Psychologiczne problemy chorych somatycznie
CHOROBA JAKO ŹRÓDŁO STRESU
Cechy chorób przewlekłych, wpływających na powstanie stresu:
długi okres trwania (nawet do kilkudziesięciu lat)
w trakcie leczenia zdarzają się epizody pogorszenia, pociągające za sobą konieczność zmiany terapii, lub zastosowanie drastycznych form leczenia, jak np. operacja
zakłócenia realizacji różnego rodzaju dążeń oraz celów życiowych
upośledzenie możliwości realizacji zawodowej (utrudnienie rozwoju/ awansu, przejście na rentę/ emeryturę)
dodatkowe wydatki, pogorszenie sytuacji materialnej rodziny
rozpad więzi rodzinnych/ integracj rodziny
KONCEPCJA / OBRAZ/ TEORIA CHOROBY – struktura w której utrwalają się, odzwierciedlone w przebiegu procesów poznawczych, informacje dostarczone jednostce na temat choroby oraz ogólna sytuacja chorego. Zawiera elementy:
obraz przyczyn choroby, jej istoty i natury
obraz własnego aktualnego stanu
poglądy na temat leczenia
przewidywania na temat dalszego przebiegu choroby i jej skutków
Poznawcza reprezentacja choroby ma funkcje regulacyjne, jest podstawą pierwotnej i wtórnej oceny sytuacji stresowej.
Formy oceniania aktualnej sytuacji chorego:
Krzywda/ strata – odnajduje wyraz w wypowiedziach Dlaczego ja? Za co mnie to spotkało?
Zagrożenie – dla cenionych wartości takich jak np. życie
Wyzwanie – świadomość możliwości leczenia i czynnego udziału w nim
Zazwyczaj w przebiegu choroby występują wszystkie trzy formy oceny choroby.
Wtórne zyski – poprawa pod jakimś wzglętem sytuacji po zachorowaniu. Mają dwie formy:
Korzyści – wzrost możliwości zaspokojenia niektórych potrzeb wskutek choroby
Ulgi – zwolnienia od zazwyczaj pełnionych obowiązków
Bilans choroby – rozaj sumy wszystkich następstw choroby. Zazwyczaj ten jest ujemny co oznacza, że sytuacja zaistniała w związku z chorobą oceniana jest jako stresowa. Jednak jeśli wtórne zyski z choroby sa atrakcyjne, blians może być dodatni lub równy zeru o czym świadczy zachowanie chorych:
dodatni bilans – może powodować małą skuteczność leczenia, niekiedy celowe opóźnienie powrotu do zdrowia
bilans równy zeru – kontynuuowanie dotychczasowego trybu życia i niepodejmowanie leczenia
ZACHOWANIA EMOCJONALNE CHOREGO:
Emocje towarzyszące chorobie somatycznej
Okoliczności wywołujące silne reakcje emocjonalne:
W momencie rozpoznania – burzliwe reakcje emocjonalne, na granicy zaburzeń emocjonalnych
pogorszenie się stanu zdrowia
konieczność zastosowania drastycznych metod leczenia
informacje o konieczności ograniczeń i trwałych następstw dla zdrowia i życia, zwłaszcza gdy chory takich inf się nie spodziewał
Treść emocji jest zależna od oceny poznawczej:
strach/ lęk/ niepokój – dominujący element sytuacji chorego to zagrożenie
gniew/ złość – wobec przeszkód i ograniczeń
poczucie winy/ wstyd – przypisywanie przyczyn choroby własnemu postępowaniu lub związane z następstwami choroby dla rodziny
przygnębienie/ apatia – dominuje przekonanie o własnej bezradności
smutek/ żal/ rozpacz – chory uważa że poniósł nieodwracalne straty
nadzieja/ zapał/ podniecenie – choroba lub epizod traktowany jako wyzwanie
Formy radzenia sobie z emocjami w chorobie somatyczej
Sposoby radzenia sobie z emocjami ukierunkowane są głównie na opanowanie lęku.
REAKCJA ZAPRZECZANIA CHOROBIE
Zaprzeczanie chorobie – chory nie przyjmuje do wiadomości faktu zachorowania lub konsekwencji choroby mimo dostępnych informacj i intelektualnych możliwości ich wykorzystania.
Odrzucenie informacji związanych z chorobą ma charakter nieświadomy
U jego podstaw leży lęk.
