Zagadnienia do przygotowania na test zaliczeniowy z ćwiczeń z doktryn polityczno-prawnych dla grup mgr M. Rupniewskiego i mgr M. Owczarskiej:

1.       Idealizm obiektywny Platona (podst. wiadomości o metafizycznej teorii idei, w tym mit jaskini)

Platon poznaje świat w sposób rozumowy, stosuje metodę idealistyczną. Filozof odkrywa obiektywną naturę rzeczy idealizm obiektywny głosi, że myśli i mądrości są pierwotne w stosunku do wszelakiego bytu. Świat jest dualistyczny: świat idei i świat cieni. Prawdziwe są tylko idee. Platon obrazuje to przy pomocy alegorii jaskini: w podziemnej, ciemnej pieczarze znajdują się skuci kajdanami „kajdaniarze”. Siedzą oni plecami do wyjścia, skrępowani tak, że mogą tylko patrzeć na ścianę przed sobą. Z tyłu, u wylotu jaskini w świetle dziennych coś się dzieje, jednak kajdanowy nie mogą opuścić pieczary i jedynie obserwują „teatr cieni”. Siedzą oni tak od urodzenia, w tej samej pozycji ,więc nie czują ciężaru kajdan. Myślą, że żyją wolnie i niezależnie, bo nie są świadomi, co może się dziać na zewnątrz jaskini."

2.       Trzy główne grupy społeczne w państwie idealnym Platona, ich cnoty i funkcje

Wg Platona występuje naturalna nierówność społeczna, jednostka potrzebuje państwa, by się rozwijać. W państwie występuje podział na grupy zadaniowe, każda z nich ma obowiązek wykonywać swoje zadania jak najlepiej społeczny podział pracy. Państwo powstało z natury, dla zaspokojenia potrzeb jednostek. Jest to twór zarówno pożyteczny, jak i niezbędny. Celem jest ogólne szczęście wspólnoty.

Grupy społeczne:

- władcy (filozofowie) - przeważa u nich część rozumna, po odpowiednim przygotowaniu zajmują się sprawowaniem władzy w państwie, nie mogą zakładać rodzin, aby uniknąć aktów nepotyzmu

- strażnicy - w ich duszy przeważa część popędliwa, pilnują w państwie porządku i bronią go na zewnątrz, są ogólnie wykształceni (również muzycznie)

- rolnicy i rzemieślnicy – w ich duszach przeważa część pożądliwa – swoją pracą utrzymują siebie i innych, mogą zakładać rodziny i posiadać własność

3.       Problematyka wychowania w państwie platońskim

Prawo ma szeroki zakres, reguluje każdą dziedzinę życia. Interes społeczeństwa jest ważniejszy od interesu jednostki. Platon zakłada, że człowiek jest zły z natury pogląd pesymistyczny.

Można to właściwie nazwać "hodowaniem obywateli", zresztą sam filozof wspominał o "trzodzie" albo "stadzie", pilnowanym przez "pasterzy" - filozofów i "psy" - strażników. Państwo miało ingerować nawet w proces poczęcia – zezwalać na zbliżenie tylko zdrowym obywatelom, w określonym wieku. Zlikwidowano w ten sposób instytucję rodziny - partnerzy mieli być losowani i nie znali później swojego potomstwa. Urodzone dziecko mogło przeżyć tylko, gdy było zdrowe - chore lub kalekie na wzór spartański zabijano. Po urodzeniu, dzieci zabierano matkom i poddawano surowemu wychowaniu, dziś powiedzielibyśmy: indoktrynacji. Aby nie zmącić młodych umysłów, Platon chciał wprowadzić cenzurę mitów i literatury.

4.       Społeczny holizm Platona

Holizm to pogląd, według którego wszelkie zjawiska tworzą całość, podlegającą swoistym prawidłowościom, których nie można wywnioskować na podstawie wiedzy o zasadach rządzących ich składnikami. Społeczeństwo stanowi hierarchiczną całość, w której skład wchodzą części niższego i wyższego rzędu. Idealna polis jest rygorystycznie zhierarchizowana, łączy elementy antydemokratyczne z komunistycznymi. Tworzy to koncepcję antyindywidualistyczną – żadna grupa nie może osiągnąć doskonałości osobno, dopiero w połączeniu z innymi tworzy całość. Platon szeroko zastosował inżynierię społeczną. Wszystkie te zabiegi miały zapewnić państwu stabilizację.

5.       Ustroje nieidealne i ich degeneracja wg Platona

Platon był twórcą tezy o postępującej degeneracji ustroju: timokracja oligarchia demokracja tyrania. Jego zdaniem proces zmiany ustroju jest cykliczny, zatacza koło.

6.       Państwo jako wspólnota naturalna w doktrynie Arystotelesa

Państwo jest wspólnotą naturalną, a człowiek jest z natury do niej przynależny. Ludzie nie są równi, podzieleni są na rządzących i lud. Celem państwa jest ogólne szczęście, samowystarczalność polis oraz zaspokojenie materialnych i duchowych potrzeb jednostki.

Podstawą istnienia państwa jest komórka rodzinna, która łączy się z sobie podobnymi tworząc gminę, a kolejno te w całości tworzą państwo.

7.       Definicja obywatela w doktrynie Arystotelesa

Realizm ograniczył rozważania Arystotelesa do podziału na Greków i barbarzyńców (oraz do doskonałej struktury polis), a relatywizm odrzucił istnienie idealnej polis Platona.

