Nauka o pamięci: prekursorzy, główne założenia, znaczenie dla literaturoznawstwa (D)
Wyjaśnij pojęcia: pamięć kulturowa, postpamięć, miejsca pamięci, pamięć zbiorowa (M)
Jan Assmann
„Pamięć kulturowa.
Pismo, zapamiętywanie i
polityczna tożsamość
w cywilizacjach starożytnych”
KP98909
Główni przedstawiciele:
Jan Assmann
Aleida Assmann
Początki dyskursu badania pamięci (szerzej: kultury):
Szkoła Durkheima, z której wyrósł Maurice Halbwachs (twórca nowoczesnych badań nad pamięcią zbiorową) i współczesny mu historyk sztuki Aby Warburg. Apogeum badań nad pamięcią rozpoczęło się dzięki „odkryciu” doświadczeń holocaustu w Stanach Zjednoczonych. Właśnie podsumowując ten okres, Jey Winter sformułował i opisał zjawisko funkcjonujące pod nazwą memory boom. Europejski dorobek w badaniu pamięci zbiorowej wieńczy dzisiaj kategoria lieux de mémoire – miejsca pamięci1, francuskiego historyka i filozofa Pierre’a Nory, która od 25 lat inspiruje badaczy w wielu krajach, czego efektem jest powstanie syntez „narodowych miejsc pamięci”. Na podstawie tego nurtu wyrosła krytyka, która nie tyle odrzuca tę kategorię, co stara się ją wzbogacić kontekstem transnarodowym. Przodują w tym wiedeńscy naukowcy z kręgu Moritza Csaky’ego.
Badacze skupiający się na pamięci społecznej, social memory to: amerykańscy socjologowie Jeffrey K. Olick i Joyce Robbins, w Niemczech – Harald Welzer, w Polsce m. in. – Stefan Czarnowski, Nina Assorodobraj-Kula, Barbara Szwacka, Andrzej Szpociński i Piotr Kwiatkowski.
Przedmowa do polskiego wydania (streszczam ją bo ma fajnie opracowane pojęcia;) napisana przez Roberta Traba
Krytycy teorii kulturowej: Reinhard Kosseleck, a na gruncie polskim: Jerzy jedlicki
powód: strach przed oderwaniem badań historycznych od faktów/zdarzeń; niechęć do definiowania minionej rzeczywistości jedynie przez pryzmat zjawisk mentalnych
Pamięć kulturowa (odnosi się do ponadindywidualnej pamięci ludzkiej) – o tym co pamięć indywidualna przyswaja i przechowuje decyduję nie tylko indywidualne zdolności i wola, ale również uwarunkowania zewnętrzne – społeczne i kulturowe
Assmann wydziela 4 obszary pamięci
Pamięć mimetyczna – naśladownictwo działań innych ludzi, służące naszemu poruszaniu się w codzienności. „Przechowuje ona wzorce działań, których uczymy się przedw wszystkim przez naśladowanie”
Pamięć rzeczy – to „rzeczywistość materialna, w której się poruszamy, jest zegarem: wskazuje teraźniejszość, odsyła do przeszłości”; człowiek wyznacza swój horyzont wyobrażeń celowości i piękna, orientując się na rzeczy, a te z kolei przypominają mu o przeszłości, o przodkach
Pamięć komunikatywna (na wykładzie Czapliński podkreślał, że istnieją dwa tłumaczenia tego terminu: pamięć komunikatywna albo pamięć komunikacyjna; pierwsza odwołuje się do procesu ustnego przekazywania indywidualnych doświadczeń, w związku z czym odpowiada za budowanie więzi; natomiast druga odwołuje się do procesów komunikacji) – obejmuje aktywną pamięć (wspomnienie) i doświadczenie żyjących pokoleń, które przekazywane są poprzez interaktywne działania, ale w sposób niesformalizowany, w formie potocznej komunikacji ustnej: przekazów rodzinnych, przyjacielskich rozmów międzypokoleniowych. Aktywność pamięci komunikacyjnej jest ograniczona do trzech/czterech żyjących w jednym czasie różnych pokoleń. Wraz z ich odejściem przestaje ona istnieć bądź – ze względu na oddziaływanie różnych czynników społecznych – staje się fragmentem pamięci kulturowej.
