26 XI 2012
Zasada równowagi instytucjonalnej. Składa się z kilku postulatów wypracowanych przez TSUE. Instytucje działają na podstawie swoich regulaminów. PE vs Rada (C-70/88) – PE nie ma prawa skargi, w tym czasie w traktacie przepis wskazywał różne podmioty mogące wnieść skargę, TS jednak dopuszcza skargę PE – rzecz niebywała! – odwołał się do zasady równowagi instytucjonalnej – instytucje nie mogą nadużywać innych instytucji, instytucja musi mieć środek ochronny. Zadaniem TS jest zapewnienie przestrzegania prawa, musi mieć możliwość przestrzegania prerogatyw różnych instytucji – orzeczenie to wychodzi poza tekst, literę przepisu. W oparciu o ogólną zasadę TS daje sobie kompetencję. Półtora roku wcześniej PE złożył skargę przeciwko innej instytucji – Commitology – TS nie dopuścił skargi, bo PE nie był wymieniony w przepisie. Trzeba było odróżnić te sprawy – w tamtej KE poparła PE i sama złożyła skargę, teraz nikt go nie poparł. 138/79 Roquette Frere vs Rada – Rada nie zwróciła się o opinię lub nie poczekała na opinię – TS: konsultacje pozwalają na uczestnictwo PE w procesie legislacyjnym. W UE mamy władzę legislacyjną (PE, Rada i KE), wykonawczą (państwa, KE) i sądowniczą (TSUE) – czy UE jest oparta na trójpodziale władz? Ta struktura nie jest do końca wzorowana na państwie, nie jest to czysty trójpodział, ale opiera się na równowadze i może przypominać; UE nie jest państwem.
Zasady demokratyczne. UE nie jest państwem, krytyka polegała na przykładaniu miarki państwa do UE. Stąd powstało pojęcie deficytu demokracji – udział obywateli jest zbyt mały. W 2001 r. zaczęto poważnie myśleć, jak usprawnić proces decyzyjny, żeby UE byłą bliżej obywatela. Postulaty: jawność obrad Rady, jawność i otwartość procesu decyzyjnego. Dostęp do dokumentów był regulowany tylko wewnętrznymi regulacjami – odmawiano dostępu; TS: niedopuszczalność odmowy dostępu bez uzasadnienia. Art. 255. TWE – o dostępie. W 2005 r. Rada Europejska zdecydowała o odtajnieniu dwóch elementów: w zwykłej procedurze pierwsze i ostatnie czytanie jest jawne; Lizbona odtajnia cały proces decyzyjny. Lizbona podkreśla demokratyczny charakter UE – art. 9. i 10. Włączenie obywateli poprzez: w każdym przypadku prowadzony jest dialog ze stowarzyszeniami – KE musi konsultować projekty aktów z przedstawicielami obywateli, KR i KE-S; inicjatywa obywatelska; wzmocnienie roli parlamentów narodowych; obowiązkowa publikacja prawie wszystkich aktów.
Obywatelstwo UE. Obywatelstwo wprowadzono w Maastricht. Art. 9 podkreśla rzecz zasadniczą, że każdy, kto jest obywatelem państwa członkowskiego jest obywatelem UE. Obywatelstwo UE ma charakter dodatkowym i nie zastępuje obywatelstwa. Obywatele UE mają prawa i obowiązki wynikające z traktatów. Art. 22-23. wyliczenie czegoś. Odwoływanie się do obywatelstwa ma sens, jeśli porusza się po UE – traktuje z zasady niedyskryminacyjnego traktowania. Wszystkie te prawa są wykonywane na warunkach i w granicach traktatów i innych aktów. Prawa mają swoją treść i ograniczenia. Najważniejsze jest prawo swobodnego przemieszczania się i przebywania. TS pokazał, że jest to realny status i że coś z tego wynika, nie są to dwa puste słowa – rzeczywiście wynikają z niego jakieś prawa. C-184/99 Grzelczyk – orzeczenie, które dotyczy francuskiego studenta studiującego w Belgii – studiuje, fun-fun, ale po kilku latach przebywania w Belgii musi korzystać z systemu pomocy społecznej – i zaczynają się problemy. TS podkreślił, że status obywatela UE ma stanowić podstawowy status obywateli państw członkowskich – jeśli przebywamy w innym kraju, to mamy prawo do równego traktowania. TS uznaje, że student belgijski, niebędący pracownikiem w rozumieniu rozporządzenia 1612/68, który znalazłby się w podobnej sytuacji jak R. Grzelczyk, spełniałby warunki do uzyskania zapomogi – nie uzyskał, bo miał inne obywatelstwo – dyskryminacja ze względu na przynależność państwową. C -499/06 Halina Nerkowska: Halinka ma prawo do renty z tytułu II wojny, ale jak chciała wyjechać do Niemiec, ZUS przestał jej wypłacać tą rentę inwalidzką – ZUS uzależnił wypłatę od zamieszkiwania na terenie Polski. Obywatelstwo dla Polaków ma także znaczenie w stosunku do państwa polskiego, jeśli tylko korzystają ze wspólnotowych swobód. C-413/99 i C-200/02: obywatelstwo jako źródło prawa do swobodnego przemieszczania się, mam prawo do przebywania na terytorium państwa z samego tytułu obywatela UE. C-34/09: obywatel Kolumbii stara się o azyl w Belgii, azylu nie dostaje długo, w międzyczasie rodzą się dzieci; rodzice mają prawo do przebywania na terenie państwa członkowskiego.
