Liberalizm międzynarodowy

Teoria stosunków międzynarodowych narodziła się w 1918r. na podwalinie paradygmatu liberalnego. Twórcami tego nurtu byli głównie anglosascy i amerykańscy politycy i badacze do których zaliczamy wodorowa Wilsona i Johna hobbsona. Poglądy liberałów wyrastały z krytyki zjawiska wojny. Apelowali oni o wyrzeczenie się siły, pokojowe rozstrzyganie sporów, a w perspektywie o niedopuszczenie do powtórzenia się tragedii I wojny światowej. Na rozwój liberalizmu międzynarodowego wpłynęła także działalność stowarzyszeń pacyfistycznych w stanach zjednoczonych i wielkiej Brytanii. Należały do nich min. Liga Tafta działająca od 1915 r. w Stanach zjednoczonych oraz Towarzystwo Fabiańskie istniejące od 1916 roku w Anglii.

Liga Tafta stworzona przez partię republikańską postulowała stworzenie organizacji powszechnej o następujących kompetencjach:
- rozstrzyganie sporów międzynarodowych przez organ główny, czyli Radę Mocarstw.
- sprawowanie kontroli nad terytoriami niezależnymi przez wytypowane państwa członków organizacji (system mandatowy)
- sukcesywne rozbrajanie armii państw członkowskich do poziomu wymaganego ich bezpieczeństwa międzynarodowego.
- wprowadzenie ideologii pacyfistycznej do wzajemnych stosunków między członkami organizacji.

Towarzystwo Fabiańskie, którego twórcom był socjalista Leonard Wolf stawiało sobie za cel promocję demokracji w świecie i krytykowało istnienie imperiów kolonialnych.

Trzecim komponentem genezy liberalizmu międzynarodowego jest wzrost liczby suwerennych państw po I wojnie światowej. Większość z nich obawiając się ententy, popierała powstanie Ligi Narodów widząc w niej patrona i gwaranta swojej suwerenności.

Podstawy teoretyczne liberalizmu klasycznego:
Każda teoria stosunków międzynarodowych próbuje dać odpowiedzi na kilka z następujących pytań:
- jaka jest natura człowieka i jego cele życiowe?
- jaki jest związek między ludzką naturą, a regułami życia społecznego.
- czy państwo przypomina w jakimś stopniu cechy ludzkiej natury?
- jakie są zachowania państwa i z czego wynikają?
- co charakteryzuje całokształt rzeczywistości międzynarodowej i jakie są jej cechy?

Liberałowie klasycy jako pierwsi dali odpowiedź na wszystkie powyższe pytania. Stwierdzili zatem za Janem Jakubem Rousseau, że człowiek jest z natury skłonny do czynienia dobra, a w zachowaniach społecznych chce utrzymywać przyjacielskie kontakty z innymi. Celem każdego człowieka jest jego indywidualny rozwój, przy czym uwaga ludzka skupia się zwłaszcza w kwestii dobrobytu i bogactwa. W toku ewolucji społeczeństwa, człowiek docenił również wolność osobistą dającą mu szanse takiego rozwoju, jakiego pragnie. Tak powstał pogląd pod nazwą leseferyzmu, wywodzony z filozofii ekonomisty Adama Smitha. Liberałowie uważali w konsekwencji, iż społeczeństwo (zagregowana suma jednostek ludzkich, jak pisał Robert Cobden) stawia sobie za cel nadrzędny podnoszenie poziomu bogactwa. Dlatego główna praca Smitha nosiła wymowny tytuł „O przyczynach bogactwa narodu” i zawierała przesłanie, że każda społeczność w dowolny sposób powinna kształtować swój ustrój polityczny dopasowując go rozwoju swojej gospodarki.
Centralną kategorią pojęciową liberalizmu jest zatem rozwój społeczny, a poziom militarny, czy prestiż państwa schodzą na dalszy plan.
Drugim ważnym pojęciem związanym z liberalizmem staje się pokój uważany za warunek stabilnego rozwoju ekonomicznego. Bywa on definiowany jako „całokształt działań podjętych na rzecz postępu i dobrobytu oraz utrwalania zdobyczy cywilizacyjnych ludzkości” (Józef Kukułka)

Pokój nie będzie zatem definiowany przez liberałów ani jako brak stanu wojny, ani jako okres między kolejnymi konfliktami zbrojnymi. Przypisywać mu natomiast można cechy kategorii absolutnej tzn. takiej, która opisuje nieosiągalny, idealny stan rzeczy.

