Stosunki międzynarodowe kulturalne to podstawa dyplomacji międzynarodowej. Są one interdyscyplinarne i zajmują się głownie takimi zagadnieniami jak: globalizacja a kultura, dyplomacja międzynarodowa, obrót dzieł sztuki w środowisku międzynarodowym, dziedzictwo kulturowe czy uczestnicy stosunków międzynarodowych i relacje pomiędzy nimi. Zajmują się także promocją szeroko rozumianej kultury.
Kultura w MSK
Szeroka
Wąska
Kultura jako zmienna niezależna (ułatwia współpracę międzynarodową, utrudnia, neutralizuje) lub jako zmienna zależna (wpływ działań aktorów politycznych na strefę kultury).
Historia MSK
Stosunki żywiołowe (do XIXw, od XX/XXIw.)
Stosunki niesformalizowane, niezorganizowane, nielimitowane i nieograniczane przez państwo, lub częściowo przez nie ograniczane, ale funkcjonujące poza strukturami państwowymi.
Odpowiadają bezpośrednim potrzebom uczestników interakcji kulturalnych.
Stanowiła podstawę dyfuzji kulturowej, czyli przenikania elementów kultur w różnych skalach przestrzennych, jako instrumentu porozumiewania się elit, uniwersytetów kształcących ludzi z różnych państw, innowacji, stylów w sztuce, architekturze. Jej podstawę stanowił handel. Obejmował ludzi z ich wiedzą, ideałami, poglądami (np. Jedwabny Szlak – wędrówka chrześcijaństwa, islamu i buddyzmu, sposobów leczenia, wyrabiania jedwabiu, witraży, papieru, architektury (gotyk), języka). Ważnym elementem były też wojny (okupowany narzucał swoją kulturę okupantowi, lub na odwrót). Dziś dyfuzja kulturowa towarzyszy ludziom z powodu rozwoju komunikacji, liberalizmowi gospodarczemu i wzrostu współzależności państw w różnych dziedzinach życia społecznego. Służy jej także rozwój nowoczesnych mediów.
W czasach stosunków żywiołowych dochodziło do regulowania stosunków kulturowcych między państwami, np. Pokój w Oliwie (1660r.), na którym Szwedzi zobowiązali się zwrócić Polsce zrabowane dobra kultury, czy 1815r. - kongres wiedeński – restytucja dóbr zagarniętych w czasie wojen napoleońskich.
Manicheizm – synteza kultur
Instytucjonalizacja stosunków kulturalnych
Podporządkowanie niesformalizowanych wcześniej stosunków regułom prawa międzynarodowego i wewnętrznego oraz tworzenie odpowiednich instytucji międzynarodowych, służących stabilizacji i trwałości form współpracy, a także ustalaniu jej zasad w szerszych zbiorowościach i monitorowaniu zachowania uczestników. Kultura przestała być zjawiskiem właściwym małym grupom, a stawała się czynnikiem integrującym nowoczesne narody. Miały miejsce dwa równoległe procesy:
Ogólna instytucjonalizacja SM poprzez rozwój pozytywnego prawa międzynarodowego - zakaz grabieży i transferu dóbr kultury; konwencja o ochronie dzieł literackich i artystycznych
Promocja kultury poszczególnych państwa za granicą
Większa świadomość roli kultury w życiu państwa zobrazowana została przez Francję, w której utworzono Alliance Francaise (1883r.) - stowarzyszenie promujące kulturę francuską za granicą. W Polsce działa od 1910r.
Okres międzywojenny
Stosunki charakteryzowały się większą dynamiką. Podpisano traktaty pokojowe, które uwzględniały stosunki kulturalne (traktat wersalski 1919r. – ogólna klauzula restytucyjna; traktat ryski 1921r. – precyzował zasady restytucji dóbr kulturalnych wywiezionych przymusowo lub dobrowolnie do Rosji lub na Ukrainę od 1772r.). Na podstawie traktatu wersalskiego powołana została pierwsza organizacja o zasięgu uniwersalnym i celach powszechnych, Liga Narodów.
Podpisano pierwsze dwustronne umowy kulturalne, określające głowne zasady współpracy. Realizowano je za pomocą programów wykonawczych i planów współpracy, określającymi szczegóły wymiany. Obejmowały one naukę języka partnera i tworzenie ośrodków nauczania, fundowania stypendiów dla studentów i badaczy, poszerzanie znajomości literatury poprzez tłumaczenia etc.
Miała miejsce instytucjonalizacja ochrony mniejszości międzynarodowych w aspekcie kulturowym. Mniejszości otrzymały, obok prawa do religii i narodowości, rasy, języka, także prawo do posługiwania się własnym językiem w stosunkach prywatnych, handlowych, religijnych, w prasie i innych publikacjach; wolność wyznania wraz ze swobodą praktyk religijnych, jeśli nie naruszają one porządku publicznego i moralności, prawo do odrębnego szkolnictwa i organizowania stowarzyszeń. Powstawały nowe instytucje promujące kultury narodowe, zarówno państwowe podległe Ministerswom Spraw Zagranicznych, jak i prywatne, współfinansowane przez państwo.