Charakter prawny UE. TS wielokrotnie podkreślał szczególny charakter traktatów i integracji. TS powiedział, że wspólnota stanowi nowy porządek prawny, na rzecz którego państwa ograniczyły swoje prawa suwerenne w wąskich dziedzinach. Traktat o konstytucji dla Europy nigdy nie miał być konstytucją w rozumieniu państwa. UE do struktura prawna powołana do wykonywania władzy publicznej – wielopoziomowe wykonywanie władzy publicznej. Jednocześnie TS podkreśla, że UE Est organizacją, a nie państwem; UE nie ma ogólnej kompetencje, ale nadal opiera się na kompetencji przyznanej; nadal jest członkowstwo; konstytucje państw federalnych rzadko przewidują secesję (jeśli tak, to obostrzone wieloma warunkami) – w UE łatwe wystąpienie, nawet jednostronne. Państwa nie jest państwem federacyjnym. Czy jest federacją? Federacja to związek państw, w którym następuje powierzenie wykonywania władzy publicznej organom federacji, co ma miejsce w Unii. Federację rozumie się jako federację funkcjonalną – związek państw, w którym władzę publiczną wykonuje się na wyższym poziomie. Cechy federacji, które widać w UE: prawo, które jest częścią prawa wewnętrznego, istnieje wertykalny podział kompetencji, zasada subsydiarności, doktryna zajętego pola, zasada lojalnej współpracy. Dlaczego UE nie jest państwem, czego jej brakuje? Kompetencji ogólnej oraz nie prowadzi w zasadzie polityki zagranicznej – tylko w wąskim zakresie, polityka obronna i bezpieczeństwo pozostawione są w rękach państw.
Prymat i stosowanie prawa UE. Lizbona wprowadziła fundamentalną zmianę do tworzenia i stosowania prawa UE. UE nie ma już filarowej struktury; obecnie wszystkie zasady są stosowane do całego prawa. Wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa to nadal filar polityczny. W zakresie całych kompetencji UE są wspólne zasady stosowania prawa. Bezpośrednie stosowanie prawa, żeby o tym mówić, trzeba powiedzieć (…).
Państwa mogą przyjmować różne metody wprowadzania reguł z wyższego poziomu. Mówimy o państwach monistycznych i dualistycznych. Dualizm – nie przyjmują bezpośredniego stosowania prawa międzynarodowego, które może być wykonywane przez środki krajowe – najprostszą metodą jest recepcja (powtórzenie) – wydaję prawo i powtarzam niektóre regulacje międzynarodowe. Ustawa ratyfikacyjna staje się częścią prawa – np. w Niemczech, Austrii. Wszystkie państwa skandynawskie, WB oprócz Włoch i Niemiec są państwami dualistycznymi. W WB przyjmuje się ustawę powtarzającą normy międzynarodowe. Umowa funkcjonuje jako akt prawa krajowego – umowa jest ustawą – w przypadku kolizji z innymi ustawami może pojawić się problem. Kolizje rozstrzyga się na podstawie klasycznych reguł, chyba że orzecznictwo wykształciło prymat ustawy ratyfikującej albo coś. Self-executing norms – normy samo-wykonujące się. (Niby było w podręczniku). Kryteria bezpośredniego stosowania – najwcześniej zrobiła coś Holandia. Polska była państwem dualistycznym w okresie 1921-1952 – konstytucja marcowa uzależniała ratyfikację ważnych umów od zgody parlamentu i zgoda parlamentu powodował przekształcenie umowy w ustawę. Orzeczenie SN w sprawie mienia Kościoła katolickiego – orzekał w oparciu o konkordat z 1923 r., który rząd w 1946 r. uznał za nieważny, ale zapomniał tego ogłosić. W płaszczyźnie międzynarodowej konkordat wygasł, ale dla SN nie wygasł, bo nie zostało to opublikowane. Umowa jest zamieniona na ustawę i obowiązuje jak ustawa. Od 1952 r. konstytucja Miliczy na temat ratyfikacji umów przy udziale parlamentu. W latach 60. koncepcja prof. Rozmaryna – dopuszczenie stosowania umowy ratyfikowanej i ogłoszonej w Dzienniku Ustaw – ona może być stosowana bezpośrednio. Od czasu do czasu stosowano umowy, jeśli zawarte było odesłanie w ustawie. W 1987 r. – w okresie zdelegalizowania Solidarności – orzeczenie, że umowa nie jest źródłem prawa polskiego. Mała konstytucja przyjmowała, że niektóre rodzaje umowy wymagały zgody parlamentu. Od 1989 r. absolutnie sądy zaczynają stosować bezpośrednio umowy – powołują się na normy samo wykonalne. Konstytucja 1997 – umowy są stosowane bezpośrednio, są źródłem powszechnego prawa. Art. 91. Konstytucji.
