1. Zagadnienia wstępne.

1. Pojęcie prawa wyznaniowego.

Prawo wyznaniowe – gałąź prawa, która reguluje prawa i obowiązki obywateli ze względu na wyznanie religijne oraz określa zasady tworzenia i ramy działalności kościołów i innych związków wyznaniowych. Wytycza rzeczywisty zakres istniejącej w danym państwie wolności religijnej. Obejmuje kompleks norm wydanych lub uznanych przez państwo, określających sytuację jednostki ze względu na jej wyznanie, regulujących stosunek państwa do związków wyznaniowych oraz reglamentujących różnorodne przejawy ich działalności. Stanowi ono część państwowego systemu prawnego. Prawo wyznaniowe jest funkcją stosunku państwa do związków wyznaniowych. Normy prawa wyznaniowego determinowane są przez różnorodne przesłanki ideologiczne, społeczne i polityczne. Nie pozostają bez wpływu na treść prawa wyznaniowego: struktura wyznaniowa ludności, tradycje historyczne, orientacje polityczne grup wyznaniowych, założenia ideologiczne określające charakter państwa, koncepcje polityki wyznaniowej. Wpływają one na przedmiotowy zakres regulacji prawnej i powodują mozaikę rozwiązań instytucjonalno-prawnych.

Termin „prawo wyznaniowe” jest tworem rodzimym, przyjętym w polskiej nauce prawa. W języku niemieckim ta gałąź prawa nazywana jest „prawem kościelnym państwowym” (Staatskirchenrecht), w języku francuskim – „ prawem publicznym kościelnym” (dront public ecclesiastique), w języku włoskim – „prawo kościelne” (diritto ecclesiastico), podobnie w języku angielskim (ecclesiastical law).

Prawo wyznaniowe ma wymiar:

- indywidualny – obejmuje prawa jednostki do przyjmowania i wyrażania przekonań religijnych, czyli do samookreślenia religijno-światopoglądowego; także możliwość tworzenia związków wyznaniowych i ich działalności

- kolektywny – obejmuje normy prawne regulujące działalność związków wyznaniowych, czyli organizacji powołanych do spełniania posług religijnych;

Istnieją różnorodne określenia na wspólnoty religijne: kościół, związek wyznaniowy, stowarzyszenie wyznaniowe, zrzeszenie religijne. Przepisy państwowe nie regulują nazw.

Związek wyznaniowy – pojęcie najszersze; zorganizowane zrzeszenie wyznawców danej religii; specyficzna organizacja, która posiada:
- swój własny ustrój wewnętrzny,
- swoje odrębne organy władzy, które reprezentują go na zewnątrz, a także posiadają władzę nad członkami,
- cel – zaspokojenie potrzeb religijnych swoich członków.

Podział związków wyznaniowych:
- uznane;
- nieuznane – nie spełniają jednego z kryteriów, aby je zarejestrować.

Kościół – nazwa przyjęta dla wspólnot religijnych kręgu chrześcijańskiego; jest to związek wyznaniowy o charakterze chrześcijańskim z historycznie ustaloną strukturą organizacyjną.

Na przestrzeni wieków wykształciły się różnorodne formy związków wyznaniowych.

Cechy Kościoła Katolickiego: hierarchizacja, centralizm, członkowie nie mają wpływu na jego działalność.

Cechy Kościoła Ewangelicko-Reformowanego (kalwiniści): decentralizacja, wierni wybierają swoich duchownych.

W obrębie jednego Kościoła przy zachowaniu tych samych dogmatów istnieją różne obrządki.

W Polsce w ramach Kościoła Katolickiego występują obrządki:
- rzymsko-katolicki (łaciński),
- grecko-katolicki (bizantyjsko-ukraiński),
- wschodniosłowiański (bizantyjsko-słowiański),
- ormiański.

Prawo kanoniczne – nazwa pochodzi od uchwał podejmowanych przez sobory powszechne; jest to prawo wewnętrzne Kościoła Katolickiego. Odnosi się nie tylko do osób duchownych, ale także do osób świeckich – np. prawo małżeńskie.

Prawo kościelne – szersze pojęcie, dotyczy kościoła bez rozróżnienia, kto te prawo tworzy: kościół czy państwo.

Prawo statutowe – normy prawa wewnątrzkościelnego, które stają się prawem wyznaniowym po uznaniu ich przez państwo.

1. Źródła prawa wyznaniowego.

Istnieją dwa rodzaje źródeł prawa wyznaniowego:
- źródła poznania prawa wyznaniowego – „pomniki prawa” – akty normatywne mówiące o prawach funkcjonujących w przeszłości; już nie obowiązują; pozwalają poznać kulturę prawną z przeszłości;
- źródła powstania prawa wyznaniowego – odnoszą się do instytucji stanowiących prawo oraz do tradycji prawnej; w systemie prawa anglo-saskiego składają się na nie konwenanse.

System źródeł prawa określa hierarchię aktów normatywnych obowiązujących w danym państwie.

Podział źródeł prawa wyznaniowego:
- jednostronne akty władzy;
- umowy dwustronne;
- międzynarodowe zobowiązania: konkordaty, konwencje i deklaracje.

POLSKIE ŹRÓDŁA PRAWA WYZNANIOWEGO

Dla prawa wyznaniowego najważniejsze części obowiązującej konstytucji to:

• Art. 25 – o statusie prawnym związków wyznaniowych;

• Art. 53 – o wolności sumienia i wyznania;

• Art. 48 – o wolności sumienia i wyznania w przypadku osób nie posiadających pełnych praw obywatelskich (np. niepełnoletnich).

Akty prawa międzynarodowego:

• Deklaracje ONZ – 1948 r. „Powszechna Deklaracja Praw Człowieka”, 1958 r. konwencja rzymska;

• Umowy bilateralne (dwustronne) – konkordat z 1993 r.

