TENDENCJE PRZEMIAN
Partykularyzm i utożsamienie więzi kultowej ze społeczną, powodujące, że religia była przede wszystkim sprawą życia kolektywnego i funkcjonowała jako kryterium identyfikacji społeczno-kulturowej, powiązanie religii ze wszystkimi dziedzinami życia oraz uznanie jej za integralny składnik lokalnej kultury, rytualizm i sensualizm, wielofunkcyjność działań religijnych, szczególne miejsce zajmowane przez kapłana.
W aspekcie społecznym liczyły się determinanty typowego dla społeczności chłopskich konserwatyzmu: ujmowanie wsi jako wzoru bezczasowego, niezmiennego i skończonego, ujmowanie chłopa w roli członka tej grupy , podporządkowanie się grupie. W aspekcie kulturowym istotne znaczenie miała wspólnota wyobrażeń, wzorów, norm i wartości regulujących zarówno życie wewnątrzgrupowe, jak i stosunek do otaczającego świata.
źródłem takiej a nie innej formy chłopskiej kultury religijnej było ogólne consensus. „Poczucie słuszności jest jedynie wzmocnione sakralnymi sankcjami, rodzinno-sąsiedzkim trybem życia oraz procesem socjalizacji ujętym w kościelnoreligijne ramy
Na tej podstawowej płaszczyźnie nawarstwione były zjawiska decydujące o zróżnicowaniu form religijności w poszczególnych regionach
Główny nurt przemian, obserwowany już w początkach XX wieku, określić można jako swego rodzaju chrystianizację chłopskiej kultury religijnej. Zanikowi lub istotnym przekształceniom ulegało bowiem szereg wierzeń i działań religijno-magicznych, które stanowiąc składnik religijności ludowej nie były ujęte w oficjalnym modelu katolicyzmu rzymskiego. Zanikowi ulegają np.:
wyobrażenia o powstaniu świata oraz wiara w kreacyjną działalność Diabła.
resemantyzacji dawnych pieśni, mających m. in. znaczenie magiczne
ludowe, związane z głównymi świętami dorocznymi, traciły swe funkcje religijno-magiczne
Kurpiowszczyźnie zwyczaju wypiekania tzw. nowego latka, mającego pierwotnie duże znaczenie w magii gospodarczej. Po zastąpieniu go nowym latkiem z opłatka ginie ostatecznie w okresie międzywojennym. Na tym samym terenie zmiany w budownictwie doprowadziły do stopniowego zanikania (od przełomu stuleci) sakralnej struktury wnętrza, wyznaczanej opozycją progu i świętego kąta.
Zanikanie szeregu elementów religijności ludowej albo utratę przez nie funkcji religijno-magicznych traktować można jako przejaw postępującego rozpadu dawnego światopoglądu.
Po II wojnie proces ten nasilił się znacznie obejmując także działania religijno-magiczne związane bezpośrednio z organizowanym przez Kościół życiem religijnym.
Zjawisko analogiczne do zanikania „niekatolickiej", „magicznej" części ludowej religijności obserwuje się współcześnie w sferze ściśle związanej z obrzędowością kościelną. Zmniejszanie się aktywności religijnej, zwłaszcza w praktykach nadobowiązkowych, w tym zamawiania mszy błagalnych i dziękczynnych w intencjach gospodarczych, mniejsze znaczenie kultu świętych patronów zarówno związanych ze sferą gospodarczą, jak i zjawiskami żywiołowymi, wreszcie tendencja do autonomizacji religii i pozbawienia jej przyczynowych związków z życiem codziennym są świadectwem zanikania magicznej współzależności między działaniami ludzi a reakcjami istot nadprzyrodzonych.
Obecnie rozbiciu ulega solidaryzm grup lokalnych w osiąganiu celów, wzrasta natomiast indywidualizm i partykularyzacja celów. Zmianie podlega jednak przede wszystkim wartościowanie działań religijnych jako instrumentu niegdyś równie ważnego, co praca.
Tendencja do ograniczania związków religii z życiem codziennym oraz zmniejszanie się aktywności warunkowane są wieloma czynnikami.
1.wynikają z procesu urbanizacji i industrializacji kraju
rozbicie jedności społeczno- -gospodarczej wsi
wzrost wykształcenia
zabezpieczenie techniczne rolnictwa i hodowli
2. niski stopień powiązania z religią i kościołem w wyniku świadomego wyboru
3. konfrontacja kulturowa, rodząca poczucie wstydliwości pewnych zachowań i przekonań.
Dążenie do autonomizacji religii w zakresie relacji ksiądz parafianie zaznaczyło się już w okresie międzywojennym. Po II wojnie, gdy szereg funkcji, które pełniła dawniej parafia, przejęły instytucje świeckie, nabrało ono większego znaczenia. Doszło do zmiany charakteru społeczności parafialnych. Obok parafii w których autorytet księdza rozciągał się na wszystkie praktycznie dziedziny życia, pojawiają się także parafie — instytucje, gdzie kościół traktowany jest wyłącznie jako miejsce kultu, a autorytet księdza i jego rola ograniczone są do spraw religijnych . Parafie te tworzą się we wsiach podmiejskich i w rejonach silnie uprzemysłowionych. W tych środowiskach występuje również coraz powszechniej częściowe odejście od religii, wyrażające się w sporadycznym uczestniczeniu w praktykach religijnych. Występują również zmiany religijności polegające na zindywidualizowanym podejściu do praktyk wymaganych przez Kościoł, świadomym i nierzadko selektywnym akceptowaniu doktryny religijnej.
Nadal w środowiskach wiejskich poważne znaczenie na integracyjna funkcja religii. Wiąże się to z do-minowaniem społeczno-kulturowych motywacji religijności będących istotną cechą dawnej religijności ludowej. Postawy religijne uzasadniane są przywiązaniem do tradycji lokalnej. Zjawiskiem nowym jest natomiast otwarte nieraz ograniczanie roli chrześcijańskich norm etyczno-moralnych. W tej dziedzinie proces przemian jest skomplikowany, gdyż jedną z cech dawnej religijności było także pewne uniezależnie kwestii noralno-etycznych od oficjalnie propagowanego modeli. Pełna akceptacja norm następowała wówczas, kiedy były one zgodne z normami wynikającymi z tradycji społeczności chłopskich.
Procesem postępującym jest niewątpliwie laicyzacja- sfera religijna, oddzielana od codzienności i prywatyzacji. Elementem zupełnie nowym w historii społeczności chłopskich jest dechrystianizacja pewnej liczby mieszkańców wsi. Proces przemian religijności warstwy chłopskiej, podobnie jak całej kultury ludowej, trwa nadal, łącząc często dawne formy z zupełnie nowymi.