BIOLOGIA Bios-życie, Logos-nauka >> Biologia Biologia - nauka o życiu i funkcjonowaniu organizmów żywych. Karol Lineus - zaliczył jako pierwszy człowieka do zwierząt 1835r. Jean Baptiste de Monet Lamarck - wprowadził pojęcie Biologii jako pierwszy. VITA - dynamiczny stan organizmów przejawiający się ich zdolnością do: - tworzenia i odtwarzania określonych struktur - wzrost i rozwój-filogeneza (rozwój rodowy) Od momentu pojawienia się organizmów na ziemi do czasów obecnych. Filogeneza - rozwój populacji, np. kształtowanie się ssaków z gadów człekokształtnych -rozwój osobniczy-ontogeneza (życie wewnątrzmaciczne i życie zewnątrzmaciczne) ONTOGENEZA - rozwój osobniczy od momentu zapłodnienia do śmierci. (zapłodnienie, zygota, okres embrionalny, płód) --Od narodzin do końca 1 miesiąca życia, --okres niemowlęcy od 2 miesiąca do 1 roku --Okres poniemowlęcy, --dziecięcy (przedszkolny) --późno dziecięcy (szkolny) --dojrzewania (menarche-miesiączka) (polucja-wytrysk) --okres młodzieńczy –okres pełnej dorosłości i stabilizacji życiowej. --okres starzenia się (od 60 roku życia) -okres starości (późna starość) --śmierć (montis, letalizm) PRZEJAWEM ŻYCIA SĄ CZYNNOŚCI ŻYCIOWE: -respiracja- oddychanie. -odżywianie- pobieranie pokarmu. -wydalanie- najważniejszy organ wydalniczy i filtracyjny-nerki. -wydalanie moczu ostatecznego-mikcja. -pobudliwość - zdolność do odbierania bodźców wiąże się z funkcjonalnym układem Nerwowym, hormonalnym. -adaptacja do zmieniających się warunków środowisk życiowych. -ciągły ruch. -rozmnażanie-dotyczy całej populacji. Organizmy żywe stanowią układy otwarte co oznacza że wymieniają materie i energie z otoczeniem przeprowadzając podstawowe procesy życiowe. Życie powstało w procesie biogenezy a w dalszych ciągach ewolucji powstała wspólnota organizmów żywych z licznymi gatunkami o rozmaitych formach. CECHY SPECYFICZNE DLA ORGANIZMÓW ŻYWYCH: -podobny schemat budowy komórkowej. -własny metabolizm (anabolizm, katabolizm) -zdolność do samo powielania się i dziedziczenia cech (jest to możliwe dzięki kwasowi DNA-deoksyrybonukleinowy) -utrzymanie homeostazy (równowagi biologicznej) -ewolucja-(działa na wszystkie organizmy) -oddziaływania międzypopulacyjne i międzyosobnicze(pozytywne, neutralne, negatywne) -wielopoziomowa struktura w której można wyróżnić następujące poziomy (poziom makrocząsteczek i ich kompleksów) (poziom organelli komórkowych czyli jądra komórkowego, mitochondriów, lizosomów) (poziom komórkowy) (poziom tkanek) (poziomów organów-narządów) (poziom układów) (poziom całych organów wielokórkowych) -występowanie wybranych zw. Organicznych (sacharydy, białka, tłuszcze czyli lipidy) -występowanie zw. nieorganicznych. W FUNKCJONOWANIU ŻYWEJ MATERII MOŻNA WYRÓŻNIĆ 3 PODSTAWOWE POZIOMY KTÓRE TWORZĄ UKŁAD HIERARCHICZNY: -poziom komórkowy (organelle komórkowe +całe komórki) -poziom organizmalny(tkanki, organy, układy i całe organizmy wielokomórkowe) -poziom ponadorganizmalny (populacje, biocenozy, biotopy w biosferze-sfera życia) WIRUSY WIRUSY (nm=1 10-9) - są mniejsze od bakterii (um 1 10-6) – nie są komórkami tylko tworami stojącymi na pograniczu materii ożywionej i nieożywionej a ich dualizmu sprowadza się do faktu że poza organizmem swojego żywiciela nie wykazują żadnych cech życia a ich aktywność życiowa rozpoczyna się w momencie wniknięcia do organizmu gospodarza w którym żyją pasożytniczo jego kosztem. Większość wirusów pozostaje w organizmie swojego gospodarza przez całe życie, dlatego używamy dziś pojęcia: żyjący z wirusem HIV, żółtaczką typu C, VARICELLA - ospa, półpasiec, wirusy z racji swojego pasożytnictwa charakteryzują się uproszczoną budową tzw. Wnętrze stanowi jeden z kwasów nukleinowych- DNA lub RNA. Jeżeli DNA- to grupa wirusów nazywa się DENOWIRA. Jeżeli RNA- to grupa nazywa się RETROWIRA. Na zewnątrz wirusa występuje otoczka białkowa zwana KAPSYDEN (elementy tłuszczowe lub cukrowe mogą występować) Współczesna medycyna dysponuje tylko lekami wirusosomatycznymi które po wprowadzeniu do organizmu hamują namnażanie wirusów wnikając w cykl życiowy natomiast nie działają wirusobójczo. Wirusy w zależności od gospodarza dzielą się na 3 grupy: - wirusy roślinne-mozaika tytoniowa wirus sługowatości pomidorów. -wirusy zwierzęce-wścieklizna (RADIES)wirus nosówki. -wirusy ludzkie- grupa, przeziębienia, ospa wietrzna, AIDS- WZW (A, B, C, D) odra, różyczka, świnka. Zdecydowana większość wirusów podlega mutacji czyli zmianie swojej struktury co utrudnia stworzenie swoistego antidotum. HIV- human immunodeficiency virus. Ludzki wirus upośledzenia odporności. Zakażenie HIV- nie zarażenie !! U pierwszych pacjentów pojawiły się nietypowe jednostki chorobowe (nietypowe zapalenie płuc) AIDS- acquired immune deficiency syndrome. Zespół nabytego upośledzenia odporności. ODKRYWCAMI HIV jest 2 naukowców którzy odkryli wirusa niezależnie od siebie. 