Wojna w opozycji do pokoju. Wojna jest dla liberałów patologią międzynarodową. Przyczyną wybuchu wojny bywa nierówność społeczna, a z drugiej strony anarchia międzynarodowa.
Liberałowie w przeciwieństwie do realistów widzą możliwość ograniczenia negatywnych skutków anarchii. Postulując więc tworzenie organizacji międzynarodowych, z których każda będzie miała w sobie cechy ponadnarodowego rządu.

Organizacją międzynarodowych liberałowie przypisują określone zadania w zakresie prewencji pokoju:
- moderowanie (nadzór) polityki zagranicznej państw członkowskich.
- rozstrzyganie sporów międzynarodowych.
- promocja powszechnego rozbrojenia.
- stosowanie sankcji wobec państw o zachowaniach agresywnych.
- funkcja mediacyjna w sporach.
-promocja poszanowania prawa międzynarodowego
Materiału empirycznego do specyfikacji tych cech dostarczyła klasycznym liberałom Liga Narodów. Natomiast już po II wojnie światowej zainteresowali się oni procesami integracji regionalnej i demokratyzacji ustrojów państwowych, co przyniosło w efekcie odrodzenie nurtu pod nazwą teorii neoliberalnej (teorii reżimu międzynarodowego).
Liberalizm klasyczny wypracował także autorski model bezpieczeństwa międzynarodowego wzorowany na statucie Ligi Narodów i Karcie Narodów Zjednoczonych. Nosi on nazwę bezpieczeństwa zbiorowego. Jest to model:
- egalitarny – opiera się na równości wszystkich państw członkowskich.
- Prawnie sformalizowany – wszelkie działania na rzecz pokoju wpisane są bowiem w statut organizacji międzynarodowej.
- Instytucjonalny – zawsze istnieje jakaś organizacja, która go wdraża / stosuje w praktyce.
- docelowo globalny – liberałowie uważają że stabilizacja pokoju na świecie jest możliwa dopiero, gdy wszystkie państwa zostaną członkami organizacji.
- oparty na zasadzie obowiązku zbiorowej pomocy państwu zaatakowanemu.

Realizm klasyczny

Na podstawie tego paradygmatu wpłynęły 3 uzupełniające się problemy:
1. Zakwestionowany został sens wiarygodności ujęcia liberalnego wskutek wybuchu i długotrwałości II wojny światowej. Liberałowie nie potrafili wytłumaczyć dlaczego stworzona organizacja powszechna nie zdołała powstrzymać eskalacji konfliktów między państwami demokratycznymi , a faszystowskimi. Upadł nie tylko autorytet Ligi Narodów, ale także prawdziwość poglądów liberalnych.
2. Po II wojnie światowej nastąpiła eskalacja konfliktu Wschód- Zachód. Nowa organizacja powszechna, czyli ONZ z każdym rokiem traciła na wiarygodności stając się narzędziem w rękach USA i ZSRR i nie potrafiąc ograniczyć ich agresywnych zachowań, zaczęła głosić zatem poglądy, że żadna organizacja międzynarodowa nie zmusi państw do wyrzeczenia się siły.
3. Do głosu doszło pokolenie teoretyków, którzy pochodzili ze środowisk emigracyjnych, głównie w Stanach Zjednoczonych. Ich osobiste doświadczenie tzn. konieczność opuszczenia ojczyzny, skutkowało pesymistyczną wizją świata i natury ludzkiej.