Ustawy – niekonsekwencja ustawodawcy, brak jednolitych źródeł:

• ustawy generalne – obejmują wszystkie związki wyznaniowe;

• ustawy specyfikacyjne (indywidualne) – odnoszą się do jednego konkretnego związku wyznaniowego, np. ustawa o stosunkach między państwem a Kościołem Katolickim z 1989 r.; z kościołem prawosławnym z 1991 r.; 15 związków wyznaniowych posiada swoje ustawy indywidualne, podczas gdy w Polsce działa ok. 160 wspólnot religijnych;

• „Ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania – najważniejszy akt – 17 maja 1989 r.; znowelizowana w 1997 r.;

• Inne ustawy – odnoszą się jedynie fragmentarycznie, np. ustawa o szkolnictwie wyższym, o podatkach, o finansach, o radiofonii i telewizji.

1. Prawo państwowe a prawo wewnętrzne związku wyznaniowego.

• Marsyliusz z Padwy – wprowadził zasadę państwa jako suwerennego organu posiadającego suwerenność w tworzeniu prawa;

• Tomasz z Akwinu – teoria skuteczności prawnej prawa wewnątrzkościelnego; prawo kościelne ważniejsze od prawa świeckiego; najwyższe normy:

- prawo Boskie (prawo wieczyste) – miało regulować cały doczesny porządek we Wszechświecie; prawo naturalne zakodowane w świadomości każdego człowieka (np. umiejętność odróżniania dobra od zła);

- prawo objawione – tworzone przez ludzi, mające źródła w prawie wieczystym: Biblia, prawo soborowe itp.

Kościół miał być instytucją prowadzącą człowieka do zbawienia; prymat życia wiecznego nad życiem doczesnym. Tworzyło to możliwość oporu obywateli wobec prawa państwowego w razie sprzeczności z prawem wewnątrzkościelnym.

Rodził się konflikt państwo-Kościół.

• Teoria statutowa – pojawiła się w jednoczących się Włoszech w XIX wieku; sugerowała rozdział kościoła od państwa; prawo kościelne miało istnieć jako prawo danego stowarzyszenia, zaś Kościół miał funkcjonować jako osoba prawa prywatnego, co było dla niego niekorzystne.

• Teoria statutowa – budują ją konkordaty, państwo może uznać określone normy prawa wewnątrzkościelnego za obowiązujące w jego porządku prawnym.

1. Nauka o prawie wyznaniowym.

Nauka o prawie wyznaniowym rozwijała się szczególnie w dwóch państwach: w Niemczech oraz we Włoszech.

W Polsce podwaliny pod naukę o prawie wyznaniowym położył prof. Jakub Sawicki. Jako pierwszy wprowadził on zajęcia z prawa wyznaniowego w takiej formie, w jakiej są prowadzone współcześnie.

1. Modele stosunków między państwem a związkami wyznaniowymi.

W najogólniejszym zarysie istnieją dwa główne modele stosunków pomiędzy państwem a związkami wyznaniowymi: system powiązania oraz system rozdziału. Zostaną one szczegółowo omówione dalej, w stosownych rozdziałach.

1. Zasady wolności sumienia i wyznania.

1. Pojęcie wolności sumienia i wyznania.

Wolność sumienia, wyznania = wolność kultu, religii.

Istnieją dwa sposoby rozumienia pojęcia „wolność sumienia i wyznania”:

a) Utożsamienie pojęć sumienie i wyznanie (interpretacja zwężająca) - przypisywanie obu takiego samego znaczenia.

b) Rozdzielność pojęć sumienie i wyznanie (interpretacja rozszerzająca) - ten pogląd popiera prof. Krasowski:

• Wolność sumienia - obejmuje uprawnienie do swobodnego wyboru, kształtowania oraz zmiany światopoglądu (odnosi się nie tylko do religii); nakazy sumienia, według których postępuje jednostka i które inspirują jej działalność, kształtują się nie tylko pod wpływem oddziaływania religijnych idei i doktryn; współcześnie w związku z postępującą laicyzacją życia społecznego, w coraz większym stopniu wpływają na nią idee i koncepcje religijne, a także ateistyczne;

• Wolność wyznania – obejmuje wszelkie formy uzewnętrzniania i manifestowania stosunku człowieka do sfery religijnej; jest to wolność wyboru określonej religii oraz uczestniczenia w obrzędach, praktykach religijnych indywidualnie, zbiorowo, prywatnie lub publicznie, uważana za przedłużenie lub dopełnienie wolności sumienia, a także za jej konkretyzację w sprawach religijnych w warunkach współżycia z innymi ludźmi.

1. Zakres podmiotowy i przedmiotowy.

Podmioty posiadające uprawnienia do wolności sumienia i wyznania:

1. osoba fizyczna - człowiek

• Prawo wolności sumienia i wyznania wynikają z prawa naturalnego.
• Prawa określone m. in. w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka 1948 r. – Art. 18
Każdy człowiek ma prawo do wolności myśli, sumienia i religii; prawo to obejmuje wolność zmiany religii lub wiary oraz wolność głoszenia swej religii lub wiary, bądź indywidualnie, bądź wespół z innymi ludźmi, publicznie lub prywatnie poprzez nauczanie, praktykowanie, uprawianie kultu i praktyk religijnych.
• Rola państwa polega na gwarantowaniu wolności oraz określaniu granic tej wolności , lecz państwo nie tworzy wolności.
• Ograniczenia wolności ze względu na wiek:
- Z prawa wolności sumienia i wyznania mogą korzystać wszyscy, którzy osiągnęli pełnoletniość.
- Małoletni – podlegają władzy rodzicielskiej - „bariera wieku”- ok. 10 lat – rodzice mają ograniczone możliwości kontrolowania wyznania/religii małoletniego.
- W tradycji krajów katolickich - brak ograniczeń dla pełniej władzy rodzicielskiej w odniesieniu do religii.
¬ Przełom tej tradycji - 1992 r. Polska ratyfikuje konwencje ONZ z 1989 r. o prawach dziecka
¬ Polska dostosowuje się do prawa międzynarodowego.
¬ Konstytucja 1997 ogranicza władzę rodzicielską w zakresie wyznania.

b) rodzina - uprawnienie do wychowania dzieci w odniesieniu do światopoglądu rodziców,

3. związki wyznaniowe – korzystają z przysługujących im uprawnień: religijnych, organizacyjno-samorządowych i majątkowych.