1983r. (LUCK MONTAGNIER)> nazwa LAV !! 1984r. wirus odkryty przez ROBERTA GALLO. HTLV3. 1986r. wprowadzenie nazwy HIV. W 1985r. prof. Zofia Kuratoska jako pierwsza uswiadomiła społeczeństwu tolerancję i akceptacje wobec osób żyjących z HIV, zakładała z Markiem Kotańskim domy dla chorych na AIDS. HIV- może zarazić matka dziecko, seks, przez krew. W 1988r. określono charakter pandemiczny. W Polsce 10 tys.- z HIV. Od 25-30 tys. (możliwe) 40 mln chorych na świecie. WIRUS HIV należy do rodziny wirusów powolnych i od momentu wniknięcia do wejścia w stan pełno objawowy może minąć nawet do 10-15 lat ponadto atakuje układ odpornościowy który broni nas przed różnymi patogenami. WIRUS po dostaniu się do organizmu człowieka próbuje napotkać na tzw. Komórki permisywne (zezwalające na wniknięcie) głównie limfocyty CO4. BUDOWA WIRUSA HIV Średnica wirusa HIV (100 nm) Wnętrze zwane genomem składa się z podwójnej nici kwasu RNA gdyż wirus zaliczany jest do retrowirusów oprócz tego w genomie występują geny regulacyjne i strukturalne decydujące o cyklu życiowym wirusa i 3 istotne enzymy: odwrotna transkryptaza, zwana REWERTAZĄ. Integraza, proteza. Na zewnątrz występuje otoczka glikolipidoproteinowa a najważniejszym białkiem otoczki jest białko Gp 160, czyli glikoproteina które odgrywa decydujący rolę w rozkładaniu HIV z otoczki. CYKL ŻYCIOWY WIRUSA: Etapy cyklu życiowego HIV: -wniknięcie do organizmu człowieka (napotkanie komórki permisywnej, przyłączenie się wirusa do tej komórki-niezbędnym warunkiem jest relacja pomiędzy receptorem a koreceptorem) -połączenie wirusa z błoną komórkową i rozbieranie HIV z otoczki przy udziale Gp 160. - przechodzenie wirusa do wnętrza komórki gospodarza. -odwrotna transkrypcja (zamiana wirusowego RNA na DNA prowirusowa przy udziale enzymu rewentaży.) -integracja-wbudowanie DNA prowirusa do komórki gospodarza (enzym integraza) -proces transkrypcji i translacji czyli produkowania wirusowego RNA i wirusowych białek. -przycinanie wytworzonych białek wirusowych przy pomocy enzymu proteazy. -pączkowanie wirusa czyli jego wzrastanie. -powstanie postaci ostatecznej zwanej wirionem. PŁYNY USTROJOWE O WYSOKIM MIANIE WIRUSA HIV: Krew, także menstruacyjna, limfa, sperma, płyn przedejakulacyjny, plemniki, śluzy pochwowomaciczne, płyn mózgowo-rdzeniowy,mleko kobiece oraz wszelkie wydzieliny ciała z krwią, krwiomocz, ropomocz. PŁYNY O NISKIM MIANIE WIRUSA HIV: Ślina, śluz z jamy nosowej, fizjologiczny mocz tzw. Jałowy, pot, łzy, woskowina uszna, masy kałowe. 3 DROGI ZAKAŻENIA HIV: - droga ryzykownych kontaktów seksualnych. Kontakt z nieznanym partnerem, kontakt bez zabezpieczenia barierowego, seks zbiorowy, (triolisin-trójkąt) pluralizm seksualny, (układ 4 i więcej) Najwyższe ryzyko-vaginalny kontakt i analny.	Dyscypliny podstawowe w Biologii i medycynie: Morfologia (gr. morphe – kształt, budowa zewnętrzna ) Anatomia (gr. anatome – rozcinać, budowa wewnętrzna) Fizjologia (gr. Physis – czynność komórek, tkanek, narządów i układów) Patologia – nauka o chorobie Cytologia – nauka o komórkach Histologia – nauka o tkankach Organografia – nauka o narządach Parazytologia – nauka o pasożytach Ekologia – Łączność człowieka lub organizmu z ich środowiskiem Higiena 9gr. Higienos – leczniczy, przynoszący zdrowie), szeroko rozumiane zapobieganie chorobom, np. Salityzacja – częste wietrzenie pomieszczeń. Embriologia – nauka o życiu płodowym Mikrobiologia lekarska – wpływ chorobotwórczych patogenów Onkologia – choroby nowotwórcze ( niekontrolowany proces podziału komórek) Immunologia – odporność organizmu Dyscypliny kliniczne medycyny (specjalizacje): Leczenie wybranych jednostek chorobowych : Neonatologia – Choroby noworodków i niemowląt Pediatria – Choroby dzieci Geriatria – Choroby seniorów Chirurgia : - Miękka – Zabiegi jamy brzusznej i klatki piersiowej - Twarda( kostna, ortopedia) – Związana z układem kostnym -Urazowa –Traumatologia (złamania, skręcenia, zwichnięcia) Neurochirurgia – Urazy czaszki (mózgowo-czaszkowe) -Plastyczna, oparzeniowa -Naczyniowa – Związana z usuwaniem żylaków Ginekologia – Choroby układu rozrodczego kobiet Położnictwo – Opieka nad kobietą w trakcie ciąży, porodu, połogu Andrologia – Problemy płodności mężczyzn Seksuologia – Wszelkie aspekty życia seksualnego ludzi Dermatologia – Choroby skóry Wenerologia – Choroby weneryczne, nie choroby STI S Endokrynologia – Choroby układu hormonalnego (tarczyca, przysadka mózgowa) Okulistyka – wzrok, problemy niedowidzących i niewidomych – tyflopedagogika Laryngologia – Krtań, gardło, uszy, jama nosowa, w pedagogice odpowiednikiem jest surdopedagogika. Interna – Choroby wewnętrzne: Kardiologia – Choroby serca Angiologia – Choroby żył i tętnic - Pulmonologia – Choroby płuc Hepatologia – Choroby wątroby Enterologia - Choroby jelit Gastrologia- Choroby żołądka Proktologia – Choroby odbytu Nefrologia – Choroby nerek Urologia – Choroyby moczowodu, pęcherza moczowego, cewki moczowej Hypertensjologia – Choroby nadciśnieniowe Diabetologia – Cukrzyca Hematologia – Choroby krwi, białaczka Reumatologia – Choroby stawów Radiologia: Leczenie różnorodnymi promieniami Diagnostyka medyczna RTG, EKG Alergologia – Alergie, astma oskrzelowa HORMONY - Hormon wzrostu (somatotropina) -Głównym działaniem hormonu wzrostu, w którym pośredniczą somatomedyny jest pobudzanie wzrostu masy ciała i wzrost, będące wynikiem pobudzenia chondrogenezy i osteogenezy w chrząstkach wzrostowych kości. U człowieka nieprawidłowo wysokie wydzielanie hormonu wzrostu prowadzi do wystąpienia schorzeń. W wypadku, gdy ma ono miejsce przed zakończeniem wzrostu kośćca, prowadzi do gigantyzmu, który charakteryzuje się nadmiernym wzrostem. U osób dorosłych prowadzi do akromegalii, czyli mineralizacji i zrośnięcia się kości długich. - Prolaktyna (hormon peptydowy) – Hormon ten stymuluje rozwój gruczołów mlecznych i tworzenie się mleka. Jej nadmiar powoduje hiperprolaktynemię, czyli zaburzenia w cyklu menstruacyjnym (zespół galactorrhoea, amenorrhoea secundaria lub dysmenorrhoea) - wtórny brak miesiączki - nadmierne owłosienie u kobiet - mlekotok - powiększenie gruczołu piersiowego (u obu płci) - niemoc płciowa u mężczyzn - czasami nawet oligospermia lub azoospermia - bóle głowy i zaburzenia widzenia w przypadku gdy podłożem hiperprolaktynemii jest guz przysadki mózgowej. Niedobór prolaktyny prowadzi do problemów z karmieniem piersią. - Melatonina - Melatonina działa korzystnie na większość parametrów snu. Niedobór melatoniny w organizmie prowadzi do zaburzeń snu oraz opóźnienia rozwoju płciowego. Natomiast jej nadmiar powoduje senność i znużenie, przedwczesny rozwój płciowy. - Tymozyna- Ma działanie przeciwnowotworowe, pełni istotną rolę w zwalczaniu chorób autoimmunologicznych. Niedobór prowadzi do obniżnia liczby limfocytów we krwi, natomiast nadmiar prowadzi do odwapnienia kości. -Hormony tarczycy - Tyroksyna - pobudza procesy utleniania w tkankach, pobudza rozpad tłuszczów do kwasów tłuszczowych i glicerolu, wzmaga wchłanianie glukozy z przewodu pokarmowego i jej zużycie przez komórki. Nadmiar prowadzi do nadczynności tarczycy, której objawami są choroba Gravesa – Basedowa, wytrzeszcz oczu, nadpobudliwość, nerwowość, zwiększona męczliwość mięśni, tachyarytmia. Niedobór obniża podstawowy poziom przemiany materii, i zmniejsza aktywność psychomotoryczną. K. - Adrenalina - przygotowuje organizm do działania (ataku lub ucieczki) oraz poprawia sprawność umysłu. Jej nadmiar powoduje zaburzenia metabolizmu glukozy. Niedobór prowadzi do choroby kretynizmu u dzieci. -Noradrenalina- zwęża naczynia obwodowe, natomiast rozszerza naczynia wieńcowe w sercu. Niedobór objawia się chronicznym brakiem energii i patologiczną sennością. - Progesteron – Ułatwia owulację, cykliczne zmiany w nabłonku jajowodów. Niedobór powoduje nawet zanik miesiączki, natomiast nadmiar objawia się nadmiernym owłosieniem, łojotokiem. -Estrogen- Odpowiada za dojrzewanie płciowe dziewcząt. Nadmiar może prowadzić do nowotworów jajników, natomiast niedobór jest powszechny u kobiet po menopauzie, ponieważ ich jajniki przestają syntetyzować te hormony. Niedobory występują też u młodych kobiet i są przyczyną licznych chorób metabolicznych. M. -Androgeny – Określają i regulują męskie funkcje płciowe. Nadmiar powoduje nadmierny trądzik, owłosienie, łojotok. Niedobór powoduje zaburzenia funkcji seksualnych. - Testosteron- Zwiększa libido, ukierunkowuje popęd płciowy ku płci żeńskiej. UKŁADY Układ krążenia. Układ krwionośny zamknięty i limfatyczny otwarty. -Układ krwionośny – Serce i pięć typów naczyń krwionośnych (żyły- veny, tętnice – arterie wyprowadzające krew, naczynia kapilarne – włosowate, naczynia zatokowe, naczynia jamiste, w kobiecie łechtaczka, w mężczyźnie penis, dobre krążenie, sztywność). - Układ limfatyczny – obronny, odpornościowy, chłonny, immunologiczny, zal. Naczynia chłonne różnej wielkości, kapilarne, średnie i duże, węzły chłonne 300-1200 u dorosłego, duże pnie limfatyczne, które łącza się z odpowiednimi żyłami w kątach żylnych. Dodatkowo do układu limfatycznego zalicza się narządy limfatyczne tj. śledziona, migdały podniebienne, grasica. 14. Układ pokarmowy. Zaczyna się jamą ustną, a kończy defekacją, układ trawienny, trzy grupy trawienia: wątroba, trzustka, ślinianki -3. 15. Układ oddechowy. Górne i dolne drogi oddechowe. Górne: jama nosowa, gardło dolne, krtań, tchawica, 2 oskrzela, 2 płuca. 