Punkt krytyczny, który „ożywia pamięć”, następuje po czterdziestu latach, kiedy świadkowie przeżywający jakieś ważne wydarzenie w wieku dorosłym, kończą aktywność zawodową i wchodzą w finalny okres życia, pragną utrwalić i przekazywać następnym pokoleniom swój zapis owych wydarzeń. Współcześnie możemy obserwować to zjawisko na przykładzie zaczynającej się w połowie lat siedemdziesiątych XX wieku eksplozji memuarystyki związanej z przeżyciami holocaustu, czy w Niemczech od połowy lat osiemdziesiątych XX wieku, kiedy rozpoczyna się, trwający z przerwami do dziś, wielki „spór historyków”. Na przypadek Polski i krajów Europy Wschodniej, nakłada się dodatkowo polityczny czynnik zmiany systemu, a co za tym idzie odblokowania cenzury.
Transmisja pamięci i zapamiętywania dokonuje się w konkretnych warunkach kultury. Tworzy tę kulturę i jednocześnie powoduje, że jednostki budują między sobą więzi pozwalające identyfikować im się jako grupa posiadająca wspólną kulturę. Cały ten proces odbywa się w dwóch przestrzeniach:
Struktur konektywnych – czyli takich, które posiadają charakter scalający w przestrzeni społecznej i historycznej. Na płaszczyźnie społecznej wytwarza się między członkami grupy poczucie współzależności kulturowej ze względu na życie w tym samym czasie. Na płaszczyźnie historycznej tworzy się poczucie związku z poprzednimi pokoleniami (naszymi przodkami). Jedność takiej kultury pamiętania utrzymuje się przez formy rytualnej koherencji
Rytualna koherencja – członkowie danej grupy kulturowej powtarzają ryty i zwyczaje swoich przodków, w ustnej, komunikatywnej formie (przejście od tradycji oralnej do tradycji pisanej)
Pamięć kulturowa – suma trzech poprzednich obszarów pamięci. pamiętania, które wyraża się świadomym stosunkiem grupy do przeszłości osadzonej w konkretnej przestrzeni kulturowej, przekazywanej poprzez różne formy komunikacji społecznej: pismo, obraz, święta, rytuały. W przeciwieństwie do nieformalnej i mało zestrukturyzowanej (sic!) pamięci komunikatywnej, pamięć kulturowa wyróżnia się bardziej sakralnym, symbolicznym i abstrakcyjnym charakterem, co sprawia, że jej kreatorami nie są poszczególne jednostki, ale szeroko pojęte instytucje (szkoły, muzea, kościoły, a nawet wielkie konsorcja medialne). W ten sposób wszystko co minione nie jest tylko powtarzane, ale ulega uwspółcześnieniu. Wytwarza się specyficzna świadomość przeszłości, często daleka od rzeczywistych wydarzeń, ale za to istotnie służąca aktualnym interesom. Dokonuje się to poprzez świadomy wybór (selekcję) pamiętanej przeszłości oraz modyfikację formy przekazu. Fakty przestają być ważne – istotą staje się przeszłość zapamiętana. „Pamięć kulturowa transformuje historię faktyczną w zapamiętaną, a tym samym w mit”. Jednocześnie różni się od tradycji, tradycja bowiem nie uwzględnia zjawiska recepcji, zapominania oraz wyparcia
Kultura pamięci