Jedynym sposobem, aby stać się obywatelem jest uczestnictwo w sądach i w rządzie. Według Arystotelesa, rzemieślnika nie można nazwać obywatelem, ponieważ nie ma on wystarczająco wiele czasu, by zajmować się sprawami polis. Obywatel pochodzi z rodziny obywatelskiej, zamieszkuje obszar obowiązywania ustroju, ma prawo do godności.

8.       Pozycja prawna niewolnika w doktrynie Arystotelesa

Mimo, że Arystoteles wyróżnia niewolnika jako element komórki rodzinnej, to podkreśla również, że jest on swego rodzaju żywym narzędziem w rękach swego pana. Niewolnik jest z natury podległy czyjejś władzy i taka podległość jest konieczna.

9.       Typologia ustrojów wg Arystotelesa

• Ze względu na interes:

  • Złe (zaspokojenie własnej korzyści rządzących): Tyrania, Oligarchia, Demokracja

  • Dobre (interes ogółu): Monarchia, Arystokracja, Politeja

• Wg liczby rządzących

• Wg zróżnicowania majątkowego:

  • Oligarchia

  • Politeja (zasada złotego środka) sensu stricte to synteza demokracji i oligarchii, a sensu largo to państwo

  • Demokracja

10.   Doktryna wolnej woli św. Augustyna

Człowiek, jako istota stworzona na podobieństwo Boga, obdarzony jest wolną wolą i z natury należy mu się wolność. Człowiek postępuje wg woli:

a) formalnej - może wybierać między dobrem a złem

b) materialnej - wewnętrzna skłonność człowieka do czynienia dobra

Wszelka możliwość doskonalenia społecznego człowieka opiera się o tę koncepcję. Zawsze prowadzi ona człowieka do Boga, co jest ostatecznym celem człowieka.

11.   Koncepcja dwóch civitas wg św. Augustyna

Występuje dualizm państwa bożego (Civitas Dei) i państwa ziemskiego (szatana / Civitas Diaboli). Wieczne jest tylko państwo boskie na czele z Jezusem Chrystusem, państwa ziemskie po prostu przemijają. Prawdziwą ojczyzną dobrych ludzi jest Niebo (na ziemi są jedynie pielgrzymami), oni dostąpią łaski zbawienia, a ludzie mieszkający na Ziemi nie wiedzą, co ich czeka. Przynależność do którejś ojczyzny zostanie im przekazana na Sądzie Ostatecznym. Państwo jest biczem bożym skierowanym ku złym ludziom, samo w sobie jako instytucja polityczna jest złe. Celem państwa jest funkcja represyjna, opieka nad religią, aktywizacja społeczeństwa, zapewnienie pokoju i bezpieczeństwa. Władza państwowa pochodzi od Boga (tyran może być karą za grzechy).

U podstaw każdego państwa muszą znajdować się wspólnie akceptowane zasady sprawiedliwości.

12.   Problem zła w doktrynie św. Augustyna

Początkowo człowiek skierowany był ku dobru, jednak grzech pierworodny skaził tę pierwotną cechę i teraz rodzimy się z natury źli. Pogląd ten jest przejawem pesymizmu antropologicznego. Zło na świecie wynika z wolnej woli każdego człowieka, który ukierunkowuje ją na mniejsze dobra. Zło, które zostało wyrządzone, może być naprawione za pomocą kary, której doświadcza człowiek za popełnienie niemoralnego czynu.

13.   Definicja i rola władzy w doktrynie św. Tomasza

Idea władzy pochodzi od Boga. Bez władzy nie ma harmonijnej hierarchii społecznej. Obecność władzy oznacza, że jedni ludzie muszą podporządkować się drugim (nigdy nie powinno się nadużywać władzy). Jeśli władza sprawowana jest w państwie prawidłowo, to charakteryzuje je trzy elementy:

- porządek (każdy zajmuje w społeczeństwie miejsce, które jest mu przeznaczone)

- pokój (tzn. zgoda społeczna, zachowanie istniejącego porządku, jedność zróżnicowanego społeczeństwa)

- sprawiedliwość

Celem państwa, a zatem władzy, jest zachowanie dobrego życia prowadzącego do szczęścia (również pośmiertnego), dobro wspólne. Szczęście możliwe jest dzięki cnotliwemu życiu, które jest kwestią uczynków.

Formą ustrojową najlepiej zapewniającą te trzy elementy jest monarchia, ale tylko wtedy, gdy rządzi w interesie ogółu, a nie dla dobra własnego. Jeśli władca rządzi dla własnego dobra, to wtedy mamy do czynienia z tyranem.

14.   Dobro wspólne w doktrynach św. Tomasza i Arystotelesa

Arystoteles: dobro wspólne jest celem wszelkiego dążenia (rodzina, gmina i polis zaspokajają wszystkie potrzeby przeciętnego obywatela), reguluje ono porządek między polis a jego mieszkańcami

Święty Tomasz: opowiada się za utrzymaniem własności, które ma być gwarancją porządku i pokoju w społeczeństwie (ale nie może służyć tylko właścicielowi), nie trzeba być podmiotem własności, by z niej korzystać dobro wspólne utożsamiane jest ze szczęściem

15.   Relacja prawa naturalnego i prawa stanowionego wg św. Tomasza

Prawo naturalne jest zarazem prawem bożym, bowiem to Bóg jest stwórcą natury. Poddani mają obowiązek buntu wobec władcy, który łamie prawo boże. Gdy łamie prawo stanowione, lepiej się nie buntować, bo skutkiem może być wojna domowa. O tym, czy tyran jest karą za grzechy, decyduje kościół (zależnie od polityki).