16. Układ moczowy. Wydalniczy. Nerki 1min / 1 (200 ml krwi ), drogi wyprowadza mocz, moczowody, pęcherz moczowy, cewka moczowa, różnią się w zależności od płci. U K. krótkie 3-5 cm przekrój owalny, służy tylko do wydalania moczu ( mikcja ), u M. 17-20 cm, przekrój podłużny, służy do oddawania moczu i wydalania spermy ( ejakulacja ) poprzedzona erekcją penisa. ( 150-400ml). 17.Układ kostny ( szkieletowy ). Dorosły – 206 oddzielnych kości, dziecko 356. Wiele kości ulega zrośnięciu, podzielony na część osiowo-czaszkową, kręgosłup, część obręczowa – miednica, kości kończyn górnych i dolnych. 18. Układ mięśniowy. 450 mięśni, biologiczne silniki wykonujące prace mechaniczną ( miologia – nauka o mięśniach, osteologia – kości = układ ruchu. 19. Układ rozrodczy kobiet. Podzielony na dwie części: narządy zewnętrzne nazywane sromem niewieścim – wargi sromowe większe i mniejsze, łechtaczkę oddziela błona dziewicza ( otwór), hymen. Narządy wewnętrzne: pochwa, wagina, macica, jajowody, dwa jajniki. 20. Układ płciowy mężczyzn. Narządy zewnętrzne – członek zewnętrzny – penis (phallus – prącie). W budowie wewnętrznej penisa wyróżniamy nast. Części: Korzeń z podstawą, trzon, żołądź okrywana napletkiem, wędzidełko, wewnątrz- ciała gąbczaste, moszna (worek mosznowy) – ochrania jądra, jądro lewe jest większe i niżej położone. Narządy wewnętrzne: jądra, najądrze, nasieniowody, pęcherzyki nasienne, ciała jamiste copwera – gr. Opuszkowo- cewkowe, gr. Krokowy, mięsień łonowo- guziczny, przewody wytryskowe, odbyt. 1.Zarys budowy morfologicznej człowieka. - Strona przednia zwana brzuszną, tj. głowa, szyja, tułów – tors, korpus ( błędem byłoby nazywanie tego obszaru klatką piersiową), para kończyn górnych zakończonych dłońmi. U kobiet gruczoły mleczne zakończone sutkami, u mężczyzn piersi z sutkami, brzuch podzielony na podbrzusze, nadbrzusze i śródbrzusze, u kobiet srom, u mężczyzn penis, moszna, para kończyn dolnych zakończona stopami. -Strona tylnia – grzbietowa- kark, plecy, pośladki przedzielone szparą międzypośladkową, u mężczyzn zawsze owłosiona. Ponadto u mężczyzn obserwuje się obfitsze owłosienie, co ma związek z czynnikami genetycznymi oraz wpływem hormonów (testosteronu). Zarost na twarzy, owłosienie pachowe, łonowe, kresa biała, szpara międzypośladkowa, w różnym stopniu kończyny i tors, czasami plecy i pośladki (przykład cech świadczących o dymorfizmie płciowym). Oprócz głównych elementów w budowie morfologicznej można wyróżnić mniejsze obszary, tzw. Okolice ciała, np. okolica skroniowa, policzkowa, czerwień wargowa, sutkowa, brzuszna, łonowa, międzyłopatkowa, potyliczna, kolanowa przednia, tylna, natomiast w przypadku dermatologii używa się określenia dermatomy – wieksze obszary skóry. 2.Ludzkie ciało można analizować przeprowadzając trzy płaszczyzny: -Pośrodkowa – Strzałkowa (planum sagitalle) – Dzieli człowieka na dwie połowy od szczytu głowy do krocza. -Czołowa – Wieńcowa – plannum frontale -Pozioma – Plannum horizontale 3.Na przestrzeni lat próbowano określić budowę konstytucyjną, najczęściej w odniesieniu do mężczyzn. Najbardziej utrwaliła się typologia Kretschmera wg której wyróżnić można trzy podstawowe typy w budowie morfologicznej: -Leptosomiczny- Wydłużony, przewaga wymiarów, tendencja do szczupłości, prostego nosa. -Eurysomiczny- Pykniczny – Mały, gruby, duży obwód brzucha, tendencja do otyłości, penis grubszy, ale krótszy. -Atletyczny- Forma pośrednia tzw. Grecki atleta, harmonia kośćca i mięśni, rozszerzona klatka piersiowa, zwężone biodra. 4. Narządy wewnętrzne człowieka chronione są w jamach ciała, które są wyścielone surowiczymi błonami. Wyróżnia się 6 podstawowych i 3 dodatkowe: - Podstawowe: jama czaszki – ochrona mózgowia, kanał kręgowy – rdzeń kręgowy, jama klatki piersiowej – serce, płuca, układ oddechowy, przepona – diaphragma, jama brzuszna, jama miednicy, -Dodatkowe: jama nosowa, ustna, otwory uszne.	SCHEMAT OD KOMÓRKI DO ORGANIZMU: Komórka: --jajo -> komórka rozrodcza –neuron – komórki glejowe. Narządy(organy): serce, wątroba, łechtaczka, penis, pochwa, jajowody, nasieniowody, móżdżek, tarczyca, śledziona, jelito cienkie i grube, trzustka, jama ustna, nosowa, żołądek. Układy: --układ powłokowy (skóra, owłosienie ciała, gruczoły skórne, potowe, łojowe, zapachowe (apokrynowe) --układ nerwowy (centralny, obwodowy, autonomiczny) --układ hormonalny (wewnątrzwydzielniczy - w skład wchodzi -> przysadka mózgowa, szyszynka, gruczoły przytarczyczne, trzustka) --układ narządów zmysłów (narząd wzroku, słuchu i równowagi, smaku, węchu, dotyku) Tkanki: zespoły komórek o podobnej budowie i funkcji: - tkanka łączna, - tkanka łączna stała (tkanki oporowe -> kostna, chrzęstna, włóknista, tłuszczowa, zarodkowa) - tkanka nabłonkowa (nabłonek wyścielający, rozrodczy) - tkanka nerwowa – tkanka glejowa - tkanka mięśniowa (gładka, poprzecznie prążkowana i mieszana) HISTOLOGIA- nauka o tkankach. Układ krążenia- (krwionośny-serce) –żyły, tętnice, naczynia włosowate) (naczynia zatokowe jamiste) Limfatyczny-otwarty. Do układu limfatycznego zaliczamy -> układ chłonny, odpornościowy, limfatyczny, ochronny. Układ pokarmowy, oddechowy(respiracyjny), wydalniczy(moczowy), rozrodczy (żeński, męski) Narządy zewnętrzne i wewnętrzne. Układ mięśniowy, szkieletowy-kostny. OKREŚLAJĄC BUDOWĘ MORFOLOGICZNĄ WYRÓŻNIA SIĘ 3 PODSTAWOWE PŁASZCZYZNY CIAŁA: --płaszczyzna strzałkowa(pośrodkowa) -- płaszczyzna czołowa -- płaszczyzna pozioma. KIERUNKI CIAŁA W PRZESTRZENI: --kierunek górny superior (dogłowowy) oznacza w kierunku głowy jako najwyższej części ciała np. staw ramienny jest położony do góry od biodrowego. --kierunek dolny interior (doobwodowy) oznacza w kierunku do ogona lub do najniższej części ciała np. staw biodrowy położony jest do dołu w stosunku do stawu ramiennego. --kierunek przedni anterior – brzuszny, oznacza w kierunku do przodu lub do powierzchni brzusznej ciała np. żebra i mostek znajdują się do przodu od płuc i serca. --tylny – posteriori - grzbietowy, oznacza w kierunku do grzbietowej części ciała np. kręgosłup jest położony do tyłu od serca. --kierunek przyśrodkowy- medialis- oznacza w kier. Linii przyśrodkowej np. mostek położony przygrodkach. --boczny latelaris- oznacza w kier. do boku od linii pośrodkowej np. żebra położone są bocznie w stosunku do mostka. --kier. Bliższy – proksimalis - oznacza w kier. miejsca przyczepu lub początku cześci ciała np. kość udowa położona jest proksymalia. Np. kość udowa położona jest --kierunek dalszy –distalis-oznacza od miejsca przyczepu lub początku części ciała. --kierunek powierzchowny - superficialis. --kierunek głęboki - profundus. --kierunek w stosunku do dłoni - pallnalis. --kierunek w stosunku do podeszwy - plantaris. NARZĄDY WEWNĘTRZNE SĄ CHRONIONE W JAMACH CIAŁA: --jama czaszki-która ochrania mózgowie. --kanał kręgowy-który ochrania rdzeń kręgowy. --jama klatki piersiowej-ochrania opłucną. --przepona-diafragma. --jama brzuszna. --jama miednicy. WYBRANE ZAGADNIENIA Z ANTROPOLOGII: - stanowisko człowieka w świecie zwierząt. Królestwo zwierząt, typ strunowce, podtyp kręgowce, gromada ssaki, podgromada łożyskowce, rząd naczelne, podrząd małpy, nadgodzina małpy człekokształtne, rodzina homo, gatunek homo-sapiens. ANALIZA PORÓWNAWCZA CZŁOWIEKA Z MAŁPĄ CZŁEKOKSZTAŁTNĄ I ISTOTAMI PRZEDLUDZKIMI: CECHA - postawa ciała, poruszanie się, owłosienie ciała, czaszka, uzębienie, kręgosłup, klatka piersiowa, kończyna górna, dolna, miednica, rozwój osobniczy, mózg, ośrodek węchu, słuch, mowa. CZŁOWIEK - postawa pionowa, lokomocja dwunożna, u mężczyzn atalizm, silnie rozwinięta mózgoczaszka, nie wydostają się poza linie zgrzytu, kręgosłup wygięty, u człowieka znaczny zakres ruchowy, rozwój osobniczy-dziecko długo zależne od rodzica, mózg-kora silnie rozwinięta, ośrodek węchu zredukowany, MAŁPY CZŁEKOKSZTAŁTNE I ISTOTY PRZEDLUDZKIE - postawa niepionowa, szympans, lokomocja czworonożna, silne owłosienie, silnie rozwinięta, poza linią zgrzytu, klatka łykowata, walcowata, potomstwo szybko się usamodzielnia, małe mózgi. Za kryterium człowieczeństwa uważa się: spionizowana postawa ciała, 2 nożna lokomocja, wielka objętość mózgu bezwzględny i relatywny do masy ciała, wszystkożerność z białkiem zwierzęcym, wyraźne zwolnienie tempa rozwoju osobniczego co dotyczy szczególnie dzieciństwa i młodzieńczości. DROGI ZAKAŻENIA HIV: - droga ryzykownych kontaktów seksualnych. Kontakt z nieznanym partnerem, kontakt bez zabezpieczenia barierowego, seks zbiorowy, (triolisin-trójkąt) pluralizm seksualny, (układ 4 i więcej) Najwyższe ryzyko-vaginalny kontakt i analny. ODMIANY SEKSU ORALNEGO: -mineta - cunulindrus -felatio - felare-ssać, ciągnąć. -pozycja 6 9 kontakt aktywny oralno-genitalny. Na drodze kontaktu oralnego wzrasta ryzyko zachorowania jeżeli dochodzi do wytrysku w ustach. Do bezpiecznych- masturbacja solo, masturbacja wzajemna, kontakt miedzypośladkowy, międzyudowy, hiszpański, wzajemne pocałunki, pieszczoty ciała, masaż erotyczny z wyjątkiem masażu rosyjskiego. Osoby homoseksualne niesłusznie były uważane na początku epidemii AIDS za dominującą grupę ryzyka w związku z tym podjęto określone działania profilaktyczne które spowodowały obniżenie nowych zakażeń o 70 %. Działania profilaktyczne podjęte przez gejów w walce z HIV: -poznanie dróg i mechanizmów zakażenia. -zmiana technik seksualnych na bezpieczne(kontakt analny zastąpiony masturbacją i pieszczotami) -stosowanie zasad saver seksu (bezpiecznego) z użyciem prezerwatyw i zmniejszeniem liczby partnerów seksualnych. -częste wykonywanie testów na HIV. -różnicowanie zachowań ryzykownych i bezpiecznych. -poszerzanie wiedzy seksuologicznej. Nie używamy pojęcia grupy ryzyka tylko RYZYKOWNE ZACHOWANIA gdyż każdy jest narażony