Elementy stoku.Kształt stoków oraz procesy stokowe.

Stokiem nazywamy każdą nachyloną powierzchnię znajdującą się pomiędzy kulminacją wzniesienia a płaskim podnóżem.Stoki są najbardziej powszechnym elementem rzeźby powierzchni Ziemi.Przeciwieństwem stoków są równiny,zajmujące znacznie mniejszą powierzchnię,zwłaszcza w ukształtowaniu lądów.Stok zawsze wchodzi w skład formy o określonej genezie:stoki grzbietów, stoki dolin, stoki progów strukturalnych, wałów morenowych, żłobów lodowcowych itd. - nie stanowi zaś odrębnej jednostki genetycznej.W obrebie każdej formy wklęsłej i wypukłej znajdują się powierzchnie nachylone, czyli stoki. Maja one rózne nachylenia, kształty i rozmiary.W ich obrębie wyróżnia sie odcinki górne,środkowe i dolne. Ryc.1. profil stoku dojrzałego z odcinkami: górnym,środkowym i dolnym.         Nachylenie stoku można mierzyć w terenie albo odczytać ze szczegółowej mapy topografiocznej.Na podstawie morfometrycznych danych,określających nachylenie stoku,wyróżniamy stoki: a) słabo nachylone(0,3-2 stopni) - pedymenty,równiny i moreny dennej, niecki tropikalne b) umiarkowanie nachylone(2-7stopni) - zbocza dolin,wałów i garbów morenowych oraz wydm c) silnie nachylone (7-15 stopni) - zbocza dolin,wzniesień moreny pagórkowatej d) strome(15-40 stopni)-zbocza dolin,progi strukturalne e) bardzo strome(40-60 stopni) - zbocza dolin,klify,twardzielce f) urwiste(60-90 stopni) - ściany skalne (kary, żłoby itp.) Przy wyznaczaniu wartości granicznych brane są pod uwagę względy praktyczne,wymogi stawiane przez różne dziedziny gospodarki: rolnictwo, hodowlę, leśnictwo, osadnictwo, komunikację. Kształty stoków Wyróżniane są stoki: wklęsłe,wypukłe i jednostajnie pochylone,które zaliczane sa do prostych,oraz stoki wypukło-wklęsłe,wklęsło-wypukłe,schodkowe itp.które zaliczane są do stoków złożonych (M.Klimaszewski). Stoki znajdujące się na dużych przestrzeniach mogą być gładkie lub rozczłonkowane. Na podstawie ukształtowania stoków,ich profilów podłóżnych można poznać charakter,przebieg i intensywność procesów stokowych oraz ocenić ich udział w formowaniu różnego rodzaju stoków lub określić wpływ budowy geologicznej i ruchów tektonicznych oraz odtworzyć stadium rozwoju rzeźby. Ryc.2.profile stoku:wypukłego(a),wklęsłego(b), jednostajnie pochylonego(c),wypukło-wklęsłego(d). Procesy stokowe,czyli denudacyjne Procesy niszczące,polegające na stałym przemieszczaniu pokyw zwietrzelinowych i obnażaniu podłoża skalnego nosi nazwe denudacji.Przeciwstawny procesowi denudacji jest proces erozji,rozcinania linijnego,nie tylko pokrywy zwietrzelinowej,ale także podłoża skalnego.Erozja prowadzi do fragmentacji powierzchni Ziemi,denudacja do jej zrównania. Przemieszczanie zachodzi na wszystkich powierzchniach nachylonych ,jest procesem powszechnym doprowadzającym przez stopniowe obniżanie stoków do zrównania powierzchni Ziemi.Odbywa sie ono dzieki sile ciężkości,przy mniejszym lub większym udziale wody,śniegu,lodu i organizmów żywych.W obrębie stoków obywają się pod wpływem ciężaru mas luźnych i wtedy ten proces nosi nazwę RUCHÓW MASOWYCH oraz w skutek działalności wody opadowej ,spływającej dzięki sile ciężkości i wtedy ten proces nosi nazwę SPŁUKIWANIA. Ruchy masowe polegają na przemieszczaniu