WSTĘP DO JĘZYKOZNAWSTWA OGÓLNEGO, WYKŁAD VIII, 6.04.11

Dla każdej kategorii pojęciowej, którą ludzie mają, mają również prototyp tej kategorii i decydują o przynależności elementów na zasadzie podobieństwa do prototypów. Rzeczy są mniej lub bardziej podobne, może się wydawać, ze przynależność do kategorii jest stopniowalna.

Mówi się o centrach i peryferiach kategorii. Strusie, kiwi i pingwiny znajdą się w części peryferyjnej kategorii ptak, ale wróble, w naszym świecie, będą centralne. Efektem decydowania o przynależności do kategorii przez prototyp – są i nie są w kategorii – kategorie rozmyte, ludzie myślą nieostro. Nie mają wyraźnych granic kategorii.

Efekt tego, że kategorie nie są stałe – kategoryzacja odbywa się do różnych celów. Dla owoców mamy dwojaką kategoryzacje – zdroworozsądkowo potoczną (Wierzbicka – rzeczy do jedzenia, części roślin, rosną na drzewach, są dobre do jedzenia same) i biologiczną (pomidor jest owocem). Dwie kategoryzacje – potoczna i naukowa.

Był taki rodzaj kategoryzacji, który można nazwać „handlową” – gdy się kupuje. Istnieją sklepy rybne – kupuje się tam ryby ale i nie – ryby, na przykład krewetki, kraby, kalmary. Czy kalmar to ryba? Trzeba się zastanowić. No bo – kupuję w sklepie z rybami! W sprawie kalmara na leży się zastanowić. Klasyfikacja handlowa – wynika z innych własności tych obiektów. W sklepach warzywnych kupuje się rzeczy, które nie są warzywami.

W dwóch podstawowych pracach dla językoznawstwa kognitywnego i problemów kategoryzacji pojawia się teza – w pewnych kulturach istnieją kategorie, które wyglądają tak – nie ma w realnym świecie takiej klasyfikacji, nikt tak nie będzie klasyfikował. Tymczasem okazuje się, że można znaleźć przykłady, które klasyfikację wymyśloną przez Borgesa w znacznym stopniu przypominają. Leikov – wspomina o języku australijskim, klasyfikatorowym, są tam cztery klasy . nie można dla takiej klasyfikacji znaleźć sensownego kryterium. Ale istnieje ono, tylko dla nas jest trudne do uchwycenia, jeżeli weźmiemy tylko tę listę. Te wszystkie 4 kategorie mają wewnętrzną, skomplikowaną strukturę – na zasadzie nawiązań. Mianowicie analiza bardziej szczegółowa pokazuje, że ten sens jest. Na przykład w kategorii słońce są i pewne robaki – te, które parzą, tak jak słońce, ale i ogień – też, bo jest ciepły, jak słońce.

Bardzo wiele kategorii w lingwistyce jest zbudowana dokładnie na takiej samej zasadzie – poział na części mowy.

Kategorie poziomu podstawowego

Jeżeli zbada się sposoby kategoryzacji stosowane przez ludzi – weźmie się najczęstsze rzeczowniki danego języka, porówna się z taksonomiami i przeprowadzi pewne eksperymenty, to się okaże, że dla kategorii klas taksonomicznych, którymi się ludzie posługują w normalnym myśleniu, że wyodrębnia się specjalny poziom, który nazywa się „podstawowym poziomem kategoryzacji”, na którym istnieją kategorie poziomu podstawowego, ale nie jest to najniższy albo najbardziej szczegółowy poziom kategoryzacji. Dla podstawowego poziomu kat. Musi istnieć chociaż jeden poziom bardziej szczegółowy. Można wykazać, że kategorią poziomu podstawowego jest „pies”, istnieje poziom bardziej szczegółowy – rasy psów i bardziej ogólny, wyższy – zwierze.

W jaki sposób można wykazać, że ten poziom jest poziomem podstawowym? Wykazano to dla pewnych taksonomii – zwierząt, drzew, mebli. Znaleziono, w wyniku badań, najczęściej występujące rzeczowniki, które odniosły się do tej klasy.

