Heraklit z Efezu - I
Problematyka człowieka

„Choćbyś wszystkie przeszedł drogi, nie dotrzesz do granic duszy; taka w niej głębia”

Filozof joński, żyjący ok. 544–480 przed Chr. w Efezie, kolonii gr. W Azji Mniejszej. Heraklit, syn Blozona, albo jak niektórzy podają Herakonta, urodził się w Efezie. Był jednym z pierwszych filozofów, który obok zagadnień kosmologicznych podejmował problematykę człowieka. Heraklit pochodził ze starego arystokratycznego rodu efeskiego, w którym dziedziczono wysoką godność kapłańską w kulcie herosa Androklesa, założyciela Efezu. Całe życie przebywał w Efezie, gdzie znany był z mizantropii, która „kazała” mu odsunąć się od ludzi i zamieszkać samotnie w górach. Niechętnie brał udział w życiu politycznym Efezejczyków, i czuł do nich raczej pogardę. Już od dzieciństwa wzbudzał powszechny podziw. Jako młodzieniec mówił, że nic nie wie, ale że gdy dojrzeje, będzie wiedział wszystko. Mówił, że siebie samego badał i że wszystkiego się nauczył sam od siebie. Tylko dla porównania żył prawdopodobnie podobnym sposobem jak znani pustelnicy na dalekim wschodzie w Indiach. Ze względu na taki rodzaj jego życia, informacje o tym filozofie są czasami sprzeczne i polegające na informacjach, że ktoś coś powiedział, słyszał… Ze względu na taki rodzaj przekazu i znajomości, że historię piszą ci, którzy zwyciężają oraz tego że sytuacja społeczna w Efezie może nie zawierała takiego zaparcia filozoficznego jak w Atenach, opis jego życia trzeba odbierać trochę z dystansem.

Według Diogenesa przypisujemy Heraklitowi tylko jedno dzieło, to O Przyrodzie, (czy Naturze). Dzieli się ono na trzy części: pierwsza o wszechświecie, druga o państwie, trzecia o bogach. Autor złożył to dzieło jak votum w świątyni Artemidy, a według przypuszczeń niektórych napisał je celowo niejasno, aby przekaz nie był nadużywany lub spłycony. Heraklit nie jest pierwszym filozofem, mędrcem, który się posługuję symbolizmem. Jest to forma używana już o wiele wcześniej i nie tylko przez Pitagorejczyków, czy innych przedsokratyków. Jest to forma wyrażenia o czymś, co jest ponadczasowe, metafizyczne, naturalnie stosowana już w starożytnym Egipcie, żeby przybliżyć to, co jest duchowe. Forma symbolu jest używania też przez wielkiego Platona. (Mit o jaskini, dialog Państwo, VII. Księga). Jego forma filozofowania, przekazu rzeczy metafizycznych, stała się w świecie starożytnych Greków bardzo słynna za względu na Heraklita.

Tymon z Fliuntu (ur.325/20 r p.n.e. zm. 235/30 r p.n.e ) – sceptyk, uczeń Pirrona
„Spośród nich krzykacz się wyrwał, gardzący tłumem Heraklit, który mówi zagadkami.”

Sokrates
„To, co zrozumiałem, jest piękne i przypuszczam, że to, czego nie zrozumiałem, jest również piękne, tylko że do zgłębienia wymagałoby nurka delijskiego.”

Lukrecjusz
Heraklit był clavus obobscuram linguam, czyli "sławnym z powodu niezrozumiałego języka"

Plotyn
Heraklit „stworzył pole do domysłów, nie troszcząc się o wyjaśnienie swej myśli, może dla tego, że - jego zdaniem - powinniśmy poszukiwać sami tego, co on sam, poszukując, znalazł."

Heraklit był nazywany zagadkowym, „ciemnym”, mrocznym, tajemniczym, melancholijnym filozofem. Jak już wspomniałem wyżej był jednym z tych, którzy oprócz zagadnień kosmologicznych zajmował się człowiekiem. Z jego dzieła dochowało się nie wiele, a do tego jeszcze tylko we fragmentach. W tym artykule będziemy zajmować się podanymi przez Heraklita zagadnieniami dotyczącymi człowieka.

Heraklit, fragment 1
Ten Rozum, który jest przecież wieczny, jest dla ludzi zarówno nie do pojęcia, zanim o nim usłyszą, jak i wtedy, gdy o nim usłyszeli. Aczkolwiek bowiem wszystko według Rozumu tego się dzieje, zda się jednak, jakby tego zgoła nie przeczuwali, gdy imają się takich słów i dzieł, jak te, które roztrząsam, rozbierając każde według natury jego i tłumacząc, jako się rzecz ta miewa. Inni jednak ludzie uświadamiają sobie równie mało to, co czynią na jawie, jak mało pamiętają, co czynią we śnie.

Heraklit, fragment 2
Nie pojmują tego zarówno wtedy, gdy o tym usłyszeli, i oto są jako głusi. Do nich odnosi się zdanie: Są i nie ma ich.