16.   Rodzaje prawa oraz relacje między nimi wg św. Tomasza

Hierarchia prawa:

1. Lex Aeterna (prawo boże, wieczne, podstawa istnienia świata, zawarte wewnątrz umysłu Boga)

2. Lex Naturalis (prawo naturalne, odbicie prawa Bożego w ludzkim rozumie, koncepcja Arystotelesa – dostępne dla każdego, kto pojmie rozumem, udział człowieka w boskiej mądrości)

3. Lex Humane (stanowione prawo władców, dyscyplinowanie poddanych, konkretyzacja, która ma zmuszać do dobrego życia, musi być zgodne z Lex Naturalis - niezgodność upoważnia poddanych do nieposłuszeństwa)

4. Lex Divina (pozytywne prawo Boże zawarte w Piśmie Świętym, prawdy objawione i nauczanie Kościoła, charakter pomocniczy dla całego systemu)

17.   Charakterystyka stanu natury wg Hobbesa

Stan natury to stan permanentnej wojny każdego z każdym, okres przed powstaniem państwa. Człowiek stwarza ład i poczucie bezpieczeństwa, lecz tylko dla siebie. Najważniejszym motywem działania jest instynkt samozachowawczy, ale zdarza się mu też kierować egoizmem. Wszyscy są równi (każdego można zabić w ten sam sposób) i wolni (ale jest to wolność subiektywna, każdy robi to, co chce, nikt nie szanuje cudzej wolności).

18.   Natura ludzka wg Hobbesa

Hobbes w człowieku dostrzegał przede wszystkim wady (pesymizm antropologiczny). Założył, że z natury jest on zły i dąży do zaspokojenia własnych potrzeb, nie licząc się przy tym z innymi – egoizm. Poprzez silny instynkt samozachowawczy najwyższą wartością dla człowieka jest jego życie. Posiada rozum, który podpowiada mu, że stan natury jest niebezpieczny i konieczne jest ograniczenie wolności w zamian za społeczeństwo i bezpieczeństwo. Człowiek z natury nie jest istotą społeczną, rządzą nim namiętności.

19.   Niedogodności stanu natury wg Hobbesa

Nie ma rozwoju cywilizacyjnego, postępu, sprawiedliwości, ani prawa. Wszyscy chrzcili własny byt i wyrażali pożądanie posiadania rzeczy. Rozumny człowiek dostrzegał wady tego stanu polegające na braku bezpieczeństwa i stanie moralnej próżni.

20.   Uprawnienie (ius) a prawo (lex) wg Hobbesa

Rozum związany jest z prawem, nie z uprawnieniem, którym jest np. wolność. Uprawnienie jest prawem naturalnym każdego człowieka, które nabywa z chwilą urodzenia. W momencie, kiedy człowiek wyraża zgodę na powstanie państwa w drodze umowy społecznej, zaczyna żyć zgodnie z prawem stanowionym przez wybranego legislatora.

21.   Geneza i treść prawa natury wg Hobbesa

Prawa naturalne - prawa człowiekowi przyrodzone, których człowiek nie zawdzięcza dawcy. Ich postanowienia wyprowadzane są z uprawnienia do samozachowania np. za wyrządzone korzyści odpłacać wzajemnością. Rozum podpowiada, że trzeba przezwyciężyć stan natury i pozwolić stworzyć warunki, w których naturalne uprawnienia byłyby stosownie chronione.

22.   Powody, które skłaniają jednostkę do zawarcia umowy społecznej wg Hobbesa

Rozum człowieka kieruje się na drogę do pokoju, powstaje umowa społeczna. Człowiek zawiera tę umowę, bo nie chce żyć w stanie stałego zagrożenia, w strachu przed gwałtowną śmiercią. Potrzebne mu jest przestrzeganie prawa natury (niemożliwe w stanie natury). Stan natury poprzedzał utworzenie władzy państwowej, powściągającej naturalne, egoistyczne popędy ludzkie.

23.   Charakterystyka umowy społecznej wg Hobbesa

Drogą tworzenia państwa jest umowa społeczna. Stronami umowy muszą być wszystkie jednostki (prócz suwerena, który tę umowę przyjmuje) - każdy człowiek zawiera osobiście (indywidualnie) taką samą umowę z każdą pozostałą jednostką (umowa każdego z każdym). Jednostka zrzeka się na rzecz suwerena (władzy) wszystkich swoich uprawnień pod warunkiem, że każdy postąpi tak samo. Jest to umowa jednoetapowa – naraz tworzy się i państwo, i społeczeństwo (jest to jedyny taki akt). Formuła: „przekazuję moje uprawnienie do rządzenia moją osobą temu oto człowiekowi, pod warunkiem, że i wy przekażecie wasze uprawnienia do rządzenia waszymi osobami temu oto człowiekowi”.

24.   Pojęcie i pozycja suwerena wg Hobbesa

Ludzi wiąże osoba suwerena (nie ma suwerena, nie ma umowy). Są oni zobowiązani wobec siebie nawzajem (suweren zobowiązuje się do zapewnienia bezpieczeństwa i uprawnienia do samozachowania, a w zamian ludzie oddają mu swoją wolność). Suweren ma nieograniczoną władzę.

Państwo jest tworem konwencji i jest wtórne do naszego instynktu samozachowawczego. Skazaniec ma prawo uciec, żołnierz ma prawo zdezerterować. Wraz z powstaniem państwa, ustaje naturalna wolność ludzi (pojawia się życie społeczne, prawo, własność, nowe reguły ochrony życia i gospodarki). Suwerenowi jesteśmy winni posłuszeństwo tak długo, jak wykonuje swoje obowiązki.