Pojęcie „sztuki pamięci”, czyli ars memoriae albo memorativa, jest głęboko zakorzenione w kulturze Zachodu – za wynalazcę samej umiejętności uważa się poetę Symonidesa, który żył w VI w. p.n.e. Rzymianie skodyfikowali ją jako jeden z pięciu podzbiorów retoryki i przekazali średniowieczu oraz odrodzeniu. Mnemotechniczna zasada polegała na tym, by – wg Cycerona – „chcąc ćwiczyć te władze umysłu wybrali sobie miejsca, i w nich uszykowali obrazy i myśli, które życzą sobie zatrzymać w pamięci, tym sposobem porządek miejsc, zatrzyma w sobie porządek myśli, a obraz myśli będzie ich cechą; miejsca będą nam służyć za woskowe tabliczki, a obrazy za pismo” – to co Assmann chce streścić w pojęciu kultury nie ma w zasadzie nic wspólnego z tak rozumianą sztuką zapamiętywania, gdyż Ars memoriae odnosi się do jednostki, tymczasem celem kultur pamięci jest dochowanie społecznego zobowiązania. Zadania sobie pytania: „Czego nie wolno nam zapomnieć?”. Kultura pamięci wiąże się z „pamięcią stanowiącą wspólnotę”
Aby odnieść się do przeszłości, trzeba ją sobie uświadomić, co z kolei oznacza, że:
Nie mogła ona zniknąć zupełnie, musiały pozostać świadectwa
Świadectwa te wykazywać muszą charakterystyczną różnicę w stosunku do teraźniejszości (widać to na przykładzie np. zmian językowych, które można sobie uświadomić dopiero porównując język współczesny ze źródłami)
Społeczny charakter przeszłości: Maurice Halbwachs
W latach dwudziestych francuski socjolog Maurice Halbwachs stworzył pojęcie mémorie collective2
Pamięć indywidualna i zbiorowa
Centralną tezą wszystkich dzieł Halbwachsa jest społeczne uwarunkowanie pamięci (Halbwachs pomija cielesna, czyli neuronalne i mózgowa-fizjologiczne, postawy pamięci)
„Nie ma pamięci, która byłaby możliwa na zewnątrz ram służących ludziom żyjącym w społeczeństwie do ustalania i odnajdywania wspomnień” – znaczy to tyle, że jednostka dojrzewająca w zupełnej samotności nie posiadałaby pamięci; pamięć rozwija się więc w człowieku wraz z procesem jego socjalizacji. Co prawda tylko jednostki „mają” pamięć, ale jest ona ukształtowana przez zbiorowość. Dlatego wyrażenia „pamięć zbiorowa” nie należy używać za metaforę. Zbiorowości nie „mają” pamięci, ale kształtują pamięć swoich członków
Wspomnienia, także natury osobistej, powstają wyłącznie przez komunikację i interakcje w ramach grupy społecznej – pamiętamy nie tylko to co się nam przydarzyło, ale także to co się przydarzyło innym, a co nam opowiedzieli inni
Wprowadzone przez Halbwachsa pojęcie ram społecznych (cadres sociaux) zazębia się ze stworzoną przez Erwinga Goffmana teorią „analizy ram”. Cadres, które wg Halbwachsa konstytuują i umacniają pamięć, odpowiadają frames organizującym u Goffmana doświadczenia w życiu codziennym
Figury pamięci
Myślenie opiera się na abstrakcji pamięć zaś na konkretach. Idee muszą zyskać materialny symbol, żeby stać się przedmiotami pamięci. Pojęcie stapia się przy tym niepostrzeżenie z obrazem
Aby przetrwać w pamięci zbiorowej, zdarzenie musi wypełnić się sensem jakiejś istotnej prawdy. Z wzajemnego przenikania się pojęć i doświadczeń powstaje to co chcemy nazwać figurami pamięci. Ich specyfikę wyznaczają trzy cechy charakterystyczne:
konkretne odniesienie do przestrzeni i czasu,
odniesienie do konkretnej grupy
rekonstruktywność
Pamięć versus historia
