliwości
tutaj głównym przedmiotem analiz jest siła dziedziczenia pozycji rodziców i ustalanie możliwości awansu bądź degradacji w porównaniu z pozycjami zajmowanymi przez ojca, matkę
możliwość przekroczenia barier istniejących między podstawowymi segmentami struktury społecznej na płaszczyźnie klas, warstw, kategorii zawodowych
badania nad ruchliwością społeczną są jedną z najbardziej sformalizowanych dziedzin socjologii ilościowej jeżeli chodzi o instrumentarium i posługiwanie się zaawansowanymi technikami analiz
istnieje wiele modeli „ równych szans” - każdy z nich, w oparciu o przyjmowane założenia, operacjonalizowany jest trochę inaczej
najbardziej znanym modelem jest sytuacja zakładająca niezależność stochastyczną (losową, przypadkową) między pozycją jednostek a ich pochodzeniem społecznym
założenie to jako punkt wyjścia do konstruowania wielu wskaźników
zastosowanie modeli „równych szans” na etapie analiz zawsze opiera się na tym samym schemacie, polegającym na porównaniu rzeczywistej ruchliwości z hipotetycznymi wielkościami, ustalonymi dla przyjmowanego modelu
czasami, w pewnych przypadkach, trudno oddzielić nierówności społeczne spowodowane odstępstwami od modelu równych szans od nierówności wynikających z działania innych czynników
trudno ustalić źródło, przyczynę nierównych szans
naruszeniem równych szans jest dziedziczenie zasobów materialnych rodziców
a co z nierównościami edukacyjnymi??
można je traktować jako realizację zasady równych szans, poprzez utożsamienie ich z głównym kanałem awansu wynikającego z osobistych „zasług” jednostek
z drugiej strony nie są one zasługą jednostek, a nawet - jak mówi Bourdieu (1986) – wynikają one z nierównego kapitału kulturowego rodziców
niektóre z dylematów dotyczących ustalania źródła nierówności szans można zniwelować posługując się kryteriami statystycznymi na poziomie analiz
np. oddzielenie wpływu zmiennych pochodzeniowych od wpływu wykształcenia jednostek na ich pozycję zawodową lub poziom zarobków
najczęściej jednak problemy tego rodzaju rozstrzygane są na gruncie teoretycznym, gdzie nie da się uniknąć arbitralnych (narzuconych komuś w sposób nie dopuszczający sprzeciwu) wyborów, jaka sytuacja jest „równością szans”, a jaka nią nie jest
3. System oparty na prywatnej własności i ideologii sukcesu
system ten powstał na skutek krytyki idei równości szans utożsamianej z liberalizmem
główni reprezentanci to teoretycy myśli socjalistycznej, przede wszystkim marksiści
merytokracja jest niesprawiedliwym systemem
nie gwarantuje klasom niższym zaspokojenia potrzeb na satysfakcjonującym poziomie
wyrównanie szans nie zapobiega nierównościom warunków życiowych
za ideologią równości kryją się w istocie tylko pozory równości
merytokracja jako system oferuje ludziom równość szans, po ty by usytuować ich w hierarchii
w opozycji do postulatu równości szans trzeci model postuluje zapewnienie równości warunków
każda jednostka powinna, w tym samym stopniu, uczestniczyć w podziale dóbr, niezależnie od wydatkowanych przez siebie nakładów oraz posiadanego talentu, zasług i własnych zdolności
podczas gdy pojęcie „równych szans” głównie rozpatrywane jest w badaniach empirycznych nad ruchliwością społeczną, „nierówności warunków” stały się przedmiotem szerszej sfery analiz, których celem jest prezentacja rozkładów nierówności we wszystkich możliwych wymiarach
analizy te obejmują także zależności pomiędzy cechami położenia społecznego jednostek
Nierówności w aspekcie moralnym
kto ma rację??
marksiści, żądający złagodzenia nierówności warunków
liberałowie i ich postulat równości szans
skrajni liberaliści (Hayek) i ich godzenie się z nierównościami społecznymi jako konsekwencja wolnego wyboru jednostek
w tym wypadku każde ograniczenie, włączając w to równość szans, jest tłumieniem zdrowej inicjatywy, przedsiębiorczości, ekonomicznego rozwoju
konserwatyści, którzy traktują nierówności jako samoistne wartości
nie ma w nich nic nie fair, należy ich bronić, podkreślając potrzebę istnienia hierarchii, ponieważ jest ona koniecznym warunkiem rozwoju kultury, cywilizacji, poszanowania wartości
o kształcie nierówności związanych z dystrybucją dóbr decydują w ostatniej instancji premierzy i ministrowie (zwłaszcza finansów)
lewica postuluje ograniczenie nierówności dzięki polityce – najważniejsze jest maksymalne zaspokojenie potrzeb, wyeliminowanie wyzysku i biedy
główny koszt realizacji tych postulatów poniosą kategorie o wyższym statusie
hamowanie nierówności kosztem ewentualnego spowolnienia tempa rozwoju
liberaliści twierdzą, iż nierówności są konieczną ceną, jaka należy zapłacić za utrzymanie właściwych proporcji ekonomicznych i przyzwoitego tempa rozwoju
zamożność przedsiębiorczych jednostek powoduje wzrost zamożności ogółu
wprawdzie wzrastająca zamożność przedsiębiorców powoduje powiększanie się nierówności, ale jednak akumulacja zysków przez właścicieli wielkich fortun powoduje wzrost dochodu narodowego, z którego korzystają wszyscy bez wyjątku
krytykowani przez lewicę za brak wrażliwości na krzywdę społeczną
kapitalizm zawdzięcza swą dynamikę nierównościom
niektórzy marksiści – w systemie gospodarki planowej udało się znieść wyzysk będący źródłem niesprawiedliwości i strukturalna przyczyną konfliktów
Hayek – nierówności dochodowe jako drogowskaz, bez którego nie można się obejść w normalnej gospodarce
wysokie dochody pokazują gdzie inwestować, niskie, gdzie nie
inżynieria społeczna jako sposób „poprawienia” stosunków społecznych
krytykowana za to, że nie da się zrealizować postulatu „równych szans” utożsamianego z równymi możliwościami bez naruszania obowiązującego prawa
np. wdrażanie masowych programów egalitaryzacji – ZSRR, Chiny, Kambodża – próba wyrównania szans edukacyjnych przez przyznawanie dodatkowych punktów kandydatom na studia pochodzącym z rodzin robotniczych, chłopskich
strony 30 – 31 ilustrują przykłady owych nierówności w aspekcie moralnym
Empiryczna ilustracja nierówności dochodowych w krajach Europy Środkowowschodniej
opracowano wiele mierników nierówności, przy czym większość z nich dotyczy nierówności wynikających z podziału dóbr
współczynnik Giniego
przyjmuje on wartość 0 w sytuacji maksymalnej równości, gdy wszyscy członkowie badanej zbiorowości mają jednakowy dostęp do rozpatrywanych dóbr, np. dochodów
przeciwieństwem stanu maksymalnej równości jest sytuacja, w której jedna osoba ma wszystko, a pozostałe nic – przypadek maksymalnej nierówności, utożsamianej z koncentracją dochodów – współczynnik Giniego osiąga wartość 1