Pełni ono funkcje obroby przed zagrożeniem
odporność na racjonmalne argumenty
Drastyczna forma
Powstaje w skutek interakcji procesów poznawczych i emocjonalnych,
Zaprzeczanie chorobie zapobiegając pełnemu uświadomieniu leżącego u jej podstaw komponentu poznawczego, nie dopuszcza do lęku.
Pomimo, ze zaprzeczanie skutecznie broni przed lękiem, jest zjawiskiem antagonistycznym w stosunku do instrumentalnej funkcji radzenia sobie. Bez świadomości choroby lub jej konsekwencji chorzy nie angażują się w działania na rzecz odzyskania zdrowia, a nawet mogą podejmować szkodliwą dla zdrowia aktywność.
ADAPTACJA POZNAWCZA DO ZAGRAŻAJĄCYCH WYDARZEŃ
Badania Shelley Taylor, doprowadziły ją do stworzenia oryginalnej koncepcji przystosowania do zagrażających wydarzeń, którą nazwała teorią adaptacji poznawczej.
Wg. tej koncepcji przystosowani edo zagrożenia następuje w trzech fazach :
Poszukiwanie znaczenia zaistniałego wydarzenia – dokonuje się przez atrybucję przyczyn oraz przewartościowanie dotychczasowego życia
Uzyskanie przynajmniej czesciowej kontroli nad sytuacją zagrażającą – często przybiera formę kontroli nad jej domniemaną przyczyną. Kontrola przypisywana własnej osobie lub lekarzowi
Wysiłki zmierzające do odzyskania poczucia własnej wrtości – powszechnie używana strategia to porównania „w dół”
EKSPRESJA JAKO SPOSÓB RADZENIA SOBIE Z EMOCJAMI ZWIĄZANYMI Z CHOROBĄ
Intensywne przeżycia emocjonalne związane z chorobą znajdują także wyraz w obserwowalnym zachowaniu niewerbalnym i werbalnym, które może w efekcie doprowadzić do rozładowania emocji.
Jakie to formy aktywności?
niekontrolowane wybuchy (np. płaczu)
napady paniki
opowiadanie o przeżyciach związanych z chorobą
Czy ekspresja jest skuteczna jako sposób radzenia sobie z emocjami?
Danie upustu emocjom powoduje ich rozładowanie
Niekontrolowane wybuchy emocjonalne naruszające normy społeczne i własne zasady moralne, mimo tego że rozładowują napięcie, mogą prowadzić do powstania innych negatywnych emocji np. poczucia winy i wstydu
Gwałtownej ekspresji emocjonalnej towarzyszą zmiany fizjologiczne, które mogą ujemnie wpływac na stan zdrowia
Zachowania chorego ukierunkowane na cele zdrowotne
Organizacja i formy instrumentalnego radzenia sobie z chorobą
Podstawę stanowi teoria organizacji zachowania Tadeusza Tomaszewskiego, koncentrująca się na celowych formach zachowania. Zakłada ona że:
Zdolność przekształcania percepcji sytuacji na zadanie jest swoistą włąściwością człowieka
Układ wartości i możliwości – sytuacja rozpatrywana w aspekcie zadaniowym . Zarówno wartości jak i możliwości mogą być rozpatrywane jako:
pozytywne wartości – stają się celami do których człowiek dąży
pozytywne możliwości – warunkują osiągnięcie celu
negatywne wartości – pobudzają do unikania
negatywne możliwości – utrudniają osiagnięcie celu
Zachowanie celowe – charakterystyczna dla sytuacji zadaniowej forma aktywności, zmierzająca do przekształcenia określonej sytuacji początkowej, inicjującej zachowanie, w sytuację końcową, bardziej pożądaną lub „wartościową”, ale istniejącą tylko w postaci projektu.
Sytuację zadaniową człowieka chorego tworzą dwie wartości:
aktualna choroba – wartość negatywna
potencjalne zdrowie – wartość pozytywna
Taki układ sprzyja działaniom zmierzającym do uwolnienia się od choroby, lub przynajmniej do opóźnienia jej rozwoju oraz do odzyskania zdrowia.
Warunkiem podjęcia powyższych działań jest w miarę adekwatny obraz własnej choroby i przekształcenie go na zadanie do wykonania.