Słowo przetłumaczone jak Rozum z greckiego λόγος, czyli Logos nie oznacza pojęcia rozum, odbieranego dziś raczej w inny sposób. Samo pojęcie ma nawet w starożytnej Grecji szersze znaczenie. We współczesnym języku rozum jest powiązany mocno z logiką, bardziej podobnie do tego jak Logos odbierał Arystoteles, czyli rozumna mowa, argument, dowód. Co dotyczy się Heraklita już sam opis nam podpowiada, że Logos ma tu inny wymiar: Ten Rozum (z dużą literą), który jest przecież wieczny. W tym znaczeniu Logos odnosi się do tego, co dziś określamy Duszą Nieśmiertelną. Czymś jak Istota Bytu, Dusza ludzka, boska, niepodzielna, ponadczasowa. Grecy, nie tylko filozofowie odbierali człowieka jako Istotę Bytu o różnych wymiarach, płaszczyznach. Rozpoznawali płaszczyznę najbardziej nam jawną, czyli ciało, starali się obserwować płaszczyznę odnoszącą się do naszych uczuć i myśli i starali się poprzez niższe formy życia i ich obserwacje odkryć głęboką istotę, którą nazywamy dusza, duch, Istota Bytu. Taki proces myślenia i działania możemy znaleźć u Platona, Sokratesa, Pitagorasa, Talesa i innych. Dusza dla nas oznacza tajemnicę, którą odkrywamy całe życie, jest ciemnym zagadnieniem ludzkiego istnienia, czymś co próbujemy odkryć, oświetlić, wewnętrznie zrozumieć. Marzymy o tym, żeby się zapoznać z samym sobą, z tym co jest trwałe, warte, nieprzemijające w przeciwieństwie do tego, co jest pomijalne, do tego co jest dotychczasowe i z wielkim bólem przeżywamy, kiedy to tracimy. W życiu szukamy rzeczy trwałych, ale przez większości naszego życia nie zwracamy na to uwagi, dopóki okoliczności lub różnego rodzaju zdarzenia nas nie zmuszają na jakąś chwile się zatrzymać i przemyśleć priorytety naszego życia, co może jest tak naprawdę warte, ważne a co nie. W większości przez tego rodzaju zdarzenia wpływające na nasze życie trwa zainteresowanie takimi wartościami. Są i nie ma ich, jesteśmy, ale nie ma nas. Chcemy żyć, ale przeżywamy według tego, co nam zaoferuje kultura konsumpcyjna. Chcemy ciągle posiadać więcej, ale ciągle tracimy. Ład greckiej klasycznej filozofii polega na tym, że nie tworzy się jako dyscyplina dla wybranych, ale raczej jest naturalnym procesem poznawczym, który potrafi ruszyć wnętrzem człowieka, obudzić wewnętrzny niepokój, obudzić myślenie. Co więcej wartość przemyśleń jakby nie traciła w ogóle na aktualności.
Kiedy kontynuujemy z fragmentami Heraklita, otwiera się nam ponadczasowa głębokość jego przemyśleń.

Heraklit, fragment 3
Przeto należy iść za powszechnością. Mimo tego, iż rozum jest powszechny, większość ludzi żyje, jakby posiadali szczególną władzę myślenia.

Heraklit, fragment 4
Sprzeciwiają się oni rządzącemu wszystkim Rozumowi, z którym nieustannie mają do czynienia i to, na co natykają się codziennie, wydaje się im obce.

Heraklit, fragment 5
Gdyż większość ludzi nie zastanawia się nad takimi rzeczami, na które się natyka, ani rozumnie, czego doświadczyła; im samym oczywiście tak się wydaje.

Heraklit, fragment 6
Nie są zdolni ani słuchać, ani mówić.

To co najbardziej cenimy u Greków, to jest ich zdolność obserwacji natury i wyrażenia reguł uniwersum, które się stały skarbem mądrości. W większości u filozofów natury, nie istniało tylko zainteresowanie naturą, ale też człowiekiem. Człowiek jest częścią uniwersum i podlega jego regułom. Często obserwacja polegała na takiej metodzie porównawczej, kiedy zachowania człowieka Grecy porównywali do zachowań natury. Sam Heraklit był klasycznym przykładem filozofa, który szukał dogmatów, tj. reguł absolutnych, których nie możemy podważyć i które też odnoszą się do samego człowieka. Przykładem może być jego słynne przemyślenie.

Heraklit, fragment 56
Wszystko jest w ruchu i nic nie stoi. Nie można dwukrotnie wstąpić do tej samej rzeki.

Heraklit, fragment 93
Wstępujemy do tej samej rzeki, a jednak nie do tej samej; jesteśmy i nie jesteśmy.

Heraklit tak samo jak w naturze, tak w człowieku szuka ponadczasowe wartości, uniwersalnych reguł. Tak jak Sokrates jest filozofem, który poprzez swoje przemyślenia i własny przykład próbuje obudzić w człowieku to, co jest wieczne. Wartość jego przemyśleń możemy docenić nawet dziś. Jego fragmenty mogą inspirować kogokolwiek. W każdym z nas może rozwijać duch humanizmu. Każdy je będzie też odbierać według własnych doświadczeń i poznania, co z przemyśleń Heraklita robi filozofię uniwersalną. Ciemność filozofa może raczej nie polega na tym, że wydaje się nam czasami melancholijna, ale na tym, że tematy, które Heraklit przedstawia są tematami, które drażnią ludzki umysł całe wieki. Dorobkiem jego przemyśleń dla nas jest mobilizacja do zastanawiania się nad sobą samym, co nam pomaga też zrozumieć innych koło siebie. Wkład jego filozofii rozwija porozumienie pomiędzy ludźmi. Porozumienie, o którym jako społeczeństwo marzymy wiele wieków.

Heraklit, fragment 15
Myślenie jest najprzedniejszym przymiotem i mądrością jest mówić prawdę i postępować według natury, dając jej posłuch.

Heraklit, fragment 16
Myślenie jest powszechną zdolnością.

Heraklit, fragment 17
Wszyscy ludzie uczestniczą w zdolności poznawania siebie samego i myślenia.

Heraklit, fragment 18
Zbadałem samego siebie.

Autor: Bc. Daniel Pastušek 

Następnym razem Heraklit z Efezu - II - "O duszy"