Gastrulacja (gastrulatio): po wytworzeniu blastuli zarodek natychmiast przystępuje do następnego etapu rozwojowego tj. gastrulacji. Jest to proces, w którym blastomery o podobnych właściwościach rozwojowych zajmują określone miejsce, tworząc zespoły komórkowe zwane listkami zarodkowymi. W tym procesie wytwarzane są 3 listki zarodkowe: ekto-, mezo- i endoderma.
Gastrulacja ptaka: a) zapłodnienie u ptaka zachodzi w przedniej części jajowodu w lejku po ok. 15-30 minut po owulacji, zanim komórka jajowa zostanie otoczona drugorzędowymi osłonami jajowymi. Wędrówka zapłodnionego jaja przez jajowód trwa 24 godziny i w tym czasie zachodzi bruzdkowanie i rozpoczyna się gastrulacja. Po zniesieniu jajka rozwój zarodkowy ptaka jest zahamowany wskutek obniżenia temperatury. Optymalną temperaturą rozwojową dla zarodka ptaka jest 37-38°C.
b) u ptaka bruzdkowanie jest częściowe i tarczowe, a blastula nosi nazwę dyskoblastu i jest zbudowana z blastomerów zwanych blastodermą.
c) tarczka zarodkowa po zniesieniu jajka składa się z 2 części:
*w środku – pole jasne przejrzyste;
*na obwodzie – pole ciemne nieprzezroczyste.
Oba pole rozdzielone się od siebie bruzda okrężną. Pole jasne oddzielone jest od żółtka pozazarodkowa jamą ciała – blastocelem. Obwodowo położonym w polu ciemnym tarczki wyróżnia się 2 obszary:
*zewnętrzny – położony brzeg obrastający zbudowany z blastomerów oddzielonych od żółtka, które obrastają kulę żółtkową;
*wewnętrzny – zwany strefą brzeżną łączącą lub styku. Strefa ta składa się z blastomerów nieoddzielonych od żółtka, które na początku upłynniają żółtko. Po pewnym czasie te blastomery oddzielają się od żółtka i wchodzą w skład brzegu obrastającego.
d) *pierwszym etapem gastrulacji jest oddzielenie się epiblastu i hypoblastu w polu jasnym. Następuje to w wyniku delaminacji, czyli rozwarstwienia blastodermy. Epiblast układa się zewnętrznie i jest zespołem komórek stanowiącym pierwotną ektodermę. Hypoblastu początkowo jest niekompletny i w formie pierścienia podściela obwodową część epiblastu i jest to pierwotna endoderma;
*w drugim etapie gastrulacji powstają 3 ostateczne listki zarodkowe: •po kilku godzinach od rozpoczęcia inkubacji na tylnym brzegu pola jasnego tworzy się smuga pierwotna w postaci zagęszczonych komórek na kształt trójkąta wydłużającego się ku przodowi w środkowej linii pola jasnego. Na przodzie smugi pierwotnej powstaje węzeł pierwotny Hensena jako niewielkie skupisko komórek. Ku przodowi od węzła pierwotnego powstaje przedłużenie głowowe pod koniec pierwszej doby inkubacji jako wydłużające się pasmo ciemniejszych komórek. Te 3 struktury- smuga pierwotna, węzeł pierwotny i przedłużenie głowowe wyodrębniają się wzdłuż długiej osi zarodka.
• -w czasie powstawania smugi pierwotnej i jej wydłużenia występują ruchy morfogenetyczne, czyli ruchy gastrulacyjne tzn. komórki z powierzchni epiblastu przemieszczają się od obwodu tarczki zarodkowej ku środkowi. Gdy smuga pierwotna wydłuża się i przesuwa ku przodowi, powstaje węzeł pierwotny w wyniku nasilonych ruchów komórek w tylnej części tarczki.
-podczas tworzenia smugi pierwotnej owalna tarczka zarodkowa staje się podkowiasta. Epiblast z hypoblastem pola ciemnego obrastają coraz bardziej kulę żółtkową i dlatego tarczka zarodkowa podwija się i wytwarzany jest pęcherzyk żółtkowy jako pierwsza błona płodowa.
•w smudze pierwotnej powstaje jako zagłębienie bruzda pierwotna zwana inaczej rowkiem pierwotnym, a węźle pierwotnym wytwarza się dołek pierwotny. Smuga pierwotna wydłuża się i osiąga 3/5 pola jasnego. Następnie ruchy morfogenetyczne nasilają się. Z obu stron epiblastu komórki migrują ku smudze pierwotnej i w jej środkowym rejonie wnikają przez bruzdę pierwotną między epi- i hypoblastu. Uzupełniają hypoblastu i tworzą właściwą endodermę. Stąd endoderma zarodka pochodzi z 2 źródeł – hypoblastu, tworzącego endodermę pierwotną i z epiblastu- komórek migrujących przez smugę pierwotną. Mezoderma powstaje z migrujących komórek epiblastu przez tylną część smugi pierwotnej i wysuwa się ku przodowi, tworząc przedłużenie głowowe położone przed smugą i węzłem pierwotnym.
•przedłużenie głowowe stanowi zawiązek struny grzbietowej. Następnie między epiblast(ekto- i endodermę właściwą) rozprzestrzeniają się komórki mezodermy również na boki, tworząc środkowy listek zarodkowy- właśnie mezodermę.
•po gastrulacji tarczka zarodkowa ptaka jest trójwarstwowa i zbudowana z: -ektodermy powstałej z epiblastu
-mezodermy z komórek epiblastu, które weszły między epi- a hypoblastu
-endodermy dwuźródłowej – hypoblastu endodermy pierwotnej i komórek epiblastu;
*pole zarodkowe ptaka stanowią obszary przylegające do smugi pierwotnej i przedłużenia głowowego- z nich rozwinie się zarodek.