25.   Zadania i zakres władzy politycznej wg Hobbesa

Państwo absolutne:

- władza nieograniczona, niepodzielna, niezależna

- jednostka zrzeka się wszystkich swoich uprawnień na rzecz jak największej swobody w ramach państwa

- tylko absolutne państwo jest w stanie okiełznać naturalny egoizm człowieka

- natura człowieka nie zmienia się w wyniku zawarcia umowy)

- zakaz wolności politycznej (negacja istnienia partii politycznych)

- wyrzeczenie się władzy gwarantuje bezpieczeństwo systemu

- monarcha jest gwarantem własności

- suweren nie może być zależny od społeczeństwa (w państwie nie ma dwóch sił – Suwerena i społeczeństwa)

- tylko Suweren może reprezentować swoich poddanych (negacja parlamentaryzmu – reprezentacyjnej formy)

- władza Suwerena rozciąga się również na Kościół i jego urzędników (religia ma pełnić funkcje utylitarne)

- absolutyzm jest wyrazem woli ludu i wynika z przesłanek racjonalistycznych (Hobbes konkludował, że pomimo całej surowości absolutyzm i tak był lepszy od anarchii, jest zaprzeczeniem pierwotnego bezładu)

- absolutyzm może dotyczyć zgromadzeń lub całego ludu (byłoby to jednak trudne do urzeczywistnienia)

Utylitarystyczne uzasadnienie absolutyzmu: realizacja ładu i bezpieczeństwa, stróż własności i gwarant gospodarczego obrotu, zahamowanie gwałtów, zamieszek, wojen domowych i religijnych, możliwość zaspokojenia elementarnych potrzeb i ambicji przez jednostki, władca absolutny nigdy nie będzie tyranem (swoją wiedzę i władze spożytkuje w dobrych celach)

26.   Charakterystyka stanu natury wg Locke’a

Ludzie w stanie natury wiodą spokojny żywot, zajmują się wytwarzaniem dóbr. Jest to okres powszechnej szczęśliwości („najlepszy czas w dziejach ludzkości”). W stanie natury nie ma wojny, istnieje możliwość rozporządzania sobą i swoimi dobrami. Ludzie są niezdemoralizowani, wolni i równi. Nie ma społeczeństwa, ale żyje się w małych grupach. Dobry człowiek nie odczuwa wrogości wobec innych, dlatego znacznie łatwiej jest wytłumaczyć powstanie państwa u Hobbesa.

27.   Natura ludzka wg Locke’a

Człowiek pochodzi od Boga i jest istotą rozumną (Arystoteles, odczytuje rozumem prawa natury). Podporządkowany jest prawu natury. Locke zakłada, że człowiek jest z natury raczej dobry – optymizm antropologiczny.

Człowiek obdarzony jest przez Boga 3 uprawnieniami naturalnymi: prawem do życia, wolności i własności. Są to prawa absolutne, nienaruszalne, niezbywalne.

Bóg wyposaża człowieka również w dwie naturalne władze:

- władza sądzenia (władza decydowania jak należy zachować siebie i cały rodzaj ludzki przy naturalnych uprawnieniach do życia, wolności i mienia) / władza ochrony realizacji swoich uprawnień naturalnych

- władza karania tych, którzy występują przeciwko postanowieniom prawa natury / władza do ścigania, sądzenia, karania wszystkich tych ludzi, którzy naruszą nasze podstawowe uprawnienia naturalne

28.   Niedogodności stanu natury wg Locke’a

Jeśli nie ma państwa, nie ma też powszechnie obowiązującego prawa. Każdy człowiek jest dla siebie normodawcą, jest tyle porządków prawnych, ilu ludzi. Skoro w stanie natury nie ma władzy, to nie ma też sądów - ewentualne spory między ludźmi rozstrzygają oni sami. To, że każdy jest sędzią w swojej sprawie, prowadzi do anarchii.

29.   Geneza i treść prawa natury wg Locke’a

Każdy może odczytać z prawa natury swoje uprawnienia, dlatego ludzie starają się ich przestrzegać. Prawo natury jest systemem norm, przy pomocy których Bóg rządzi wszechświatem. Człowiek kierując się rozumem odkrywa prawa natury, a zatem odkrywa postanowienia Boga.

30.   Powody, które skłaniają jednostkę do zawarcia umowy społecznej wg Locke’a

Człowiek rozumny dostrzega niebezpieczeństwa stanu natury, dlatego poprzez umowę społeczną tworzy państwo: brak wymiaru sprawiedliwości, brak powszechnie obowiązującego prawa.

31.   Charakterystyka umowy społecznej wg Locke’a

Podobnie jak u Hobbesa, jednostki zawierają umowę społeczną świadomym oznajmieniem woli i jednomyślnie:

1. Etap: stronami są wszystkie jednostki, które jednomyślnie zgadzają się na stworzenie społeczeństwa obywatelskiego (= społeczeństwo polityczne), które definiowane jest jako więź, wspólnota ludzi, która zdaje sobie sprawę z istnienia interesów, których nie można zrealizować bez konieczności współpracy ze wszystkimi.

2. Etap: umowa zawarta między społeczeństwem obywatelskim a rządem, w wyniku której powstaje państwo - treścią umowy jest przekazanie przez wszystkie jednostki swoich dwóch władz na rzecz państwa.

