6. Estetyka i semiologia
Eco: semiologiczne przeformułowanie estetyki – zjawiska estetyczne traktowane jako znaki i komunikaty.
semiologia jako dyscyplina badawcza zakładająca, że „wszystkie zjawiska kultury są systemami znaków” i mogą być postrzegane jako „fakty komunikacji, gdzie pojedyncze przekazy są organizowane i stają się zrozumiałe w odniesieniu do kodów”
projekt uprawiania estetyki jako semiologii – zjawiska estetyczne jako „komunikaty”
komunikat estetyczny jako model dla teorii „dzieła otwartego”: komunikatu wieloznacznego i dopuszczającego mnogość interpretacji
Model semiologicznej sytuacji komunikacyjnej.
nadawca → kanał komunikacyjny (układ znaków, struktura znacząca) → odbiorca
kod: konwencja podporządkowująca określone znaczenia określonym układom znaków (np.kod Morse'a)
nadawca → przekaz – kod – struktura znacząca (kanał komunikacyjny) – odkodowanie (interpretacja w oparciu o kod) → odbiorca
Mechanizm komunikacji semiologicznej i generowanie wieloznaczności
zasadnicza, konstytutywna możliwość, że nadawca i odbiorca nie będą korzystali z tego samego kodu: „paradoksalna sytuacja” zmiany znaczenia komunikatu w procesie komunikacji
zagadnienie różnicy kontekstów, w których jest sytuowany komunikat po stronie nadawcy i po stronie odbiorcy
„komunikat jako forma-oznacznik okazuje się formą pustą, której mogą zostać przypisane najrozmaitsze znaczenia”
Pojęcie i sposób funkcjonowania komunikatu estetycznego i retorycznego, relacja między tymi typami komunikatów a odpowiednimi typami zjawisk artystycznych, estetycznych i kulturowych – awangarda, kultura masowa, reklama. Kwestia poznawczego, społecznego i antropologicznego sensu awangardy.
Komunikat estetyczny
komunikat estetyczny - nawiązanie do Romana Jakobsona i „poetyckiej funkcji językowej”
Komunikat można nazwać estetycznym, gdy dochodzi w nim do podważenia systemu oczekiwań (w pewnym stopniu – odrzucenie kodu nie może być całkowite!), jakie ustanawia dany kod. Nie przestrzegając (nie powtarzając, nie realizując w sobie) zasad tego kodu, komunikat staje się „samozwrotny”, to znaczy zwraca uwagę odbiorcy na własną strukturę. Nie powielając zaś zasad danego kodu, które stoją na straży jednoznaczności przekazu, komunikat estetyczny jest wieloznaczny i skłania odbiorcę do licznych wyborów i decyzji interpretacyjnych.
Komunikat retoryczny
komunikat retoryczny: nie podważa reguł danego kodu, lecz je respektuje, podporządkowuje się im, powiela je i realizuje w sobie, a dzięki temu staje się bardziej jednoznaczny, pozwala nadawcy skutecznie przekazać określone treści
skuteczność w przekazie określonych treści otwiera też możliwość oddziaływania w określony sposób na odbiorcę → komunikat retoryczny jako podstawa komunikatu perswazyjnego
Modele/zjawiska
komunikat estetyczny – innowacyjne dzieła artystyczne, realizacje artystycznej awangardy
awangarda jako ciągłe podważanie kodów-konwencji komunikacyjnych: „każde dzieło sztuki nowoczesnej tworzy nowe reguły, narzuca nowy paradygmat, nowy sposób widzenia świata”.
komunikat retoryczny – sztuka tradycyjna, wytwory kultury masowej oraz przekazy reklamowe
powielanie danych kodów, schematów i konwencji komunikacyjnych, zmiany mają jedynie charakter wariacji w obrębie danego „systemu językowego” lub ściśle kontrolowanych, instrumentalnych „transgresji”
Awangarda – sens poznawczy
funkcja poznawcza komunikatu estetycznego jako narzędzia praktyk awangardowych
obecne w nim podważenie kodu – systemu oczekiwań odbiorczych – generuje wieloznaczność i zmusza do podejmowania wyborów interpretacyjnych
w procesie interpretacji dochodzi do rewizji i przekształcenia kodu – odbiorcy poznaje nowe możliwości jego użycia
w nawiązaniu do formalistów rosyjskich Eco określa ten mechanizm mianem deautomatyzacji języka, odejścia od skonwencjonalizowanych formuł przedstawiania świata
generuje to efekt wyobcowania: świat jawi się jako inny, obcy – wymusza to wysiłek poznawczy, spojrzenie w nowy sposób na konstrukcję komunikatu, na zasady języka, ale i na świat
podważanie kodów, będące efektem komunikatu estetycznego, prowadzi do zrewidowania założeń naszego sposobu patrzenia na świat i działania w nim
każde dzieło sztuki awangardowej konfrontuje odbiorcę z nie znanymi wcześniej regułami, zrywa z konwencjonalnymi sposobami organizacji materiału i o tyle też stanowi każdorazowo akt poznawczy
Społeczny i antropologiczny sens awangardy
odpowiedniość systemów oczekiwań w świecie znaków i systemów oczekiwań w świecie sposób myślenia: ideologia (całkoształt wiedzy, zasad, postaw i oczekiwań danej grupy społecznej) odzwierciedla się w systemie komunikowania
komunikaty (retoryczne) powielające ustalone konwencje, jak na przykład sztuka tradycyjna, odzwierciedlają ideologię społeczeństw opartych „na ładzie hierarchicznym, na pojęciu absolutnego autorytetu, na przekonaniu o prawdzie niezmiennej i jednoznacznej, prawdzie, której koniecznym wyrazem była organizacja społeczeństwa i którą formy sztuki uświęcały i odzwierciedlały”.