Najbardziej znany spośród nich stał się Hans Morgenthau.
Istota realizmu klasycznego.
Punktem wyjścia w refleksji realistycznej jest założenie znane z twórczości Thomasa Hobbesa o egoistycznej naturze człowieka. Realizm czyni zeń analogię do egoistycznego zachowania państw w stosunkach międzynarodowych.
państwa funkcjonują zatem w systemie opartym na samopomocy i samoobronie, mogą liczyć wyłącznie na własne siły, zgromadzone zasoby materialne i efektywność elit politycznych.
Dlatego Morgenthau pisał: „państwo jest zawsze samotne”. Potęga oznacza zaś zdolność do akumulowania wszelkich materialnych i niematerialnych zasobów wyróżniających państwo z jego otoczenia.
„Potęga jest definiowana w kategoriach interesu narodowego” – każde państwo samo ocenia cele, do których zmierza.
Powszechnym interesem państw jest zdaniem realistów ich bezpieczeństwo.
Bezpieczeństwo oznacza stan pewności, stabilności, dobrobytu i możliwości rozwojowej.
Realiści uważają za Hobbsem, że każdy rząd ma obowiązek zapewnić je społeczeństwu. Archaiczny system międzynarodowy przekształca się w konsekwencji w piramidę zależności na szczycie, której znajduję się hegemon ( państwo najsilniejsze), a niżej jego szczebla znajdują się mocarstwa oraz państwa średnie i małe.
realiści tłumaczą żę istnienie hierarchii międzynarodowej zapobiega permanentnym wojnom wszystkich ze wszystkimi. Hegemon i mocarstwa narzucają pozostałym uczestnikom stosunków międzynarodowych główne reguły uprawiania polityki zagranicznej.
katalog reguł:
do katalogu reguł polityki zagranicznej uznawanej przez realistów zaliczamy:
1. Stosowanie Power Policy – co oznacza, że każde państwo ma prawo do wojny, groźby użycia siły i agresji.
2. Żadne z państw nie może podejmować działań na rzecz ustanowienia rządu światowego.
3. Każde z państw powinno brać na siebie część odpowiedzialności za porządek międzynarodowy, który może przyjąć formę równowagi sił albo hegemonię.
Równowaga i hegemonia to dwa modele bezpieczeństwa akceptowane w realizmie, Są one odpowiednikami zbiorowego bezpieczeństwa u liberałów.
Równowaga sił opiera się na kontroli przez dwa lub więcej mocarstw sytuacji międzynarodowej w celu zapobiegania hegemonii.
Hegemonia oznacza kontrolowanie przez jedno mocarstwo sytuacji miedzynarodowej i pokazuje, że pozostałe mocarstwa nie były w stanie zrównać się z potęgą najsilniejszego.
6 zasad realizmu
Hans Morgenthau główny twórca realizmu międzynarodowego w 1948r. opublikował pracę pt. „Polityka między państwami”. Zostały w niej zawarte wszystkie opisane powyżej założenia, a ponadto 6 zasad, którymi kierować ma się każdy kraj w warunkach anarchii.
1. Każde państwo zmierza do powiększenia do powiększenia swojej potęgi.
2. Każde państwo powinno sięgać do wojny i polityk siły jako najprostszych sposobów przekształcenia się mocarstwo.
3. Każde państwo powinno mieć swój udział w utrzymaniu równowagi sił.
4. Każde państwo powinno zapobiegać hegemonii.
5. Każde państwo powinno zadbać o przywrócenie do gry tego mocarstwa, którego potęga słabnie.
6. Każde państwo przeciwdziała powstania światowego imperium ( utraty suwerenności)
Realizm międzynarodowy odrzucał podmiotowość niepaństwowych uczestników stosunków międzynarodowych. Organizacje międzynarodowe traktował jako fora dyplomatyczne, na których rozgrywała się walka o kontrolę porządku międzynarodowego.

Podejście neoliberalne
Pojęcie to powstało na przełomie lat 70 i 80 w kontekście kryzysu tzw. Paliwowego. Doszło wówczas do przewartościowania liberalizmu klasycznego i powstania nowej teorii zwanej teorią „reżimu międzynarodowego”. Jej twórcą był amerykański badacz J. Ruggie. Badając integrację europejską doszedł do przekonania, że jedynym sposobem na zapobieganie w przyszłości kryzysom gospodarczym jest ścisła współpraca państw we wszystkich dziedzinach międzynarodowych: polityce, bezpieczeństwie, gospodarce, kulturze.
John Ruggie zasugerował jednak, że w dobie globalizacji nie należy tworzyć organizacji międzynarodowych takich jak ONZ. Lepiej sprawdzają się bowiem luźnie formy współpracy w których państwa nie nakładają na siebie zbyt szczegółowych zobowiązań. Nazwał je reżimami międzynarodowymi. Termin ten oznaczał zespół norm, zasad reguł działania tworzony przez państwa w jakiejś dziedzinie dla usprawnienia współpracy i pogłębiania płytującej z niej korzyści.