Locke uważał, że możliwe jest obalenie państwa jeśli nie są chronione naturalne uprawnienia ludzi, wtedy następnym krokiem będzie rewolucja lub powołanie nowych władz zwykłą większością człowiek jest kreatorem rzeczywistości, dlatego może modyfikować sytuację, w jakiej się znalazł.

Umowa społeczna jest potrzebna, bo brakuje bezstronnych arbitrów naszych sporów (w sposób niedoskonały wykonujemy prawa natury i władzę karania, istnieje groźba wizji Hobbesa – wszyscy jesteśmy stronniczy).

Każdy człowiek przekazuje społeczeństwu część swojej pierwszej naturalnej władzy oraz całą drugą:

- powstaje władza polityczna społeczeństwa obywatelskiego

- podmiotem jest społeczeństwo (wykonywana jest wola większości)

- sprawuje władzę w wymiarze publicznym

- władzę trzeba przekazać rządowi obywatelskiemu aktem politycznego powiernictwa, który upoważnia rząd do działania w określonych granicach i w imieniu społeczeństwa (mandat do działania w określonych granicach)

32.   Zadania i zakres władzy politycznej wg Locke’a

Locke sądził, że państwo musi mieć władzy jak najmniej – tyle, aby wystarczało do realizacji celów, które były przyczyną utworzenia państwa (koncepcja państwa-stróża liberalna wizja państwa ograniczonego). Rząd obywatelski jest pełnomocnikiem społeczeństwa obywatelskiego – aby ten działał skutecznie, władza rządu musi być odpowiednio podzielona:

a) normodawstwo (władza ustawodawcza) - ma najsilniejszą pozycję w państwie (brak równowagi), składa się z dwóch izb (najlepszy sposób na wyrażenie interesów różnych grup społecznych), nie może być delegowana, władza stanowienia prawa zgodnego z prawem natury, cenzus majątkowy w wyborach (odrzucenie ludzi niezaradnych), podległość władzy wykonawczej, ustawodawca to najwyższy organ państwowy, nikt inny nie może go zastąpić, ale nie oznacza to, że jest to władza państwowa nieskrępowana i nieograniczona ograniczenia: celem powstania jest pożytek człowieka + państwo nie może naruszać uprawnień naturalnych jednostki; ustawodawstwo nie może krępować: własności, życia prywatnego i rodzinnego, wolności, religii; ma natomiast gwarantować bezpieczeństwo Locke był zwolennikiem monarchii parlamentarnej

b) władza wykonawcza (egzekutywa + sądownictwo) – wykonywanie prawa stanowionego przez legislatywę (dotyczy to również sądów), służyć ma ochronie praw ludzi, społeczeństwo dysponuje uprawnieniem do obalenia władzy wykonawczej, która obejmuje u Locke’a także monteskiuszowską władzę sądową!

c) władza federacyjna (federatywna) – równa władzy wykonawczej, ma zajmować się polityką zagraniczną (relacje z innymi państwami – posługiwanie się prawem natury) ci sami ludzie, co w egzekutywie, tylko występujący w innym charakterze

Ogólnie: Najważniejszym założeniem jest niełączenie władzy ustawodawczej z wykonawczą, bo to niechybnie doprowadzi do absolutyzmu. Władza ma charakter wyłącznie instrumentalny: nie jest suwerenna (ale takie jest społeczeństwo obywatelskie, czyli wszystkie jednostki). Państwo przejęło od społeczeństwa jedynie jedno uprawnienie – możliwość karania „gwałcicieli” praw naturalnych (w ten sposób państwo zyskało prawo do stanowienia i egzekwowania praw pozytywnych - możliwość przymusu). Wszelkie partie, stowarzyszenia, korporacje, spółki mają prawo do pełnej autonomii. „Własność jest święta, absolutna i nietykalna” – prowadzi to do bogactwa i ogólnej szczęśliwości. Funkcjonuje idea szacunku dla władzy państwowej, dobrze wypełniającej swoje cele (opór jako zło ostateczne). Równość wobec praw naturalnych, nie oznacza równości wobec prawa pozytywnego!

33.   Zasada użyteczności wg J. S. Milla

Dla utylitarystów jest ona podstawowym kryterium rozróżniania działań pozytywnych i negatywnych (wszystko, co prowadzi nas do celu jest dobre i pożyteczne). Celem ludzkości jest dobro ogółu (szczęście wszystkich jednostek) oraz maksymalizacja przyjemności. Szczęście jest możliwe do osiągnięcia, gdy jednocześnie wystąpi inicjatywa jednostek (społeczna, gospodarcza) i właściwy rząd (taki, którego celem jest ochrona własności).

34.   Autonomia i samodoskonalenie wg J. S. Milla

Naczelnym nakazem jest rozwój osobowości i samodoskonalenie. Daje nam to możliwość stawiania sobie coraz ambitniejszych celów. Autonomia jest bezpośrednim przekazem u Milla („Autonomia jest istotą społeczeństw”) zdolność i możliwość samodzielnego myślenia i działania, wolność negatywna (wolność od nacisków), konieczna, by realizować cele życiowe, wymogiem jest stałe jej użytkowanie (aktywność), człowiek autonomiczny cały czas się rozwija i dokonuje wyborów, nie jest bierny, jednostka nigdy nie jest ostatecznie uformowana.

35.   Pojęcie wolności w poglądach J. S. Milla

Wolność jest pojęciem centralnym w myśli politycznej Milla i liberalizmu w ogóle. Wolność jednostki musi być chroniona przy pomocy prawa, ale granicą każdej wolności jest wolność innego człowieka i dobro społeczeństwa. Państwo nie może wkraczać w sferę wolności człowieka: wolność sumienia, myśli, dysponowania sobą, własne dążenie do szczęścia, wolność zrzeszania się itp.