w obrębie stoków pokryw zwietrzelinowych, a także powierzchniowych skał luźnych i zwięzłych wskutek działania siły ciężkości.Siła odrywająca powoduje przemieszczanie przypowierzchniowych mas skalnych i mas zwietrzelinowych w dół stoku. Odrywaniu w obrębie stoków skalistych przeciwdziała zwięzłość i spoistość skały,tarcie wewnętrzne,międzywarstwowe i miedzypokładowe. Zależnie od wielkości i kształtu cząstek oraz udziału części koloidalnych są utwory luźne:piargi,żwiry,piaski,gliny i wszystkie utwory zwietrzelinowe:bardziej spoiste,jak glina lub bardziej sypkie, jak piasek.W skałach luźnych i sypkich już przy małym kącie nachylenia dominuje siła odrywająca i następuje przemieszczenie.Natomiast skały o dużej zwięzłości i spoistości :skały krystaliczne,metamorficzne,wapienie,piaskowce. Podatność utworów spoistych i sypkich na przemieszczenie zależy od właściwości gruntu,a określa ją : struktura,porowatość,wilgotność,plastyczność,przepuszczalność. Kąt określający maksymalne nachylenie ,przy którym materiał lużny nie ulega jeszcze przemieszczeniu pod wpływem siły ciężkości nazywa się kątem naturaknego spoczynku( dla piargów wynosi ok.45 stopni,dla piasków 15-35 stopni,dla glin 8-20 stopni) Ruchy masowe mają różne: a)tempo,bo odbywają się szybko lub powoli; b)rozmiary,bo obejmują powierzchnię o różnych rozmiarach; c)zasięgi,bo sięgają do różnej głębokości; d)częstotliwość,bo odbywają się często lub rzadko; Charakter i przebieg ruchów masowych zależy od; a)nachylenia stoku,zmiany na skutek podcinania lub dobudowania(ma największy wpływ na przebieg i charakter ruchów masowych); b)budowy podłoża,litologii,zmieniającej sie pod wpływem wietrzenia; c)jakości pokrywy zwietrzelinowej,jej składu mechanicznego i związanej z tym porowatości i nasiąkliwości ; d)klimatu,zwłaszcza opadów i temperatury; Ruchy grawitacyjne w obrębie stoków młodych Do stoków młodych zaliczamy ściany skalne(40-65stopni) i stoki skalne(40-65stopni) oraz genetycznie z nimi powiązane hałdy i stożki usypiskowe(20-45stopni).W ich obrębie towarzyszącymi procesami są: proces opadania okruchów skalnych i gromadzenia u podnóży,grawitacyjne zsuwanie ,toczenie,ślizganie i saltacja.Proces ten bywa ułatwiany i przyśpieszany przez wodę,śnieg,lód i wiatr.Ściany i stoki skalne o nachyleniu >40stopni są niszczone i cofane w obrębie zwartej powierzchni wskutek opadania zwietrzałego materiału skalnego. Ściany i stoki skalne w zależności od budowy litologicznej,a zwłaszcza stopnia uszczelnienia,są zwarte lub rozczłonkowane.Ściany zwarte cofają się równomiernie,a u ich podnóży gromadzą się usypiska w postaci hałd i stożków piargowych.Ściany i stoki skalne podcinane żelbami(ŻELBY-są to głębokie rynny skalne,wycięte w ścianach i stokach skalnych,spadziste dna,opadają urwistymi progami skalnymi,skaliste i strome zbocza,U-kształtny profil poprzeczny.)o różnej głębokości cofają się nierównomiernie. Stałe dostarczanie gruzu w miejsce położone poniżej wylotu żlebu prowadzi do powstania stożka usypiskowego nazywanego w Tatrach stożkiem piargowym. Rozmiary ich sąróżne,od małych tworzących się pod ścianami kamieniołomów do bardzo dużych o wysokości kilkuset metrów.W Tatrach sięgają do wysokości ok.200 m ponad dna dolin lub kotłów.śtożki dzieli się na aktywne i pasywne,obecnie na rozcinane i przemywane. W obrębie stromych stoków skalnych zachodziteż proces obrywania mas skalnych.Warunkiem powstawaniaobrywów jest duża stromość stoku i warunki klimatyczne. Ruchy grawitacyjne w obrębie stoków dojrzałych W obrębie stoków dojrzałych (2-40stopni) ulega przemieszczeniu pokrywa utworów luźnych,a czasami także są przemieszczane podścielające masywy skalne. Zsuwanie-osuwiska.Proces zsuwania zachodzi na stokach dojrzałych ,okrytych zwietrzeliną.Ruch polega na stosunkowo szybkim przemieszczaniu mas zwietrzelinowych i przypowierzchniowych mas skalnych w dół stoku. Osuwiska powstają i rozwijają sie na stokach zalesionych i niezalesionych,jeśli panują odpowiednie warunki orograficzne,geologiczne i klimatyczne. Osuwiska są elementem bardzo niekorzystnym dla gospodarki człowieka.Niszczą drogi,pola uprawne,domy,często całe osiedla. Spełzywanie pokrywy zwietrzelinowej.Spełzywanie jest procesem bardzo powolnym ,zachodzącym na rozległych stokach.Spełzywaniu podlega pokrywa zwietrzelinowa pod wpływem siły ciężkości.Przemieszczaniu temu sprzyja;nasiąkanie,wysychanie,zamarzanie,odmarzanie,rozpuszczanie i krystalizowanie soli,rozrastanie się korzeni i działalność obfitej fauny żyjącej w glebie.Rezultatem spełzywania jest bardzo powolna degradacja stoku ,obniżanie jego powierzchni.Proces ten w klimacie gorącym i wilgotnym nazywa się cieczeniem,w obszarach o klimacie umiarkowanym spełzywaniem,zaś na terenach o klimacie zimnym soliflukcją. W obrębie stoków kształtowanych przez spełzywanie powstają formy,prowadzące do ich rozczłonkowania,są to niecki denudacyjne,rozłogi(delle) i ostańce denudacyjne. Spływanie pokrywy zwietrzelinowej.Silne przepojenie wodą ,zwłaszcza utworów gliniastych,piaszczysto-gliniastych i pyłowych,budujących lub okrywających stoki doprowadza do uwodnienia i spływania ciekłej masy z dużą prędkością wdół stoku.Spływy powstają na stokach o różnym nachyleniu,gdt miąższość utworów nasiąkliwych jest duża,przepojenie wodą bardzo znaczne,a pokrywa roślinna uboga lub zniszczona,np.pole orne na wiosnę lub w jesieni.W ich zależności powstają spływy błotne(błotno-gliniaste,błotno-gruzowe,kamieniste)Warunkiem powstawania stoków błotnych są duże nachylenia stoków lub rynien oraz silne przepojenie gruntu wodą (deszczową lub roztopową). Rozwaliska powstają przez nagromadzenie złomu skalnego na miejscu jego powstania,znajdują się one przeważnie w obszarach szczytowych i grzbietowych. Spływanie wód po stokach jest ważnym procesem ,wody spływające przemieszczają w obrębie stoków materiał luźny,głównie zwietrzelinowy i z różną intensywnością modeluje stoki we wszystkich strefach klimatycznych. Proces przemieszczania materiału zwietrzelinowego przez wodę spływającą po wierzchniowo nosi nazwę spłukiwania:rozproszone,linijne,pokrywowe. Rozmiary spłukiwania w obrębie stoków nagich oraz uprawianychrolniczo są kilkadziesiąt do kilku tysięcy razy większe anieżeli na stokach zarośniętych,zwłaszcza zalesionych.Do form zmywowych utworzonych wskutek współdziałania spłókiwania linijnego i powierzchniowego w obszarach o ubogiej roślinności należą;niecki zmywowe,pedymenty zmywowe i nieckowate doliny zmywowe.

Top of Form

Bottom of Form