na HIV. Dlaczego kobiety częściej zakażają się HIV niż faceci: -specyficzna budowa układu rozrodczego bogatego w duże pole śluzówkowe co zwiększa ryzyko przenikania wirusa. -opóźniona rubrykacja która zwiększa tarcie. -opóźniona odporność miejscowa w układzie rozrodczym. -ryzykowny kontakt waginalny(dopochwowy z wytryskiem) PROMISKUITYZM (częsta zmiana partnerów seksualnych), prostytucja, konsumpcjonizm seksualny. ZAKAŻENIE PRZEZ KREW: - narkomania dożylna, - transfuzja krwi (POLSKA I STANY ZJEDNOCZONE NIE MA RYZYKA GDYŻ KREW JEST BADANA) w AZJI, AFRYCE, RUMUNII, ZSRR - nie badana ! -zabrudzony krwią sprzęt medyczny, kosmetyczny, fryzjerski, salony tatuażu, transplantacja narządów silnie ukrwionych. -przypadkowy kontakt z krwią nieznanych. -droga z matki na dziecko (pionowa) lub wertykalna: w czasie ciąży, w trakcie porodu, w trakcie karmienia piersią(laktacja) W naturalnej drodze rozwoju AIDS wyróżniamy 4 etapy: 1- ostra infekcja retrowirusowa- pojawia się w kilka tyg. Od momentu zakażenia (objawy podobne do grupy i mononukleozy zakaźnej-gorączka 37 i 38 stopni osłabienie.) Trwa 1-2 tygodni występuje osótka plamista u niektórych pacjentów. 2- okres utajenia (bezobjawowy-w trakcie którego stopniowo powiększają się węzły chłonne i rozwija się uogólniona LIMFADENOPATIA-czyli powiększenie węzłów chłonnych trwające co najmniej 3 miesiące w dwóch obszarach ciała poza pachwinami, najczęściej ulegają powiększeniu węzły chłonne przyduszne, zauszne, podżuchwowe, szyjne, karkowe, potyliczne, nad i pod obojczykowe, pachowe u 1/5 pacjentów ulega powiększeniu śledziona.) 3- okres- zakażenie wczesnoobjawowe: -utrzymująca się miesiącami gorączka, zmęczenie, osłabienie, biegunka, potliwość dzienna, utrata wagi. 4- stan pełnoobjawowy z AIDS, do wcześniejszych objawów dołączają się tzw. Zakażenia oportunistyczne czyli choroby zakaźne. „oportus”- korzystający z okazji. OBECNIE ZNAMY 60 ZAKAŻEŃ OPORTUNISTYCZNYCH: -PCP- nietypowe zapalenie płuc wywołane przez pierwotniaka pneumociscis carina. -CMV-wirus cytomegalii ludzkiej który powoduje zmiany w mózgu i siatkówce oka. -HSV- wirus opryszczki obejmujący różne obszary ciała. -rzadkie zakażenia bakteryjne np. MAC-zakażenia prątkiem gruźlicy ptasiej. -gruźlica TBC- dotyczy ona nie tylko płuc ale węzłów chłonnych, wątroby, nerek, skóry, kosci. -nowotwór mięsak kapossiego. -chłoniak mózgu. PACJENT umiera przede wszystkim w wyniku osłabienia organizmu. ZARAŻENIE- pasożyty !! ZAKAŻENIE- bakterie i wirusy !! Cztery grupy czynników, które decydują o orientacji homoseksualnej człowieka: Czynniki genetyczne: Pierwsze badania prowadził Dieau Hamer, który zauważył że jeśli w rodzinie po stronie matki występują osoby chore seksualnie to występuje duże prawdopodobieństwo że dziecko urodzone z tej matki będzie chore. W drugim etapie badań Dieau szczegółowo przeanalizował chromosom X w którym znalazł strefę Xq28 która potencjalnie podpowiada za orientacje homoseksualną nie jest to jednak czynnik jedyny. Inne badania genetyczne przeprowadził Witcham nad bliźniętami w których okazało się że jeżeli jedno z dzieci jest homoseksualne to drugie w 75% także. Czynniki mózgowe: Pierwsze badania w tym zakresie prowadził SanDiego Simon Levy który analizował pośmiertnie mózgi osób hetero i homoseksualnych i zauważył różnice anatomiczną w rejonie podwzgórza w strefie odpowiedzialnej za zachowania seksualne inaczej strefę NIHA-3 Inne badania nad móżgiel osób homoseksualnych wykazał różnice w skrzyżowaniu nadwzrokowym. Czynniki hormonalne: Związane ze stresem matki będącej w ciąży, silny stres, powodują w organizmie matki będącej w 6 tygodniu ciąży powodują obniżenie do dolnej granicy normy fizjologicznej poziomu testosteronu co powoduje przezwojenie centrów seksualnych w mózgu na Bi lub homo seksualnych. Feromony w moczu Badania prowadziła doc Ivanka Sawic, która wykazała różnicę w stężeniu 2 feromonów w moczu: etiochland i androsteron.	ZDROWIE (salus)- zgodnie z definicją WHO, zdrowie jest to stan dobrego samopoczucia, fizycznego, psychicznego i socjalnego w którym czynności wszystkich narządów i układów wykazują stan wewnętrznej równowagi tzw. Homeostazy. -jest rodzajem adaptacji do zmieniających się warunków środowiskowych. Trzy cechy zdrowia: - równoczesny dobrostan, fizyczny, psychiczny i socjalny - aktywny stosunek do życia - chęć wykonywania nauki lub pracy CHOROBA- (MORBUS)- zaburzenie dotychczasowej homeostazy, jest to zawsze wypadkowa dwóch przeciwstawnych procesów, z jednej proces obronny (immunologiczny) , w którym organizm podejmuje swoistą walkę z patogenami z drugiej patologiczny związany z przenikaniem do organizmu wcześniej zdrowego określonych patogenów które muszą pokonać bariery immunologiczne. Patogeny: - bakterie - wirusy - grzyby - pierwotniaki - toksoplazma - gondi ameby - pasożyty wewnętrzne (płazińce, obleńce, owsica, glistnica, włośnica) - pasożyty zewnętrzne (pchły wszy wszawica głowowa, łonowa wszawica odzieżowa), świerzb - priony-zakaźne białka-choroby pionowe.