36.   Idea rządu reprezentatywnego wg J. S. Milla

Rząd reprezentatywny może skutecznie zabezpieczać przed niebezpieczeństwem ciemiężenia mniejszości przez większość, którą Mill już w swoim eseju „O wolności” określał jako „tyranię większości”. Aby jej zapobiec, Mill był gorącym zwolennikiem zasady reprezentacji proporcjonalnej, w której również mniejszość ma swoich delegatów. „W rzeczywiście równej demokracji, każdy sektor winien być reprezentowany, i to proporcjonalnie. Większość musi mieć większość reprezentantów, mniejszości wyborców musi także przysługiwać mniejszość reprezentantów […] jeżeli tak się nie dzieje nie ma rządów równości”.  Postulował, by reprezentację zapewnić także grupom mniejszościowym. W demokratycznym modelu państwa wybory miały być jawne. Obowiązywać miał jednak cenzus wyborczy: wieku, dla wykluczenia osób , które nie zdobyły podstawowej umiejętności korzystania z wolności oraz cenzus majątkowy, pozbawiający prawa głosu ludzi niezaradnych w kwestiach prywatnych.

37.   Główne założenia materializmu historycznego wg Marksa i Engelsa

Materializm historyczny – przeniesienie założeń materializmu dialektycznego (świat stanowi całość, którego częścią jest każda rzecz i zjawisko, które pozostają w stosunku do siebie w związku przyczynowo-skutkowym i sprzecznym, cechą charakterystyczną zjawisk jest nieustanny ruch, który prowadzi do zmian wykształcających nowe byty) na opis przemian społecznych:

- źródłem kształtowania się ludzkich idei są warunki życia społeczeństwa („człowiek myśli tym, co je”)

- warunki życia społeczeństwa wynikają ze sposobu produkcji dóbr materialnych

- cały czas następują zmiany – nowe sposoby produkcji wypierają stare

- metoda ta odkrywa prawa rządzące społeczeństwem

- rozwój jako przechodzenie zmian ilościowych w jakościowe

- proces rozwoju w przyrodzie i społeczeństwie odbywa się skokami (zmiany zjawisk ujmowane „sinusoidalnie”)

Podłożem wszystkich rewolucji społecznych jest konflikt starych sił wytwórczych z nowymi siłami wytwórczymi.

38.   Idea postępu i formacje społeczno-ekonomiczne wg Marksa i Engelsa

Wspólnota pierwotna: formacja społeczno-ekonomiczna, w której wszelkie zmiany w życiu politycznym mają źródło w siłach wytwórczych, nie ma własności prywatnej - nie ma podziału klasowego na właścicieli i niewłaścicieli, brak jest antagonizmów, interesów klasowych, odmiennej świadomości klasowej - nie ma państwa i prawa, istnieją narzędzia pracy i ludzie, którzy potrafią się nimi posługiwać

Formacja niewolnicza: nadbudowa społeczno-polityczna - jej celem jest uzasadnienie istniejących stosunków własności (pojawia się własność prywatna), wykształca się podział klasowy na właścicieli i niewłaścicieli (klasy właścicieli niewolników i niewolników)- podział ten wzmacnia odrębna świadomość klasowa, pojawiają się nowe narzędzia produkcyjne, dominuje klasa posiadająca, musi ona bronić swego interesu przed pozostałymi klasami do tego potrzebne jest prawo i baza społeczno-ekonomiczna (środki produkcji, sposoby produkcji), prawo, religia, moralność, filozofia - sankcjonowały niewolnictwo i podział klas, przedmiotem własności są narzędzia i środki produkcji, do których zaliczano także ludzi

Feudalizm: trójpolówka, młyn - znów grupa ludzi, którzy znają te narzędzia, podział klasowy: feudałowie (właściciele) i chłopi (niewłaściciele)

Kapitalizm: manufaktury i robotnicy klasy: burżuazja, drobnomieszczaństwo konflikt klasowy poprzez prawa człowieka, prawnie robotnika z kapitalistą łączy jedynie umowa o pracę, jednak prócz tego istnieje również przymus ekonomiczny; państwo burżuazyjne, świadomość burżuazyjna

Socjalizm: nie ma klas antagonistycznych, państwo, prawo, świadomość socjalistyczna, dyktatura proletariatu

Komunizm: dalszy rozwój sił wytwórczych - następuje to tak dynamicznie, że obumiera państwo, nie ma własności prywatnej (jest własność wspólna), władzy nie sprawuje się nad człowiekiem, administracja dóbr przypomina wspólnotę pierwotną, państwo nie jest konieczne (środek przymusu klasy przy władzy), znika podział klasowy (społeczeństwo bezklasowe), wszelka własność i środki produkcji uspołecznione, przestanie istnieć alienacja jednostki, „od każdego wg zdolności, każdemu wg potrzeb”

39.   Geneza, charakterystyka oraz funkcje proletariatu i burżuazji w koncepcji Marksa i Engelsa

Proletariusze i burżuazja tworzą przeciwstawne klasy, wyzyskiwanych i wyzyskiwaczy. Burżuazja przyczyniła się do upadku porządku feudalnego i do powstania państwa narodowego. Chłopi, drobni kupcy, rzemieślnicy pragną utrzymania dotychczasowej pozycji, burżuazja zaś maksymalizując swoje zyski kosztem klasy robotniczej, niejako bezwiednie doprowadza do konsolidacji w szeregach proletariatu, prowokuje ich do zjednoczonej akcji przeciwko panującym stosunkom i tym samym jej działania przyśpieszają koniec państwa kapitalistycznego.