Katalog uprawnień jednostki, rodziny i związków wyznaniowych ustalają m.in.:

• Konwencja Rzymska - 4 listopada 1950 r. - KONWENCJA O OCHRONIE PRAW CZŁOWIEKA I PODSTAWOWYCH WOLNOŚCI:

- Art. 9 ust. 1: Każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania; prawo to obejmuje wolność zmiany wyznania lub przekonań oraz wolność uzewnętrzniania indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swego wyznania lub przekonań przez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i czynności rytualne.

• Deklaracja w sprawie wyeliminowania wszelkich form nietolerancji i dyskryminacji opartych na religii lub przekonaniach. – 25 listopada 1981 r. - Tzw. „ Katalog praw podstawowych” (Art. 6.):

W zgodzie z artykułem 1 niniejszej Deklaracji, i stosownie do przepisów artykułu 1, paragraf 3, prawo do wolności słowa, sumienia, religii i przekonań powinno obejmować, między innymi, następujące wolności:

- uprawiania kultu lub organizowania zgromadzeń związanych z religią lub przekonaniami, oraz do ustanawiania i utrzymywania miejsc przeznaczonych od tych celów;

- zakładania i utrzymywania odpowiednich instytucji dobroczynnych i humanitarnych;

- wytwarzania, nabywania i używania w odpowiednim zakresie artykułów i materiałów związanych z obrzędami lub zwyczajami religii lub przekonań;

- pisania, wydawania i rozpowszechniania odpowiednich publikacji w tych dziedzinach;

- nauczania religii lub przekonań w miejscach odpowiednich do tych celów;

- ubiegania się i otrzymywania dobrowolnych datków finansowych i innych od osób indywidualnych i instytucji;

- szkolenia, mianowania, wybierania lub wyznaczania w drodze sukcesji odpowiednich przywódców powołanych zgodnie z wymaganiami i standardami religii lub przekonań;

- przestrzegania dni odpoczynku oraz celebrowania świąt i ceremonii zgodnie z nakazami religii lub przekonań;

- nawiązywania i utrzymywania kontaktu z osobami indywidualnymi i wspólnotami w kwestiach religii i wyznania na poziomach narodowym i międzynarodowym.

Z prawem do wolności sumienia i wyznania wiążą się pojęcia:

Prawo do wolności myśli i sumienia – utożsamiane z prawem do wolności psychicznej, obejmującej akty myślenia i zastanawiania się oraz podejmowania decyzji w sprawach religii, a ujmując rzecz szerzej – z prawem do samookreślania się w sprawach światopoglądowych. Przejawia się ono zwykle w swobodzie wyboru i zmiany religii, rezygnacji z wyznawania wszelkiej religii i przyjęcia światopoglądu ateistycznego. Czynnikiem warunkującym świadome korzystanie z tej wolności jest nieskrępowany dostęp do źródeł na tematy religijne i światopoglądowe. Jednostka, aby mogła dokonać świadomego wyboru religii czy światopoglądu ateistycznego, musi mieć zapewnioną uprzednią możliwość ich poznania.

Prawo do milczenia – polega na zakazie zmuszania przez organy państwowe jednostki do ujawniania swych przekonań w sprawach religijnych i światopoglądowych.

Prawo do manifestowania przekonań – przejawia się w propagowaniu ich prywatnie bądź publicznie, w udziale w obrzędach kultowych wspólnie z innymi wyznawcami (nabożeństwach, procesjach, pielgrzymkach, w dokonywaniu nakazanych przez zasady wiary aktów obrzędowych i rytualnych, w tym także w określeniu charakteru swojego pogrzebu, w przestrzeganiu nakazów religijnych (praktyk dietetycznych, świętowania określonych dni).

Prawo wstępowania, należenie i występowania z organizacji o charakterze wyznaniowym – polega na możliwości zmiany swojej przynależności do związku wyznaniowego. Wystąpienie nie może się łączyć z utrudnieniami bądź szykanami ze strony władz organizacji czy restrykcjami ze strony organów państwowych. Dotyczy również pozyskiwania nowych członków. Nie może też polegać na ujemnych konsekwencji w zakresie praw cywilnych i politycznych, zwłaszcza gdy decyzje o wystąpieniu są podejmowane przez duchownych bądź członków zakonów religijnych.

Prawo jednostki do tworzenia związków wyznaniowych – w wielu krajach realizacja tego prawa jest utrudniona przez wydawane przepisy: wymaganie dużej liczby członków założycieli, opinie określonych władz, arbitralne określanie co jest a co nie jest religią, legalizacja na okres próbny, cofanie legalizacji, dowolna interpretacja przez władze nieprecyzyjnych przepisów normujących postępowanie legalizacyjne. Konsekwencją takich praktyk są liczne odmowy legalizacji i ograniczanie działalności religijnej związków już zalegalizowanych. Trzeba w tych praktykach dostrzegać naruszenie wolności sumienia i wyznania jednostki.

Uprawnienia organizacji wyznaniowych do organizowania publicznych obrzędów i uroczystości religijnych – uzupełniają je uprawnienia do propagowania i krzewienia wiary za pomocą różnych środków przekazu, nauczania religii i prowadzenia działalności charytatywnej. Prowadzenie działalności kultowej i nauczającej wymaga zwykle odpowiednio przygotowanych ludzi. Dlatego też prawo kształcenia duchownych nabiera szczególnego znaczenia dla każdej organizacji wyznaniowej.

Prawo samodzielnego ustalania swej struktury organizacyjnej – obejmuje prawo do określenia warunków przyjmowania i usuwania członków, ich praw i obowiązków, zarówno natury religijnej, jak i organizacyjnej, trybu powoływania organów reprezentujących daną społeczność wyznaniową i zarządzających wewnętrznymi sprawami organizacji. W ramach uprawnień organizacyjny związki wyznaniowe mogą utrzymywać kontakty z analogicznymi wspólnotami wyznaniowymi za granicą. Charakter tych kontaktów zmienia się, gdy krajowa wspólnota wyznaniowa stanowi część składową wspólnoty światowej. Podlega wówczas funkcjonalnie i organizacyjnie kierownictwu tej wspólnoty.