(upośledzenie, śmierć) Choroba BSE - wściekłych krów - (Borine, Spongiform, Encephalopathy) Choroba Scrape. Choroba CJD (u ludzi) Choroba kuru (hanibalizm) Choroba GSS. -rodzinna bezsenność. 4 OKRESY CHOROBY: 1- okres utajony- w którym określony patogen wnika do organizmu wcześniej zdrowego, po pokonaniu barier immunologicznych, bardzo intensywnie się rozmnaża lub namnaża, czynnik ten jest niesprawdzalny drogą testów laboratoryjnych a w przypadku wirusów istnieje tzw. Okienko serologiczne zwane też: okienkiem immunologicznym (czas w którym organizm musi wytworzyć odpowiednią ilość przeciwciał przeciwko określonemu wirusowi w przypadku HIV wynosi 3 m-ce.) 2 - okres zwiastunów - wstępnych objawów bardzo podobnych w wielu jednostkach chorobowych (ból głowy) Pacjent odczuwa złe samopoczucie, rozbicie wewnętrzne. Jest przekonany że rozwija się proces chorobowy, często występują bóle trudne do zlokalizowania, gorączka, bóle mięśniowe, słabość. 3 - okres objawów subiektywnych czyli stwierdzanych przez pacjenta i obiektywnych stwierdzanych podczas badań lekarskich, laboratoryjnych i specjalistycznych. 4 - okres pełnego wyzdrowienia lub śmierci> nowotwory złośliwe (rak-carcinoma) mięsak-sarcoma, czerniak - melanowa, Chłonia - elantoma. -AIDS, choroby prionowe, choroby społeczne, zawał BAKTERIE Bakterie należą do organizmów prokariotycznych. Ściana kom,órkowa bakterii ze względu na sposób barwienia dzieli się na grubszą GRAM+, GRAM – (cienka ścoana, kolor zielono niebieski). Antybiotyki stosuje się 12-14 dni. Anabioza – życie utajone. Bakterie kwalifikowane są ze względu na kształt morfologiczny: Kształt kulisty - ziarenkowiec - dwoinka (zapalenie płuc, rzeżączki) - paciorkowiec (betahemorizujący – zmiany ropne) - gronkowiec – tworzy układ grona (gronkowiec złocisty) - pakietowiec Kształt cylindryczny - pałeczki (pałeczki salmonella) - laseczki (tężca, wąglika) - maczugowce (błonnica) - prątki (kocha – powodują gruźlicę) Spiralny - krętki (blady – powoduje kiłę) Ruch świdrujący Falujący Zginany Śrubowce Przecinkowce (vibrio – powoduje cholere azjatycką) W leczeniu bakterii stosuje się różnorodną antybiotykoterapię, która powinna być poprzedzona wymazem bakteriologicznym, następnie jest hodowla bakterii, potem tworzy się antybiotyk. Wykonuje się antybiogram. Wybiera się ten antybiotyk, który działa najkorzystniej z punktu widzenia bakteriobójczego. Choroby bakteryjne wymagają dokładnego leczenia. Niedoleczenie może skutkować licznymi powikłaniami, w najgorszym przypadku do zapalenia, co może dawać skutki śmiertelne. Pozytywna i negatywna rola bakterii w stosunku do organizmu człowieka i w przyrodzie. Pozytywna: Stanowią florę fizjologiczną Są wykorzystywane w wielu gałęziach przemysłu Powodują rozkład butwiejącej części roślin oraz szczątki zwierząt i ludzi Oczyszczają wodę i ścieki Włączają w obiekt materii ważne pierwiastki (C, S, N) Negatywna: Powodują gnicie owoców, warzyw, mięsa Powodują niszczenie materiałów przemysłowych Są przyczyną licznych chorób (roślin, zwierząt, ludzi -> gruźlica, zakażenia, gronkowce, paciorkowce, kiła, wrzód weneryczny, angina, salmonelloza, trąd, dżuma, czerwonka bakteryjna, cholera azjatycka, dur plamisty) Wybrane przykłady związków biochemicznych które wpływają na erotyczne przeżycia i miłosne uniesienia: feromony-zapachy miłości-substancje wytwarzane przez zwierzęta i człowieka które decydują o sympatii albo awersji. Neuroprzekaźnik (dopamina) cząsteczka szczęścia która pobudza w mózgu ścieżkę nagrody dlatego przebywanie z osobą ukochaną jest traktowane w kwestiach nagrody. Endorfiny- podobne w działaniu do morfiny dają uczucie przyjemności i satysfakcji seksualnej. Fenyloetyloamina - powoduje że osoby zakochane przebywają w rauszu podobnym w działaniu do amfetaminy i temu stanowi towarzyszą bezkrytyczne uczucia. Hormony wytwarzane przez nadnercza- adrenalina która podnosi ciśnienie tętnicze krwi i przyspiesza bicie serca i powoduje pojawienie się rumieńca seksualnego. Noradrenalina- powoduje uczucie podwyższonego nastroju i zatrzymuje krew w organach płciowych uwrażliwiając je na dotyk. hormony płciowe (kobieta-estrogeny i progesteron) (mężczyzna-androgeny i testosteron) oksytocyna- hormon wytwarzany przez przysadkę mózgową oksytocyna decyduje o rozkoszy związanej z orgazmem przyczynia się często do kilkakrotnych orgazmów u mężczyzn ze wzwodem i ejakulacją. Istotne znaczenie odgrywa zdrowie seksualne które według WHO jest połączeniem biologicznych emocjonalnych i intelektualnych i społecznych aspektów życia seksualnego ważnych dla pozytywnego