Po II WŚ
Świat nie zakładał podziału świata, który nastąpił. Wyrazem tego było utworzenie UNESCO – United Nations Education, Scientific and Cultural Organization. Konferencja założycielka miała miejsce w Londynie 16.11.1945r.
Europa Środkowo-Wschodnia
Upadek koalicji antyhitlerowskiej i rozpętanie się zimnej wojny sprawiło, że kultura zamiast łączyć stała się istotnym elementem walki politycznej i psychologicznej. Doszło do zamknięcia i hermetyzacji środowisk kulturowych oraz niespotykanej wcześniej instytucjonalizacji. W Europie Środkowo-Wschodniej doszło do odrzucenia europejskich wzorców i całych segmentów własnego dziedzictwa kulturowego odmiennych z wizją socjalistycznego systemu. Tworzono nowy model kultury oparty na pracy i dumie robotniczej.
Realizm socjalistyczny – Maksym Gorki – 1934r. – oznaczał z jednej strony monumentalizm (w architekturze nawiązanie do neoklasycyzmu) oraz prostotę bez podtekstów. W Polsce wprowadzony w 1949r. dekretem wiceministra kultury i sztuki.
Europa Zachodnia
Rozległy pluralizm poglądów i koncepcji twórczych – dynamizowanie rozwoju kultury i jej różnorodności
Nowe ruchy społeczne – powojenny okres w zachodniej Europie można uznać za jeden z najbardziej błyskotliwych w historii – egzystencjalizm
Stosunki rynkowe
Rada Europy – utworzona 5.05.1949r. w Londynie. Jej statutowym celem było osiągnięcie większej jedności jej członków, w oparciu o wspólne dziedzictwo duchowe i moralne, wspomaganie rozwoju społecznego i gospodarczego oraz promowanie przestrzegania fundamentalnych zasad demokracji, praworządności i praw człowieka. Stymulowała współpracę kulturalną państw Europy Zachodniej, gdyż z powodu warunków członkowstwa od początku zamykały przed nią kraje Europy Środkowej i Wschodniej. Przed utworzeniem EWWiS stanowiła główną płaszczyznę dążeń integracyjnych. Starała się pokazać Europejczykom, że należą do tej samej cywilizacji i zapobiegać odradzaniu się fanatycznego nacjonalizmu. Jej siedzibą jest Strasburg, symbol pojednania francusko-niemieckiego. Największym osiągnięciem organizacji w omawianym okresie było podpisanie w 1954r. Europejskiej konwencji kulturalnej.
Ameryka
Walka z komunizmem – postawy patriotyzmu, konieczności obrony zagrożonego przez bezbożny komunizm specyficznego stylu życia, tropienie szpiegó rosyjskich i brak zrozumienia i tolerancji dla partii lewicowych. W 1942r. utworzony został Głos Ameryki, jako częśc Biura Informacji Wojennej. Audycje nadawane były w 40 językach. Od 1947r. przekształcił się w ważny instrument walki ze Związkiem Radzieckim i ideologią komunistyczną
Czarna lista – opublikowana w 1947r., czarna lista Hollywood, zawierająca nazwiska 10 osób związanych z filmem, których pozbawiono możliwości pracy w zawodzie ze względu na poglądy polityczne i odmowę zeznać przed Komisją ds. Badania Działalności Antyamerykańskiej.
American way of life – w stosunkach zewnętrznych polityka amerykańska przejawiała się w imperatywie kreowania przekonania o korzyściach płynących z przyjęcia amerykańskiego stylu życia, w rozbudowanej działalności propagandowej i ocenianiu zagranicznej oferty kulturalnej przez pryzmat zawartych w niej treści ideaologicznych i orientacji politycznej twórców
Negatywna rola makkartyzmu – nazwa wywodzi się od nazwiska sentaora McCarthy’ego, zajadłego tropiciela śladów komunizmu w kręgach władzy, nauce i kulturze. Dochodziło do eliminacji podejrzanych z życia zawodowego, często w oparciu o bezpodstawne donosy. Atmosfera nie sprzyjała rozwojowi stosunków kulturalnych z innymi krajami. Amerykanie ponadto przywiązani byli do własnej, szerokiej oferty kulturalnej i nie oczekiwali propozycji z zewnątrz.
Stupendia Fullbrighta – w 1946r. z inicjatywy Jamesa Fullbrighta decyzją Kongresu utworzono finansowany przez Departament Stanu system stypendialny dla zagranicznych studentów, naukowców i specjalistów.
Przełom w MSK
4.11.1966r. przyjęto Deklarację Zasad Międzynarodowej Współpracy Kulturalnej
Rozpoczął się dialog Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (KBWE), który doprowadził do podpisania w 1975r. Aktu Końcowego KBWE. Po raz pierwszy międzynarodowe stosunki kulturalne uznane zostąły za samodzielną dziedzinę stosunków międzynarodowych, na równi ze stosunkami politycznymi i gospodarczymi.