Zaobserwowano, ze słowa z kategorii podstawowej wykazują pewne cechy:

1. Często są to wyrazy niepodzielne słowotwórczo.

2. Są to wyrazy, które należą do słownictwa podstawowego, cokolwiek to znaczy. Czy statystycznie – najczęściej występujące w tekstach, czy potraktujemy słownictwo podstawowe, jako to, którego dziecko uczy się na początku pies – zwierze – wodołaz.

3. Bardzo często interakcja z człowiekiem jest dla nich taka sama. Jeżeli jest to rzecz poruszająca się – to jest to sposób poruszania się taki sam.

4. Na tym poziomie kategoryzacji elementy kategorii mają dość podobny kształt. Jak to sprawdzono? Kazano ludziom narysować psa. Zebrano te rysunki, powiększono do jednolitej skali, nałożono na siebie i wynikowy kształt był ciągle rozpoznawany jako pies.

Różne kryteria mogą dawać różne wyniki. Na przykład – badania dotyczące samochodu, angielskiego słowa „car”.

Kategoryzacja pionowa i pozioma.

Pozioma – polega na budowaniu klas, kategorii odrębnych. To znaczy – najważniejsze jest dla nas odróżnianie. Pies – nie kot, krzesło – nie stół, owoc – nie warzywo. Ta kategoryzacja nosi nazwę kategoryzacji poziomej, dlatego, że tworzy się na niej odrębne od siebie kategorie poziomu podstawowego.

Pionowa – łączymy kategorie w kategorie wyższego rzędu – poziom nadrzędny, psy – koty – zwierzęta. Gdy przechodzimy na poziom podrzędny – jeżeli dzieli się na klasę poziomu podstawowego i na klasy poziomu podrzędnego, zachowuje się świadomość, ze to są podklasy czegoś.

Metafora

Centralne pojęcie dla nauk kognitywnych. Jesteśmy przyzwyczajeni do metafory jako do pewnej figury, przenośni.

Co nie przeszkadza, że w filozofii i logice można znaleźć odpowiedź na to, czym jest metafora i dlaczego nie rozumiemy metafory słownej.

Metaforyczność – jest własnością ludzkiego myślenia.

Na czym polega metafora pojęciowa? W naszym myśleniu istnieją domeny. Domena obejmuje mniej więcej jakiś ogół doświadczenia. Pewne domeny – są najbardziej podstawowe, mają swoje źródło w doświadczeni fizjologicznym. By zrozumieć, co dzieje się w domenie mniej podstawowej, bierzemy za wzór tę bardziej podstawową. Wtedy staje się ona domenę źródłową, skąd bierzemy wszystko i przenosimy na domenę docelową. Ex.: w naszej kulturze istnieje metafora pojęciowa spór – jest wojną. Jeżeli przyjrzymy się wszystkim wyrażeniom, których można użyć do mówienia, co się w sporze dzieje, to zobaczymy, ze są to wyrażenia, których używa się do mówienia o walce. Jest to metafora ontologiczna – jedno coś, jest drugim czymś.

Częstą i produkcyjną metaforą jest metafora przewodu. Wszystko, co jest przekazywane jakkolwiek, my wyobrażamy sobie, ze idzie po drucie. Metafory ontologiczne dotyczące czasu – bardzo rozbudowane.

Metafora orientacyjna – bierzemy sobie, jako domenę źródłową, siebie, człowieka, który ma górę, dół, przód i tył. W szczególności, normalną koleją rzeczy – idzie do przodu. W związku z tym, na przykład mamy bardzo dużo metafor, które odnoszą się do – dobrze – źle. Domeny docelowej oceniania, dla których dziedziną źródłową jest uporządkowanie człowieka.

Góra – dobrze, dół – źle

Góra – dużo, dół – mało

Metafora strukturalna – polega na tym, że bierze się z dziedziny źródłowej, nie całą, tylko sieć relacji. Między elementami tej dziedziny. Ex.: w rel. Chrześcijańskiej mówi się Bóg – ojciec, przenosi się relacje pokrewieństwa miedzy ludźmi, na dziedzinę religii.

Charakterystyczne – zabiegi, które polegają na reduplikacjach – szybko, szybko, chodź, chodź , nie, nie, nie etc. W języku mówionym nie wszystko jest zarejestrowane, niektóre są niezupełne.

Ikoniczność tekstu – wykład był dłuuuuuuuuuugi. Wydłużenia – jeśli coś ma być duże.