Prawo do własności majątku ruchomego i nieruchomego niezbędnego do realizacji funkcji religijnych – obejmuje posiadanie odpowiedniej bazy materialnej (budynki do celów kultu religijnego, na potrzeby administracji i duchownych, sprzęty niezbędne przy wykonywaniu funkcji religijnych). Wiąże się z prawem ustalania i pobierania składek od członków, przyjmowanie ofiar i datków pieniężnych, a także opłat za posługi religijne. Związki wyznaniowe korzystają również z różnych form pomocy finansowej od państwa (dotacji, wynagrodzeń, zwolnień podatkowych i innych).

1. Gwarancje wolności sumienia i wyznania.

Gwarancje bezpośrednie dla wolności sumienia i wyznania zostały ulokowane w najważniejszych aktach normatywnych. Polegają na nadaniu uprawnieniom wynikającym z wolności sumienia i wyznania charakteru norm prawnych. Ranga normy konstytucyjnej zapewnia tym wolnościom korzystniejsze miejsce w systemie normatywnym państwa.

Gwarancje wolności sumienia i wyznania zawarte w Konstytucji III RP:

a) art. 25 konstytucji RP :

1. Kościoły i inne związki wyznaniowe są równouprawnione.

2. Władze publiczne w Rzeczypospolitej Polskiej zachowują bezstronność w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych, zapewniając swobodę ich wyrażania w życiu publicznym.

3. Stosunki między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi są kształtowane na zasadach poszanowania ich autonomii oraz wzajemnej niezależności każdego w swoim zakresie, jak również współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego.

4. Stosunki między Rzecząpospolitą Polską a Kościołem katolickim określają umowa międzynarodowa zawarta ze Stolicą Apostolską i ustawy.

5. Stosunki między Rzecząpospolitą Polską a innymi kościołami oraz związkami wyznaniowymi określają ustawy uchwalone na podstawie umów zawartych przez Radę Ministrów z ich właściwymi przedstawicielami.

b) art. 53 konstytucji RP:

1. Każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii.

2. Wolność religii obejmuje wolność wyznawania lub przyjmowania religii według własnego wyboru oraz uzewnętrzniania indywidualnie lub z innymi, publicznie lub prywatnie, swojej religii przez uprawianie kultu, modlitwę, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie. Wolność religii obejmuje także posiadanie świątyń i innych miejsc kultu w zależności od potrzeb ludzi wierzących oraz prawo osób do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują.

3. Rodzice mają prawo do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami. Przepis art. 48 ust. 1 stosuje się odpowiednio.

4. Religia kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej może być przedmiotem nauczania w szkole, przy czym nie może być naruszona wolność sumienia i religii innych osób.

5. Wolność uzewnętrzniania religii może być ograniczona jedynie w drodze ustawy i tylko wtedy, gdy jest to konieczne do ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób.

6. Nikt nie może być zmuszany do uczestniczenia ani do nieuczestniczenia w praktykach religijnych.

7. Nikt nie może być obowiązany przez organy władzy publicznej do ujawnienia swojego światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania.

Artykuły 25 oraz 53 określają fundamentalne zasady polskiego prawa wyznaniowego.

Gwarancje pośrednie (instytucjonalne) – przyjęcie pewnych rozwiązań ustrojowych, służących jako gwarant wolności sumienia i wyznania:

1. Zasada rozdziału państwa i kościoła.

b) Zasada równouprawnienia bez względu na wyznanie – nakłada na organy państwowe obowiązek jednakowego traktowania wszystkich obywateli. Zabrania różnicowania praw politycznych czy cywilnych obywateli na podstawie kryterium religijnego czy światopoglądowego. Ślubowanie przy obejmowaniu stanowisk publicznych powinno mieć charakter świecki lub jego formy powinny być tak zróżnicowane, by każdy mógł je złożyć zgodnie z posiadanym światopoglądem.

c) Zasada równouprawnienia wszystkich związków – nakazuje państwu równe traktowanie wszystkich związków wyznaniowych, a w konsekwencji również ich członków. Zabrania uprzywilejowania lub dyskryminacji jakichkolwiek organizacji wyznaniowych. Wynika z niej nakaz wyposażenia związków wyznaniowych w jednakowe uprawnienia cywilno-prawne, samorządowo-organizacyjne i otoczenia ich działalności jednakową ochroną karną. Obciążenia i przywileje podatkowe związków wyznaniowych nie powinny być różnicowane.

Na straży przestrzegania wolności stoi system instytucjonalny, czyli wymiar sprawiedliwości (sądy powszechne, administracyjne, trybunały konstytucyjne, trybunały międzynarodowe). Nową instytucją wśród gwarancji wolności sumienia i wyznania staje się wprowadzany coraz powszechniej Rzecznik Praw Obywatelskich (ombudsman).

Specjalnym rodzajem gwarancji wolności sumienia i wyznania są zobowiązania prawne państwa, wynikające z zawieranych umów międzynarodowych i członkostwa w ONZ, UE, Radzie Europy czy Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. Traktaty i umowy międzynarodowe tworzące te organizacje i wydawane przez nie przepisy, deklaracje i dyrektywy, nakładają na władze państw członkowskich konkretne obowiązki, związane z zagwarantowaniem swym mieszkańcom wolności sumienia i wyznania.

1. Granice wolności sumienia i wyznania.

Ograniczenia wolności sumienia i wyznania mogą być wprowadzone w formie ustawodawczej przy wykluczeniu rozporządzeń i zarządzeń organów wykonawczych czy administracyjnych oraz muszą być zgodne ze zobowiązaniami międzynarodowymi państwa. Ograniczenia takie mają na celu:

1. Zapobieganie wzniecaniu nienawiści,

2. Utrzymywanie porządku i bezpieczeństwa publicznego,

3. Gwarantowanie interesów państwa.

1. Historyczne kształtowanie się wolności sumienia i wyznania.

1. Każde państwo starożytne związane było z określoną religią.

2. W 313 r. Konstantyn wydał edykt o tolerancji wobec chrześcijan - przejawy wolności religijnej (tzw. edykt mediolański).