Halbwachs jest zdania, że zbiorowość ogląda swoją przeszłość w formie, z której wykluczone zostały jakiekolwiek zmiany. Historia zachowuje się wg Halbwachsa dokładnie odwrotnie niż pamięć zbiorowa. Ta ostatnia widzi tylko podobieństwo i ciągłość, ta pierwsza zaś różnicę i nieciągłość. Pamięć zbiorowa postrzega grupę „od wewnątrz” i dąży do przekazania jej takiego obrazu przeszłości, w którym mogłaby się zawsze rozpoznawać i który wyklucza głębsze przekształcenia, tymczasem historia pomija pozbawione zmian epoki jako „puste” interwały, a za historyczny fakt uznaje tylko to, co jako proces lub wydarzenie zawiera element przemiany
Dlatego wg Halbwachsa historia nie jest pamięcią
Stosunek pamięci i historii jest – zdaniem Halbwachsa – stosunkiem następstwa. Tam, gdzie nie pamięta się już, czyli nie przeżywa się przeszłości, miejsce pamięci zajmuje historia
Podsumowanie
Assmann zauważa, że u Halbwachsa brak ostrości pojęciowej, która nadałaby koncepcji nośność; brak też rozważań nad zależnością pamięci i piśmiennictwa
Formy pamięci zbiorowej. Pamięć komunikatywna i kulturowa
Floating gap – dwa modi memorandi
Pamięć biograficzna – pamięć o najbliższych nam wydarzeniach; dryfująca luka (floating gap) – tworzy się między pamięcią biograficzną, a fundacyjną, mało wiemy o tym obszarze, mało o nim pamiętamy; pamięć fundacyjna – pamięć o najdalszych od nas wydarzeniach, pamięć o początkach
Z „dryfującą luką” radzono sobie za pomocą genealogii – zasypuje ona przepaść między teraźniejszością a źródłami oraz legitymizuje teraźniejszy porządek i teraźniejsze dążenia, bezszwowo łącząc teraźniejszość z najdalszą przeszłością
Nie znaczy to, że między obiema przekazywanymi w ten sposób epokami nie ma różnicy kategorii. Oba rejestry pamięci – końce bez środka, odpowiadają dwóm jej ramiona, które istotnie się od siebie różnią. Nazwiemy je tutaj pamięcią komunikatywną i pamięcią kulturową
Pamięć komunikatywna – typową jej odmianą jest pamięć pokoleniowa; pamięć przemija wraz z członkami grupy, czyli nosicielami pamięci. Kiedy ci, którzy ją [pamięć] ucieleśniają wymrą, ustępuje ona miejsca nowej pamięci
Pamięć kulturowa – nie nabywamy jej sami prze się, lecz za pomocą specjalnych instrukcji. Dlatego w jej przypadku możliwa staje się kontrola rozpowszechniania: niektórzy członkowie społeczności są zobowiązani do uczestnictwa w niej inni, innym jest ono niedostępne
Pamięć zbiorowa funkcjonuje bimodalnie: w modusie pamięci fundacyjnej (odnoszącej się do prapoczątków) i w modusie pamięci biograficznej (odnoszącej się do własnych doświadczeń)
Pamięć komunikatywna (modus pamięci biograficznej) |
Pamięć kulturowa (modus pamięci fundacyjnej) |
|
|---|---|---|
| Treść | Doświadczenie historii w ramach biografii indywidualnej | Mityczna prehistoria, wydarzenia z przeszłości absolutnej |
| Formy | Nieformalne, mało wykształcone, naturalne, powstające przez powszechne interakcje | Ufundowane, kunsztowne, komunikacja ceremonialna, święto |
| Media | Żywe wspomnienia w jednostkowej pamięci, doświadczeniu i przekazie | Trwałe obiektywacje, tradycyjne i symboliczne kodowanie/inscenizowanie przez słowo, obraz, taniec etc. |
| Struktura czasowa | 80-100 lat, horyzont 3-4 pokoleń przesuwający się wraz z teraźniejszością | Absolutna przeszłość mitycznego praczasu |
| Nosiciele | Niewyspecjalizowani, świadkowie wspólnoty pamięci | Wyspecjalizowani nosiciele tradycji |
Metafory pamięci w kulturze europejskiej:
Tabliczka woskowa
Magazyn (biblioteka, świątynia, skrzynia, strych, skład) – w przeciwieństwie do pisma są to metafory statyczne