Pomyślna realizacja zadania zależy od splotu możliwości pozytywnych jak i negatywnych
Na zadaniowy nurt zachowiania człowieka chorego składają się:
Strategie poznawcze – umożliwiają uzyskiwanie informacji o chorobie, sa niezbędne do ukształtowania się jej obrazu. Obecność obrazu choroby decyduje o podjeciu instrumentalnego radzenia sobie z chorobą, a poszczególne elementy tego obrazu uczestniczą w organizacji zachowania.
Strategie behawioralne – obserwowalne czynności zmierzające od poprawy stanu zdrowia. W obrębie tych startegii mieszczą się tez celowe, wymagające wysiłku i niekiedy bardzo trudne dla chorego powstrzymywanie się od działań szkodliwych.
Kategorie czynności pacjenta ukierunkowanych na cele zdrowotne
Wykonanie zaleceń lekarskich
Szacuje się, ze ok połowy pacjentów odstępuje od zaleceń w takim stopniu, że może to uniemożliwić osiągnięcie zamierzonych efektów terapeutycznych.
Badania lata ’80 – przy podziale zaleceń lekarskich na dwie kategorie: udział w leczeniu i zmiany w trybie życia okazało się, że trudniejsze jest wykonanie dla pacjentów zaleceń należących do drugiej grupy
Aktywnosc podejmowania własnej inicjatywy
Wykazywanie własnej inicjatywy - obejmuje działania takiej jak np. oszczędzanie się, lepsze podżywinie, stosowanie ziołolecznictwa
Badania zespołu Heszen przeprowadzane wśró dpacjentów cierpiących na przewlekłe choroby wykazują, ze liczba pacjentów wprowadzających własne czynności w proces leczenia jest znaczna i rośnie w miarę trwania choroby.
EMOCJE A INSTRUMENTALNE RADZENIE SOBIE Z CHOROBĄ
Bardzo silne reakcje emocjonalne powstające w związku z chorobą dezorganizują zadaniowy nurt aktywności. Np. W skutek silnej reakcji emocjonalnej na wiadomość o diagnozie, chorzy tracą zdolnosc do percepcji dalszych informacji podawanych przez lekarza
W trakcie leczenia silne wzburzenia emocjonalne, uniemożliwiają jakiekolwiek zorganizowane działania ukierunkowane na leczenie
Reakcja zaprzeczania chorobie również wpływa na instrumentalne radzenie sobie, jednak jest to wpływ niebezpośredni
Rola emocji jako czynnika energetyzującego zachowanie czyli jako motyw/ popęd pobudzający do instrumentalnego radzenia sobie z chorobą.
Na podstawie badań można stwierdzić, ze średni poziom lęku bardziej sprzyja angażowaniu się w aktywność ukierunkowaną na poprawę zdrowia w porównaniu od poziomu niskiego czy wysokiego.
Indywidualne style radzenia sobie z chorobą i ich efektywność:
Zachowanie celowe, zmierzające do przezwyciezenia choroby, w całości opiera się na uzyskiwaniu i korzystaniu z informacji. Można tu wymienić takei formy aktywnośći jak np. :
spostrzeganie objawów choroby
korzystanie z różnych źródeł wiedzy medycznej
porównywanie uzyskanych informacji z istniejącym systemem przekonań zdrowotnych, ich ocenianie i wykorzystywanie w działaniu
Pacjent musi wysłuchać, zrozumieć, zapamiętać i uzgodnić z własnym systemem przekonań zdrowotnych zalecenia lekarskie aby mógł je stosować.
Również druga kategoria działań ukierunkowanych na cele zdrowotne – podejmowanie czynności z własnej inicjatywy – wiąże się z przyjmowaniem pewnych nowych informacji, poszukiwaniem nowych oraz porównaniem ich z własnym punktem widzenia a później podjęcie decyzji.
Powyższe działania wiążą się z przyjmowaniem wiadomości , które mogą pogorszyć stan emocjonalny pacjenta. Krańcowe formy unikania informacji wiążą się ze zjawiskiem zaprzeczania chorobie. Niektóre strategie unikania sa jednak korzystne. Ignorowanie nieistotnych przejściowych niedomagań może dobrze słuzyć adaptacji.
Startegie radzenia sobie, wyróżnione ze względu na postawę wobec informacji:
konfrontacyjne
unikowe
Rodzaj strategii powinien być dopasowany do aktualnej sytuacji chorego a także z indywidualnymi preferencjami uwarunkowanymi stylem radzenia sobie.