3. Z czasem chrześcijaństwo stało się jedyną religią (ponowne ograniczenie) – w średniowieczu zwalczano apostazje, herezje. Powołanie w XIII wieku Świętej Inkwizycji.

4. Pawła Włodkowica wystąpił z koncepcją tolerancji religijnej na soborze w Konstancji w 1415 r.

5. Reformacja nie przyniosła wielkich zmian w obrębie tolerancji religijnej.

6. Pokój Augsburski 1555r. – „cuius regio, eius religio” – „Czyj kraj, tego wyznanie”- wprowadzał tolerancje religijną tylko w stosunku do władców.

7. Edykt Nantejski – 1598 r. – wolność religijna dla hugenotów.

8. Akt Konfederacji warszawskiej – 1573 r. - tolerancja religijna dla protestantów.
Zwykle po wygaśnięciu konfliktu na tle religijnym odwoływano akty wprowadzające częściową tolerancję.

9. Gwarancje wolności wyznania w artykułach henrykowskich – 1573 r.

10. Andrzej Frycz-Modrzewski propagował odrzucenie przymusu i represji w walce z przeciwnikami religijnymi.

11. W 1605 r. w Katechizmie Rakowskim Arianie sformułowali postulat wolności religijnej.

12. R. Williams postulował uznanie prawa każdej jednostki do wyboru, głoszenia i wyznawania swych przekonań w sprawach religijnych. Założył nową kolonię, gdzie zasady wolności religijnej stały się ogólno obowiązujące – Rhode Island (1663 r.)

13. Szkoła prawa natury – J. Locke „List o tolerancji”.

14. 1791- Kongres Stanów Zjednoczonych – „nie można ustanowić religii panującej ani zabraniać wyznawania jakiejkolwiek religii”.

15. 1789 – Francuska Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela.

16. Rozwój myśli liberalnej w Europie.

1. Kościół Katolicki wobec wolności sumienia i wyznania.

Kościół katolicki przez wieki negował idee wolności wyznania:

- Św. Augustyn „ Wolność przysługuje tylko prawdzie, gorszą rzeczą jest śmierć duszy niż wolność błędu”

- Tomasz z Akwinu – herezja karana karą śmierci

- Sacrum Officium – powołany w 1542 r. przez Pawła VI najwyższy trybunał inkwizycyjny

- Przełom nastapił podczas pontyfikatu Leona XIII - Encyklika Immortale Dei- 1885r – „ błędem jest stawianie na tej samej płaszczyźnie różnych kultów z jedyną religią” „ Nie potępiam przywódców państw katolickich, którzy w celu osiągnięcia dobra i uniknięcia zła tolerują inne kulty” – rozróżnienie pojęcia tezy i hipotezy:

Teza – reguła postępowania idealnego.

Hipoteza – reguła postępowania uwzględniająca konkretne okoliczności miejsca i czasu.

- Dekret II Soboru Watykańskiego (1962-65): Deklaracja o Wolności Religijnej – krytyka nietolerancyjnych praktyk Kościoła Katolickiego; wolność religijna jako poszanowanie godności ludzkiej.

III. System powiązania państwa i związków wyznaniowych.

Państwo wyznaniowe – jest to państwo uznające pierwiastki religijne w życiu publicznym jako czynniki spajające system państwowości. Preferuje jedno oficjalne wyznanie, nadaje mu uprzywilejowaną pozycję. Takie wyznanie jest uznawane za jedyne, oficjalne i prawomyślne. Państwo nie przestrzega ściśle zasady wolności sumienia i wyznania. Działalność pozostałych związków wyznaniowych jest ograniczana zwykle przez regulacje prawne. Pozostałe kultu są z reguły zakazane bądź pozbawione opieki prawnej. Państwo określa stopień ingerencji w sprawy religijne.

Elementy „lepszej pozycji” danego wyznania:

- subwencjonowanie określonego kościoła z funduszy państwowych,

- podniesienie przez władcę państwa przedstawicieli danej religii (duchownych) do rangi urzędników państwowych – może się odbyć poprzez akt administracyjny, przez ustawę lub umowę (konkordat).

Monizm – nurt myśli politycznej w państwach starożytnych, który utożsamiał panującego z bóstwem (wyjątek – Izrael, gdzie panujący występował jako pomazaniec Boży).

1. Cezaropapizm.

Klasyczny system powiązania państwa z Kościołem pojawia się już w starożytnym Rzymie po uznaniu chrystianizmu za religię panującą (380 r.). Władcy rzymscy uznawali religię chrześcijańską za oficjalną ideologię państwową. Widzieli w niej przede wszystkim skuteczny środek rządzenia. Odstępstwo od wiary chrześcijańskiej traktowane było jako przestępstwo zagrożone surowymi karami. Władze państwowe czuły się uprawnione do stanowienia praw s prawach religijnych, zwoływania synodów, mianowania biskupów, wtrącania się w spory doktrynalne. W Bizancjum za panowania Justyniana wprowadzone modelowe rozwiązania cezaropapizmu, takie jak:

1. Zwierzchnictwo nad Kościołem.

2. Kościół częścią aparatu państwa.

3. Wszelkie sprawy kościelne podlegają basileusowi – od 533 r.

Granice między władzą świecką a duchowną ulegały zatarciu. Cesarz uważany był za głowę kościoła i namiestnika Chrystusa. Zwoływał sobory, przewodniczył podczas obrad, zatwierdzał przyjęte uchwały. Biskupi i inni duchowni, obdarzeni licznymi przywilejami, chętnie uczestniczyli w wypełnianiu funkcji państwowych. Władze świeckie brały z kolei udział w realizacji funkcji religijnych. Organizację i wykonywanie kultu regulowały ustawy państwowe.