Omawia sprawę 26/62 – Van Gend en Loos. Czy art. 12. może być powołany przez jednostkę? TS: coś wymaga ducha, systematyki i brzmienia umowy. Co to jest duch umowy? Wszystko wchodzi w grę – cel, przedmiot, systematyka, brzmienie – czyli odwołuje się do interpretacji umowy. Duch umowy to też intencja stron. Intencją strony było nadanie praw jednostce. Prawo do zapłacenia cła w wysokości, jakie miało w dniu wejścia w życie traktatu. Umowa nie musi stwierdzać wprost posiadanie prawa, prawa jednostek mogą być implikowane ze zobowiązań państw. Po raz pierwszy TS stwierdził, że norma w prawie pierwotnym jest normą samo wykonalną i jednostka może powołać się na nią, jeśli spełnia norma odpowiednie kryteria.
Costa vs E.N.E.L. – ustawa nacjonalizująca wytwarzanie i dystrybucję energii elektrycznej, w wyniku której sektor został przejęty przez jedną firmę. Włochy nie mogą stosować zasad dualistycznych do traktatu. Ustawa nie może naruszyć traktatu, bo godziłoby to w działanie traktatu. To nie jest umowa międzynarodowa, a nowy porządek prawny, który ma swoje zasady. Włochy nie muszą zmieniać swoich zasad – mogą pozostać dualistyczne w odniesieniu do innych umów, ale w stosunku do prawa wspólnotowego muszą stosować zasady monistyczne. Konsekwencją tego, że prawo UE jest częścią prawa krajowego jest bezpośredni skutek norm wspólnotowych, zasada prymatu prawa UE, TSUE pełni rolę sądu konstytucyjnego.
„Wystukałby go rekin-młot albo przerżnęła ryba-piła.”
Defrenne vs Sabena – czy art. 119. o równym traktowaniu kobiet i mężczyzn może być uznany za bezpośrednio skuteczny? Państwa miały wprowadzić równość do końca 1962 r. Państwa nie wprowadziły tej zasady. Państwa się broniły tym, że zebrały się w 1962 r. i porozumiały się o przedłużenie biegu tego terminu – zmieniły traktat. TS nie uznał tego za skuteczne w prawie wspólnotowym, bo w traktacie o EWG umowa mogła być zmieniona tylko w jednej procedurze. TS powiedział, że nie dochowano procedury zmiany. Jednostka może powołać się na traktat. Termin jest zawsze warunkiem – po jego upływie norma staje się bezwarunkowa. TS wprowadził ograniczony skutek swojego orzeczenia – ta norma wywołuje skutki w przeszłości tylko w stosunku do Defrenne i wszystkich podmiotów, które wniosły już skargi w prawie krajowym. Ta interpretacja zaczyna być skuteczna od ogłoszenia orzeczenia – działa na przyszłość z ograniczonym skutkiem retroaktywnym.
Von Colson: niemieckie więzienie poszukuje pracowników socjalnych; pani nie zostaje zatrudniona na to stanowisko, a zatrudnieni zostają mężczyźni mający gorsze kwalifikacje. Powołuje się na art. 6. dyrektywy 76/207/EWG. Każda osoba ma mieć zapewnione dochodzenie swoich praw przed sądem. RFN implementuje dyrektywy – jest ustawa, która penalizuje zachowania niezgodne z dyrektywą (jest dyskryminacja, więc pani przysługuje odszkodowania za szkodę na zaufaniu do prawa). Pani nie chce odszkodowania, chce być zatrudniona. Państwo ma obowiązek zapewnienia możliwość dochodzenia roszczeń przez jednostkę przed sądem. Czy jest to przepis bezpośrednio skuteczny? Ten przepis jest warunkowy – z warunkiem mamy do czynienia wtedy, gdy pozostawia się państwu pewną swobodę.
Z orzecznictwa TS wynikają kryteria bezpośredniej skuteczności normy. Jasna i jednoznaczna, bezwarunkowa i zupełna. Art. 4. i 10., 40. TWE nie spełniają warunków. Art. 90. spełnia. Nie wszystkie normy traktatu mają przymiot bezpośredniej skuteczności.
Bezpośrednia skuteczność a stosowanie. Czasem stosowane zamiennie. Konstrukcja bezpośredniego stosowania jest szersza niż bezpośredniej skuteczności.
Bezpośrednie obowiązywanie – prawo wspólnotowe stanowi od razu część prawa wewnętrznego państw członkowskich, mają być bezpośrednio stosowane. Wszystkie organy państwa mają obowiązek bezpośredniego stosowania prawa UE.
Bezpośrednio stosowana a nie jest bezpośrednio skuteczna. Norma o pytaniach prejudycjalnych (art. 267. TFUE). Jednostka nie może żądać od sądu zadania pytania prejudycjalnego. Skutek wertykalny – gdy powołujemy się na obowiązki niewykonane przez państwo. Skutek horyzontalny.