Ślad (wg św. Augustyna)
„Przestrzenie pamięci” A. Assmann:
Z metafory tabliczki woskowej wywodzi się metafora dotycząca pamięci odsyłająca do pisma i palimpsestu (pamięć działa jak pismo/palimpsest) – metafory dynamiczne
Przestrzenie te opierają się na metaforach, ale nie uściślają ich – implikacja metafor w działaniu pamięci nie jest więc rzeczywistym obrazem jej działania
Z wykładu:
Assmann uważał, że bardzo ważne jest sprzężenie między pamięcią a tożsamością kulturową
Podstawową korekto konieczną do wprowadzenia w teoriach Assmanna jest założenie o symultaniczności procesów tworzenia pamięci (Assmann uważał, że przebiegają one chronologiczne: najpierw wytwarza się pamięć jednostkowa później komunikacyjna, na końcu zaś kulturowa)
Obecne społeczeństwo jest synoptykalne: chce być obserwowane i chce obserwować (w przeciwieństwie do społeczeństwa panoptykalnego, czyli obserwowanego)
Anamnezja – proces uświadamiania sobie, że istniało w naszej pamięci coś o czym zupełnie zapomnieliśmy (acz zerknijcie do swoich notatek i skorygujcie)
PAMIĘĆ A LITERATURA:
Pamięć zawarta w literaturze – procesy intertekstualne
W literaturze zapisane są rozważania dotyczące pamięci, dostarczające nam pola semantycznego związanego z opisywaniem pamięci (prościej ujmując: bohater lub bohaterka usiłują sobie coś przypomnieć, w związku z czym narrator opisuje proces przypominania/zapominania; pojawiają się takie zwroty jak: w zakamarkach pamięci, odmenty pamięci, obraz wyłowiony z przeszłości etc.)
Literatura jako medium pamięci:
Kwestia kanonu – jego funkcjonowanie oznacza, że spośród milionów dzieł jedno jest warte zapamiętania i przekazania przyszłym pokoleniom, co pozwala również zachować ciągłość komunikacyjną między pokoleniami oraz wspólnej świadomości zbiorowej
Literatura służy magazynowaniu pamięci zbiorowej i jej cyrkulacji (czyli wciąganiu pamięci zbiorowej do pamięci indywidualnej)
Literatura niejako konstruuje naszą pamięć (podsuwa nam obrazy tego jak pamiętać, podsuwa nam również samą zawartość naszej pamięci)
Literatura może być nośnikiem pamięci o innych mediach (np. E. Havelock „Muza uczy się pisać”) lub o innych, zapomnianych lub zagubionych tworach literackich
Marianne Hirsch „Family frames: photography, narrative, and postmemory”:
postpamięć – ludzie często pamiętają to czego nie przeżyli, ale zapominają te rzeczy które się im przydarzyły; inaczej ujmując: implantacja pamięci; implanty obcej pamięci wypierają wspomnienia własne)
Ze względu na traumatyczność niektórych wspomnień (implantów) pamięć może zostać zablokowana (blokada procesu rozumienia albo odtwarzania) – trauma jest tu istotniejsza od historycznego źródła
Miejsca pamięci – są trwałym elementem pamięci kulturowej i kultury pamięci. „Miejsce” (w sensie metaforycznym a nie tylko topograficznym) staje się fragmentem pamięci zbiorowej wówczas, gdy aktywnie kształtuje proces konstruowania tożsamości danej grupy społecznej, narodu. Pełni więc rolę artefaktu, punktu odniesienia i kształtującej tożsamość metafory – tak charakterystycznych dla pamięci kulturowej↩
Stworzył tez pojęcia „pamięć grupowa” i „pamięć narodowa”, w których termin „pamięć” ma sens wyłącznie metaforyczny↩