Swoista odmiana cezaropapizmu pojawia się w państwie Karolingów na przełomie IX-X wieku. Cechuje ją występowanie:

1. Inwestytury świeckiej.

2. Beneficjów kościelnych.

3. Regulacji materii kościelnej.

Władcy karolińscy w imię umacniania państwa dążyli do podporządkowania sobie organizacji kościelnej. Przyznawali sobie uprawnienia ustawodawcze, jurysdykcyjne i administracyjne w wewnętrznych sprawach kościoła. Władca sankcjonował prawo kościelne uchwalone przez synody, tworzył nowe biskupstwa i opactwa, obsadzał stanowiska biskupów i opatów, którzy pełnili równocześnie funkcje państwowe. Władcy karolińscy otrzymywali godność cesarską z rąk papieża, ale jednocześnie po utworzeniu w 754 r. państwa kościelnego byli jego zwierzchnikiem świeckim. Z tego tytułu przypadał im często decydujący głos przy jego wyborze.

1. Hierokracja.

W średniowieczu religia zdominowała życie codzienne. Reforma kluniacka miała na celu odbudowanie niezależności Kościoła. Wywołało to konflikt z władzą świecką, który przypada na wieki XI-XIII. Najważniejsze dokumenty kościelne tego okresu to „Dictatus Papae” (1075) Grzegorza VII, „Unam Sanctam” (1302) Bonifacego VIII. Określały one jednoznacznie, że władza w chrześcijańskim świecie należy do papieża. Drugi z tych dokumentów wysuwał pomysł unii państw zjednoczonych przez religię. Władza duchowna miała roztaczać kontrolę nad władzą świecką, również poprzez dominowanie w wielu dziedzinach życia: w nauce, administracji czy działalności charytatywnej. Wszelka władza świecka pochodziła, za pośrednictwem papieża, od Boga. Do kościoła i papieża należą wobec tego pełnia władzy zarówno w dziedzinie duchowej, jak i materialnej, ponieważ kościół realizuje cel najwyższy człowieka, jakim jest wieczna szczęśliwość. Funkcje państwa ograniczały się do obrony granic i utrzymywania porządku wewnętrznego.

1. Supremacja.

W czasach reformacji Kościół Katolicki stracił monopol na wiarę. Pojawiły się kościoły zreformowane, budowane na zupełnie odmiennych zasadach niż Kościół Katolicki. Powstały kościoły narodowe ze świeckimi władcami na państw na czele, wplątane w politykę państwa. W Niemczech pokój augsburski z 1555 r. przyznał książętom prawo wyboru religii (cuius regio, eius religio).

System supremacji uznawał kościół za organizację narodową. Kościół istniejący na terytorium państwa tworzył zbiorowość, która podlegała suwerennej władzy państwowej. Państwo posiadało prawo do regulowania sytuacji kościoła nie tylko w sprawach doczesnych, ale i religijnych. W zamian zobowiązywało się do otoczenia religii i kościoła szczególną opieką. Nadawało kościołowi i duchownym liczne przywileje.

System supremacji wykształcił zespół praw królewskich dotyczących rzeczy świętych (iura circa sacra):

• Ius advocatiae – prawo do obrony kościoła

• Ius protectionis – prawo do opieki nad kościołem

• Ius inspectionis – prawo nadzoru nad działalnością kościoła

• Ius cavendi – prawo strzeżenia państwa przed ingerencją kościoła

• Placetum regni – kontrola aktów ustawodawczych kościoła

• Ius appelationis tamquam ab abusu – prawo kontroli administracji i sądownictwa kościelnego

• Ius exclusive – prawo odrzucania kandydata na stanowisko kościelne

• Ius reformandi – prawo reformy kościoła

• Ius domini supremi In bona ecclesiastica – prawo do opodatkowania dóbr kościelnych oraz wydawania ustaw amortyzacyjnych ograniczających nabywanie nieruchomości przez kościół

W różnych krajach wykształciły się swoiste odmiany supremacji:

• Francja – gallikanizm;

• Austria – józefinizm;

• Rosja – nawiązanie do cezaropapizmu bizantyjskiego.

1. Zwierzchnictwo wyznaniowe państwa.

Po rewolucji francuskiej pojawił się nowy model państwa wyznaniowego. Państwo stopniowo odeszło od restrykcyjnej polityki wobec obywateli nie należących do kościoła narodowego. Wypieranie supremacji następowało w procesie demokratyzacji, liberalizacji i laicyzacji państwa. Demokratyzacja i liberalizacja ustrojów politycznych prowadziła do akceptowania w przepisach konstytucyjnych zasady równouprawnienia wszystkich obywateli bez względu na wyznanie i uznawania ich prawa do wolności sumienia i wyznania. Występujące w różnym natężeniu procesy laicyzacji państwa i prawa zmiejszały zasięg oddziaływania związków wyznaniowych. Istotny wpływ na powstanie systemu zwierzchnictwa wywarła doktryna pozytywizmu prawniczego. Wypracowała ona koncepcję państwa prawnego. Wszystkie organizacje społeczne działające na obszarze państwa, wśród nich także związki wyznaniowe, podlegały jego władzy. Państwo normowało ich sytuację prawną i określało zakres działania.

1. Cechy współczesnego państwa wyznaniowego.

Formy współczesnego państwa wyznaniowego:

• Konfesyjność otwarta (zmodernizowana)

Państwa charakteryzujące się formą otwartą uznają, szanują i popierają kościół narodowy, jednak państwa unika otwartego preferowania jednej szczególnej religii. Występuje szeroka obecność symboli religijnych w życiu publicznym (np. modlitwy, wieszanie krzyży w miejscach publicznych). Nauka religii w szkołach publicznych jest zwykle obowiązkowa. Występuje duszpasterstwo wojskowe oraz więzienne. Działalność kościoła oficjalnego jest finansowana przez państwo. Religia jest w szczególny sposób chroniona przez prawo karne, liczne przywileje związków wyznaniowych i duchowieństwa. Ustawodawcy mogą odwoływać się do konkretnych nauk religii kościoła narodowego.

Państwo wyznaniowe zmodernizowane przestrzega zasady wolności sumienia i wyznania, wstrzymując się przed angażowaniem w spory religijne i nie rozstrzygając spraw wiary. Jednocześnie zaś uznaje, że proponowanie pewnej formy religijności z powodów politycznych jest bardziej pożądane, realizuje lepszą wizję państwa.

Działalność innych związków wyznaniowych nie może stać w sprzeczności z prawami państwa. Związki wyznaniowe mniejszości religijnych posiadają mniej korzystny status prawny.