komunikaty oparte na powielaniu konwencjonalnego porządku kształtują i utrwalają bierną postawę odbiorców
kryzys współczesnego społeczeństwa: jednostka pojmuje świat i działa w nim za pomocą form, które nie są wyrazem jej aktywnego zaangażowania w rzeczywistość, lecz narzuconymi z zewnątrz konwencjami
prowadzi to do alienacji człowieka poddanego prawom działania zewnętrznych, często nie uświadamianych sobie przez niego mechanizmów
sztuka awangardowa nieustannie wykracza poza ustalone konwencje i reguły postępowania, a dzięki temu „wznosi się ona ponad poziom [stereotypowych] upodobań artystycznych i struktur estetycznych”, pełni rolę „wychowawczą” i „wskazuje współczesnemu człowiekowi możliwość ocalenia i uzyskania autonomii”
przewrót w sferze ideologii wymaga też przewrotu w sferze w sferze kodów komunikacyjnych
Komunikat retoryczny i kultura masowa
kultura masowa – podobają nam się rzeczy, z którymi się już wcześniej spotkaliśmy
wytwory kultury masowej są oparte na komunikatach retorycznych, na repertuarze konwencjonalnych schematów (np. powieść detektywistyczna, „harlequiny” itp.), które są przedmiotem niezliczonych, drobnych wariacji
pośrednie stanowisko Eco: komunikaty retoryczne kultury masowej utrwalają ideologię konsumpcji i pasywności, ale stanowią też rodzaj odpoczynku, relaksu, higieny umysłu i wyobraźni po wysiłku poznawczym, jaki narzuca zarówno współczesny świat, jak i komunikaty estetyczne sztuki awangardowej
Komunikat reklamowy
komunikat reklamowy jest zasadniczo komunikatem retorycznym, z funkcją perswazyjną: jasny przekaz, jednoznaczność, zrozumiałość i silny bodziec do ukierunkowanego działania – konieczność używania znanych odbiorcy kodów
czy reklama może być komunikatem estetycznym (i działać tak samo jak sztuka awangardowa – np. Benetton)?
w reklamie podważanie ustalonych kodów może się pojawiać, ale w ograniczonym zakresie i odgrywa rolę instrumentalną: wytwarza napięcie, zainteresowanie i oczekiwanie, które jednak ostatecznie rozładowuje końcowy komunikat retoryczny, nadający całości jednoznaczność i usiłujący komercyjnie zagospodarować wyzwoloną w odbiorcy energię poznawczą (teasery)
Czy reklama może być komunikatem estetycznym?
Pewno.
Koncepcja dzieła otwartego.
komunikat estetyczny jako model strukturalny i funkcjonalny „dzieła otwartego”
sztuka awangardowa w swych efektach poznawczych i społeczno-antropologcznych jako najlepsze ucieleśnienie modelu dzieła otwartego
koncepcja „dzieła otwartego” nie dotyczy domniemanej obiektywnej struktury dzieł, ale struktury stosunku odbiorczego: liczy się to, że dzieło takie otwiera możliwość wielorakiej interpretacji (estetyka recepcji)
każde dzieło sztuki, nawet najbardziej ukończone i zamknięte, daje się różnorako interpretować i o tyle też cechuje się otwartością
w XX w. dążenie do generowania zintensyfikowanej wieloznaczności, nieokreśloności i „otwartości”: powstają dzieła fizycznie ukończone, mające jednak zdolność prowokowania wciąż nowych interpretacji
węższa kategoria dzieł otwartych: „dzieła w ruchu” - pozostają „materialnie” nie ukończone i wymagają współuczestnictwa odbiorcy, który współtworzy dzieło
autor tworzy „pole możliwości” lub „formę możliwości”, w którą jest jednak wpisany pewien „wirtualny” lub „modelowy” odbiorca, zawężający wielość uprawnionych interpretacji-współkreacji dzieła