40.   Koncepcja pracy i własności wg Marksa i Engelsa

Marks twierdził, że własność jest pierwotna wobec struktury klasowej.

Według Marksa kapitalistyczne stosunki produkcji rozwinęły się w Europie, gdy praca sama stała się dobrem – gdy chłopi uzyskali możliwość sprzedaży swojej siły roboczej lub zostali zmuszeni do jej sprzedaży, bo nie posiadali już własnej ziemi ani narzędzi produkcji "proletariusze" / "kapitaliści" lub "burżuazja" – kupujący siłę roboczą. Marks wierzył, że cykl gospodarczy rozwój – zapaść - rozwój będzie przerywany coraz poważniejszymi kryzysami. Następstwem opisanego procesu miał być wzrost bogactwa klas posiadających i nędza proletariatu. Tylko proletariacka rewolucja dokonałaby zasadniczych zmian stosunków społecznych. Korzyści z rozwoju gospodarczego objęłyby wszystkich, a ekonomika byłaby mniej narażona na cykliczne kryzysy. Po rewolucji nie byłoby własności, każdy dostawałby tyle, ile byłoby mu potrzebne do przeżycia administracja dóbr przypomina wspólnotę pierwotną.

41.   Definicja państwa wg Marksa i Engelsa

 Państwo jest formacją, która jest rezultatem określonego stadium rozwoju społecznego i stanowi instrument panowania jednej klasy nad innymi. O jego kształcie decyduje klasa rządząca wyzysk klas poddanych (władza jest oddzielona od ludu). Chroni stan posiadania klas dominujących. Państwo to nic innego jak „machina kierownicza” dysponująca własnym aparatem przymusu. Prawo odzwierciedla wolę klasy rządzącej. Państwo wg Marksa powinno zostać zastąpione dobrowolnym zrzeszeniem.

42.   Baza i nadbudowa w koncepcji Marksa i Engelsa

Baza - całokształt stosunków produkcji odpowiadający określonemu szczeblowi sił wytwórczych ekonomiczna struktura społeczeństwa

Nadbudowa - prawo i wszystkie inne instytucje tworzące państwo: jednym z elementów jest świadomość społeczna (przejawiana religią, sztuką, filozofią, wynika z warunków życia społeczeństwa, charakter klasowy)

Relacje baza – nadbudowa: to baza wpływa na nadbudowę (stosunki są wprawdzie dwustronne, ale bardzo słabe): istnieje konieczność zgodności stosunków produkcji z charakterem sił wytwórczych i zgodności bazy z nadbudową - jeśli brak, to jest rewolucja / jeśli są, to następuje rozwój.

43.   Definicja i rola partii komunistycznej wg Marksa i Engelsa

Partia złożona jest z wybitnych jednostek, które prowadzą proletariat do rewolucji. Dążą oni do zniesienia państwa, wprowadzenia wspólnej własności, zniesienia podziału klasowego, uspołecznienia środków produkcji. Marks argumentował, że po obaleniu kapitalizmu nie będzie już klas, a zatem wystarczy jedna partia dla wyrażenia wspólnego interesu społecznego.

44.   Charakterystyka sytuacji wyjściowej (pierwotnej) wg koncepcji Rawlsa

Sytuacja wyjściowa to sytuacja równej wolności i bezstronności. Stan natury to dla niego stan niewiedzy - skupia się na teorii sprawiedliwości (podstawa relacji między ludźmi).

Pojęcie zasłony niewiedzy dzieli się na 4 płaszczyzny (ludzie posiadają jedynie pewną ogólną wiedzę dotyczącą ludzkich społeczności, a więc zdają sobie sprawę z powszechnie znanych faktów):

1. jednostki nie znają szczegółów odnośnie swojej pozycji społecznej, klasowej

2. jednostki nie znają własnych predyspozycji nie dostrzegamy różnic

3. jednostki nie posiadają określonej z góry wizji dobrego życia, z góry założonych celów

4. jednostki nie znają szczegółów dotyczących społeczeństwa - nie znają reżimu politycznego, ustroju gospodarczego czy nawet poziomu kulturowego

Państwo powstaje w wyniku 4-etapowego procesu, którego wspólną cechą jest metaforyczne zanikanie osłony niewiedzy:

- ludzie dokonują wyboru zasady sprawiedliwości kierując się logiką

- zawiązują konwencję konstytucyjną - tworzą konstytucję, naczelny akt normatywny, szkielet państwowości

- jednostki zdają sobie sprawę, iż państwo ma realizować zasadę sprawiedliwości - państwo opiekuńcze

- zasłona niewiedzy znika i jednostki w pełni świadome potrafią stosować zasady sprawiedliwości w życiu publicznym

45.   Koncepcja społeczeństwa dobrze urządzonego w doktrynie Rawlsa

Najbardziej racjonalnym jest wybór społeczeństwa równych ludzi. Cała sytuacja człowieka odgrywa się w sprawiedliwym otoczeniu (przestrzegana jest zasada sprawiedliwości), wszystkie dobra są w ilościach umiarkowanych. Jeżeli zestawimy niewiedzę z racjonalnością to możemy stwierdzić, że każdy człowiek postąpi w sposób identyczny. Nierówności społeczne i ekonomiczne wyrównywane są z korzyścią dla najmniej uprzywilejowanych. Przestrzega się zasady równości szans.