Przykłady: kraje Ameryki Łacińskiej; państwa protestanckie (głowa państwa głową kościoła): Wielka Brytania (anglikanizm) i państwa skandynawskie – Norwegia, Dania (luteranizm); Grecja (prawosławie).

• Konfesyjność zamknięta (forma konfesyjna).

Jest to państwo klasycznie wyznaniowe, ortodoksyjne. Nauki religijne stają się fundamentem obowiązującego prawa jako konsekwencja długiej tradycji historycznej. Dochodzi do daleko idącej ingerencji państwa w sprawy religijne, również te dotyczące prawd wiary czy dogmatów. Stopień otwartości zależy od polityki wyznaniowej danego kraju.

Szczególnym przykładem zamkniętej formy państwa są kraje muzułmańskie. Długotrwałe oddziaływanie zasad i norm religijnych islamu na życie społeczne, politycznie, gospodarcze i kulturalne wielu krajów spowodowało wytworzeni się specyficznego systemu powiązania w krajach o przewadze ludności muzułmańskiej. Szczególnego znaczenia w kształtowaniu prawa państwowego nabiera Koran.

Szariat – w krajach muzułmańskich prawo religijne będące jednocześnie prawem państwowym.

Wśród krajów muzułmańskich występuje wielkie zróżnicowanie co do stopnia otwartości:

• Islam jest najsilniej zakorzeniony w tradycji państwowo-prawnej u tradycyjnych sojuszników USA, arabskich państwach monarchistycznych.

• Występują również monarchie o systemie otwartym, takie jak Maroko czy Malezja.

• Najbardziej otwarte pozostają kraje tzw. socjalizmu arabskiego – Syria, Libia, Egipt, Pakistan; Tunezja ma nawet konkordat ze Stolicą Apostolską.

IV. SYSTEM SEPARACJI KOŚCIOŁA I PAŃSTWA

1. Istota pojęcia.

Na świecie nie stosuje się jednego modelu rozdziału kościoła od państwa. Wśród rozwiązań przyjętych przez różne kraje można wyróżnić ci najwyżej cechy wspólne. Zatem ujednolicając to pojęcie, system rozdziału państwa i związków wyznaniowych – jest to pewna konstrukcja ustrojowo-prawna, w której występują dwa podmioty: państwo i kościół. Rozdziału tego nie traktuje się w sposób socjologiczny, lecz ustrojowy. W tym rozumieniu kościół to nie wspólnota wiernych, ale zhierarchizowany system związku wyznaniowego. Rozdział ten polega za tym na rozdzieleniu instytucji; nie oddziela on jednak obywateli państwa od religii. Praktyka wykazała, że nie da się tego całkowicie rozdzielić. Sfera religijna (res spirituales) i sfera świecka (res mixtes) nachodzą na siebie w różnych dziedzinach życia obywatela, np. w życiu rodzinnym. Stanowi to sferę rywalizacji państwa i związków wyznaniowych, ale też skłania do współpracy.

1. Model amerykański (tzw. czysta separacja).

Geneza: reakcje na poprzedzające epoki nietolerancji, poszukiwanie modelu państwa opartego na nowym typie wartości.

Roger Williams – Rhode Island – USA – imigrant angielski, purytanin, w obliczu wcześniejszych prześladowań założył miasto Providence, a w 1663 r. wprowadził do kolonii powszechnie obowiązujące wartości: zasady wolności religijnej i rozdzielenia instytucji kościelnych i świeckich. USA – młode społeczeństwo zróżnicowane religijnie; kierowanie się doświadczeniami europejskimi, unikanie religijnych niepokojów.

1791 r. – pierwsza poprawka do konstytucji: wprowadzenie klasycznego, czystego rozdziału; brak ingerencji państwa w życie religijne; konsekwencja: brak prawa wyznaniowego – Kongres nie może ustanowić religii państwowej ani zabronić wyznawania jakiejkolwiek religii; brak jakichkolwiek ustaw czy umów ze związkami wyznaniowymi. Wprowadza to pewną fikcję prawną, gdyż związek wyznaniowy nie ma osobowości prawnej (z braku odpowiednich regulacji); aby ją uzyskać musi założyć fundację, zawiązać stowarzyszenie czy stworzyć spółkę prawa handlowego.

Kościół katolicki w USA powołuje się na instytucję Fidutia (łac. „Zaufanie”), w ramach której istnieje dwóch właścicieli:
- właściciel faktyczny (organ związku wyznaniowego, np. diecezja),
- właściciel prawny (osoba fizyczna, np. biskup).

Każde obrady w Kongresie amerykańskim rozpoczynają się od modlitwy, ale w szkołach modlitwa jest zabroniona. Pomimo wyrzucania religii w sferę prywatną jednostki, występuje ona w życiu publicznym: powoływanie się na Boga anonimowego, uniwersalnego – nie wiąże się on z żadnym konkretnym Bogiem, ani z żadną konkretną religią.

1. Model francuski (tzw. separacja wroga modelu francuskiego).

Pierwszy europejski rozdział – 21.02.1795 r.

Geneza: Art. 10. Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela; rewolucja francuska – wymierzona w anciente regime władzy absolutnej, w tym w instytucję Kościoła Katolickiego we Francji.

Podporządkowanie Kościoła rewolucyjnej Francji:

1. ustawa z 2 grudnia 1789 r. przeprowadzająca na ogromną skalę sekularyzację majątku kościelnego:
   - uderzenie w podstawy materialne Kościoła katolickiego,
   - nadzieje na wymuszenie lojalności u duchowieństwa (duchowni stawali się urzędnikami państwowymi – przechodzili na etaty, pobierali pensję),
   - łatanie dziury budżetowej,
   - szukanie lojalności u chłopstwa (tania ziemia);

2. luty 1790 r. – Konstytuanta likwiduje wszystkie zakony we Francji (poza tzw. zakonami szpitalnymi)

3. lipiec 1790 r. ukazuje się tzw. Konstytucja Cywilna Keru – ustawa stojąca w konflikcie z prawem kanonicznym; wprowadzenie głównych zmian:
   - dostosowanie administracji kościelnej do administracji cywilnej (utworzenie nowych jednostek terytorialnych – sieć archidiecezji według nowego podziału państwa, ze 134 do 83),
   - zmiana dotycząca obsady urzędów kościelnych – zniesienie faktycznej władzy hierarchicznej, demokratyzacja wyboru duchownych na stanowiska kościelne.