rozwoju osobowości, porozumienia i miłości. GŁÓWNE MODUŁY PROMOCJI ZDROWIA SEKSUALNEGO: udostępnianie metod sterowania płodnością. Sfera seksualna pełni rolę rekreacyjną zgodnie z zachowaniem zasad saferseksu. STI- infekcje przenoszone drogą płciową (STD’S) Prewencja przemocy seksualnej. Kreowanie pozytywnych postaw wobec seksualności człowieka. Przeciwdziałanie wszelkim formom izolacji, dyskryminacji i segregacji mniejszości seksualnej na świecie. Bi seksualne 20-35 % homoseksualne, transseksualne i transswestyci- 10% Dążenie do stworzenia regulacji prawnych gwarantujących dostęp do poradnictwa i terapii seksualnej. Likwidacja dyskryminacji z powodu płci orientacji seksualnej, niepełnosprawności intelektualnej. Równoważności wszystkich 3 orientacji seksualnych. Propagowanie monogamicznego modelu więzi seksualnej. W latach 60 XX w. w krajach skandynawskich wprowadzono pojęcie humanizacji seksualnej: Jest to dążenie do tego by w stosunkach międzyludzkich i relacjach erotycznych były honorowane zasady moralne w zależności od tego jaka koncepcja człowieka w sensie filozoficznym leży u podstaw danego poglądu i tego co uważa się za ludzkie i godne. Wyżej wymienione przykładowe związki biochemiczne potwierdzają głęboko zakorzenione biologiczne podstawy seksualności niezależne od woli człowieka. W większości przypadków w sferze seksualnej dopasowanie anatomiczne narzadów płciowych W pewnych sytuacjach mogą pojawić się wady rozwojowe które często idą w parze z zaburzeniami hormonalnymi Wady rozwojowe u KOBIET - Infantylizacja sromu (30 letnia kobieta posiada srom jak u dziewczynki 5 letniej – zahamowania owłosienia) - niedorozwój pochwy lub brak jej rozciągliwości (bolesność przy kontaktach seksualności) - tyłozgięcia szyjki macicy - dysparemia czyli bolesne odczuwanie stosunku płciowego Rózne są przyczyny dysparemii np. wady anatomiczne, niedowilżenie pochwy itp. Wady rozwojowe u mężczyzn - mikropemia czyli długośc penisa w stanie erekcji wynosi od 2- - gigantyzm penisowy - krzywizny penisa (hakowate zagięcie penisa) - stulejka nazywana phimozis (niemożność ściągnięcia napletka) MASTURBACJA - (dawniej onanizm) Na przestrzeni lat różnie podchodzono do masturbacji- negatywnie, ze jest to nałóg, przypisywano masturbacji różne choroby, wiąd rdzenia kręgowego, zaburzenia psychiczne, owłosienie między palcami. W świetle obecnej wiedzy naukowej masturbacja jest prawidłową i normalną formą rozładowania seksualnego stojącej na równi z kontaktem seksualnym. Zalecana w wielu terapiach seksuologicznych, nauka własnego ciała i rozpoznawanie bodźców. W przypadku mężczyzna masturbacja korzystnie wpływa na obniżenie agresji i polecana jest jako element profilaktyczny który zapobiega rozrostowi prostaty. Wyróżniamy rodzaje masturbacji: - m. osób dorosłych (50-60% kobiet) - (95-99% mężczyzn) masturbacja dorosłych jest również formą seksu bezpiecznego i jest często zalecana w różnych problemach seksualnych. -masturbacja dziecięca- obniżenie napięć w szkole, m. pozytywna. 40-50% dziewczynek 99,5 % chłopców. Masturbacja dziecięca- (wczesnodziecięca)- dotyczy dzieci między 6 rokiem życia- masturbacja rozwojowa która samoistnie się pojawia i samoistnie zanika pod warunkiem że owa dorosła osoba nie ingeruje. Masturbacja poznawcza 12% dzieci Masturbacja dziecięca substytucyjna 8% dzieci, zaspokojenie głodu emocjonalnego. Masturbacja płodów i noworodków. Masturbacja to jedna z form zachowań seksualnych która jest jedną z form molekularnych. HOMOSEKSUALIZM jest jedną z 3 orientacji seksualnych niezależną od woli człowieka. Występuje powszechnie w świecie zwierzęcym, osobnik homoseksualny w świecie zwierzat pełni rolę krewniaczą i opiekuńczą czyli jest potrzebny populacji natomiast nie pełni roli rozrodczej czyli nie wymusza przegęszczenia. Na przestrzeni lat różnie podchodzono do homoseksualizmu. Pierwsze źródła historyczne potwierdzające jego istnienie papirus egipski- h. akceptowany przez Bogów. W kulturze rzymskiej obserwuje się jej pozytywne i negatywne znaczenie. CINEDUS- pojęcie „bezwstydny” wprowadzono, represje zaczynają się w średniowieczu głównie torturowanie przez inkwizycje. W okresie renesansu- z jednej strony zwraca się do kultury antycznej i akceptuje z drugiej uważa się iż homoseksualizm jest przeciwny naturze. W XIX w. wpływ koncepcji lekarza R. Wonkrafta Binga powoduje że homoseksualizm zostaje uznany za chorobę psych. I zwyrodnienie. Najjaskrawszy przejaw mordowania osób homoseksualnych to okres III rzeszy RP. W kresie powojennym próbowano leczyć osoby seksualne. W 1973r. amerykańskie towarzystwo psychiatryczne uznało homoseksualizm za orientację i wykreśliło z rejestru chorób. To samo ŚOZ w 1991r. Współcześnie określa się biologiczne podstawy orientacji homoseksualnej które są niezależne od woli.