4. listopad 1790 r. – ustawa nakładająca na duchowieństwo obowiązek przysięgi wierności państwu (królowi) oraz wierności pierwszej konstytucji; skutki:
   - schizma w Kościele francuskim: utworzenie Kościoła Konstytucyjnego,
   - jedynie czterech biskupów składa przysięgę.

Charakterystyka rozdziału francuskiego:

- nieufność we wzajemnych relacjach państwo-kościół,
- rozdział jednokierunkowy, nieprzyjazny, wrogi.
- oddzielenie przez ustawę (1795 r.) Kościoła od państwa, ale nie państwa od Kościoła,
- tzw. prywatyzacja religii – religia jako prywatny wybór człowieka; religia ograniczona jedynie do sumienia oraz budynku kościoła; sprawa prywatna, nie publiczna; eliminacja religii z życia publicznego.

e) 1801 r. konkordat między Stolicą Apostolską a Francją napoleońską jako efekt kompromisu pomiędzy dążeniami państwa a Kościoła francuskiego; Stolica Apostolska uznała sekularyzację, za to państwo odstąpiło od demokratyzacji obierania stanowisk kościelnych (powrót do prawa kanonicznego); do 1875 r. ewolucja stosunków państwo-kościół, brak rozdziału;

f) 1875 r. – „nowa republika”; arena sporu o nowy ustrój państwa - monarchia popierana przez francuski Kościół;

g) grudzień 1905 r. – obowiązuje do dziś – ostateczny francuski rozdział Kościoła i państwa; nawiązanie do ustawy z 1795 r.; prywatyzacja religii; w życie weszło prawo o religijnych stowarzyszeniach – odmowa związkom wyznaniowym własnego wewnętrznego prawa uznawanego przez państwo; w stosunkach państwo-związki wyznaniowe państwo o wszystkim przesądza i o wszystkim decyduje.

4) Model radziecki (separacja wroga modelu radzieckiego).

Geneza: ojcowie doktryny – Marks, Engels, Lenin.

Marks krytykował religię w sposób zbliżony do liberalizmu – wychodząc od tych samych założeń przełożył swoją krytykę na rozważania klasowe. Przedstawiał religię jako „opium dla ludu”, czyli instrument służący do rządzenia zabobonnym ludem. Według jego założeń religia miała przeminąć wraz z laicyzacją i racjonalizacją społeczeństwa.

Włodzimierze Lenin odnosił się do religii poprzez budowanie hybrydalnych konstrukcji: z jednej strony deklarowanie poszanowania dla wolnego wyboru religii (kanon i fundament postawy państwa wobec każdego obywatela), z drugiej zaś ograniczał maksymalnie zadania i obowiązki członków partii dotyczące sfery religijnej (ateizm jako podstawa racjonalności).

1918 r. – wprowadzenie w życie przez Radę Komisarzy Ludowych Dekretu o oddzieleniu szkoły i kościoła od państwa.

Charakterystyka systemu radzieckiego:
- schizofreniczny charakter systemu,
- symbioza państwa i jedynej rządzącej partii, państwo realizowało politykę tylko i wyłącznie tej jednej partii,
- brak demokracji, a także jakichkolwiek praw w sferze wyznaniowej,
- restrykcyjna polityka wobec wszelkich istniejących związków wyznaniowych,
- rozdział modyfikowany z czasem w innych państwach bloku socjalistycznego,
- wprowadzenie na miejsce religii idealistycznej tzw. religii materialistycznej (materializm – własne dogmaty, właśni święci, własne sankcje za nieprzestrzeganie zasad), np. zjazdy partii mające formę nabożeństw.

Rozdział radziecki nie był rozdziałem według dzisiejszego sposobu postrzegania tego terminu. Było to państwo wyznaniowe wspierające religię materialistyczną.

Państwo świeckie: neutralne, swobodny wybór religii i światopoglądu.

Państwo radzieckie: zaangażowane w wybór światopoglądu – indoktrynacja, ateizacja, zaburzenie idei bezstronnego państwa.

5) Model niemiecki (separacja skoordynowana, życzliwa).

Geneza: konstytucja Republiki Weimarskiej z 1919 r.

Charakterystyka systemu niemieckiego:
- państwo szanuje walor pierwiastka religijnego w życiu publicznym,
- państwo wspiera wartości religijne jako wartości moralne (np. dopuszczenie do nauczania religii w szkołach),
- brak preferowania jednego konkretnego wyznania,
- możliwość opodatkowania osób fizycznych – każdy może przekazać do 10% swojego podatku dochodowego na instytucję kościelną,
- brak cenników na usługi religijne,
- uznanie regulacji związków wyznaniowych w obrocie cywilno-prawnym, np. małżeństwo konkordatowe,
- zezwolenie na prowadzenie szkół przez związki wyznaniowe i finansowanie ich z budżetu państwa (argument: „wszyscy płacą podatki”).

Model niemiecki stanowił wzór dla demokratyzujących się państw bloku radzieckiego po 1989 r.

6) Najważniejsze cechy współczesnego państwa świeckiego:

a) awyznaniowość państwa - państwo jako zbiór ludzi różnych wyznań nie wierzy w tego samego Boga; jako całe społeczeństwo nie uznaje więc władzy religijnej nad sobą, państwo jest suwerenne względem religii, dochodzi do laicyzacji prawa;

b) niekompetencja państwa do regulowania spraw religijnych – państwo nie powinno ingerować w konfliktowe sprawy, np. obsadzanie stanowisk kościelnych; państwo nie ma żadnych środków oddziaływania na politykę związków wyznaniowych;

c) neutralność religijno-światopoglądowa państwa – państwo odrzuca ideologie, nie indoktrynuje, nie wychowuje według określonych religii, szanuje i uznaje wspólne dla całej ludzkości wartości moralne (tzw. wartości wspólne).