46.   Koncepcja sprawiedliwości jako bezstronności wg Rawlsa

Sprawiedliwość oznacza bezstronność. Jest narzędziem, środkiem porządkującym stosunki społeczne. Każdy człowiek chce zagwarantować sobie dostęp do dóbr pierwotnych (prawa i uprawnienia, wolność i możliwości, dochód i bogactwo, szacunek do samego siebie) – ich obecność warunkuje możliwość realizacji celów każdego człowieka.

Teoria sprawiedliwości:

- teoria uniwersalna (jednak odnosi się jedynie do funkcjonowania państwa)

- intelektualne uzasadnienie liberalnej demokracji, renesans koncepcji umowy społecznej

- równość jako element umowy

- współpraca i współżycie ludzi wymagają pogodzenia ludzkich dążeń do wolności i równości

- założenie wyjściowe - równość i wolność uczestników procedury ustalania tej zasady

- umowa zawierana jest w sytuacji „zasłony niewiedzy”

- strony stosują zasadę minimum - maximum - maksymalnych korzyści i minimalnych strat

- rozum nakazywał im przyjąć zasadę maksymalnej wolności

- wolność to pierwsza zasada sprawiedliwości społecznej (tradycyjny liberalizm) - wolność musi być równa

47.   Zasady sprawiedliwości wg koncepcji Rawlsa

Zasada sprawiedliwości zakłada, że każdy powinien mieć równe prawo do jak najszerszego całościowego systemu równych i podstawowych wolności dającego się pogodzić z podobnym systemem dla wszystkich. Nierówności społeczne i ekonomiczne mają być tak ułożone, aby były korzystne dla najbardziej upośledzonych (w zgodzie z zasadą sprawiedliwego oszczędzania + dostępność stanowisk w warunkach równości szans):

• sprawiedliwość rozdzielcza - jak najwięcej możliwej wolności dla każdego człowieka

• sprawiedliwość wyrównawcza (Arystoteles) – państwo musi zapewnić każdemu równe możliwości, dlatego że część ludzi rodzi się częściowo upośledzona: różnica między socjalizmem (równość materialna) a liberalizmem (równość możliwości)

Istnieje priorytet sprawiedliwości nad efektywnością i dobrobytem. Teoria Rawlsa wspiera i uzasadnia demokratyczne procedury podejmowania decyzji, osłabia wszelkie teorie autokracji i technokracji, a także ideę nieograniczonej konkurencji jako zasadę funkcjonowania społeczeństwa.

48.   Geneza państwa wg Nozicka

Powstanie państwa minimalnego: państwo powstało, bo ochrona własnych praw przez poszczególne jednostki była niedogodna, było to powstaniem swego rodzaju agencji ubezpieczeniowych, które oferowały egzekwowanie umów oraz ochronę życia i mienia ubezpieczonych, z czasem jedna z agencji zdobyła faktyczny monopol na używanie siły, stając się państwem-minimum (monopol powstał dlatego, iż oferowała najmniejsze koszty usług, a zatem chroniła i gwarantowała prawa jednostek), tylko państwo-minimum da się uzasadnić umową społeczną (różni się od anarchii, bo jedynym jego zadaniem jest ochrona praw), ultraindywidualizm

Ewolucyjny 4-etapowy proces powstawania państwa (nie powstaje docelowo, jest konsekwencją podjętych przez jednostkę decyzji i swoistej umowy społecznej):

1. odpowiednik stanu natury Locke’a: pojawia się podział pracy - najważniejszy zawód to zawód ochroniarza, każdy może podpisać umowę - treść jest taka jak drugi etap umowy społecznej u Locke’a

2. na rynku pracy istnieje już mnogość agencji ochroniarskich - rosnąca konkurencja wolnorynkowa jest zdrowa

3. na rynku pozostaje 1 agencja, pozostałe nie wytrzymały konkurencji albo połączyły się z tą jedną

4. ostatnia jednostka podpisuje umowę z agencją ochrony - powstaje państwo minimalne - dysponuje ono jedynie monopolem na terytorium i na stosowanie przemocy

49.   Główne elementy teorii uprawnień (legalistycznej) wg Nozicka

Legalistyczna koncepcja sprawiedliwości Nozicka opiera się na trzech zasadach, które uzasadniają możliwe formuły zdobycia własności prywatnej:

• Zasada sprawiedliwego nabywania (nabycie pierwotne) człowiek może zostać właścicielem rzeczy, którą wydobędzie ze stanu natury pod warunkiem, że dokona tego samodzielnie pod wpływem własnych racji i zadośćuczyni reszcie społeczeństwa brak możliwości wydobycia tego dobra

• Zasada sprawiedliwego transferu (przekazanie)

• Zasada naprawy niesprawiedliwości (odszkodowanie, wynika z pogwałcenia dwóch pierwszych zasad)

- libertarianizm stawia na aktywne jednostki, samodzielnie podejmujące działanie

Dystrybucja jest sprawiedliwa, jeżeli każdy jest uprawniony do posiadania udziałów, jakie otrzymał w jej wyniku. Niesprawiedliwym jest zarabianie dużych sum przez jedną osobę, należy wówczas obciążyć ją możliwie świadczeniami społecznymi.

50.   Koncepcja sprawiedliwości wg Nozicka

Określa sprawiedliwość dystrybutywną nie ze względu na rezultaty (mierzone np. za pomocą ilości lub użyteczności dóbr dostępnych dla jednostek), ale ze względu na procedury, jest więc sprawiedliwością proceduralną lub formalną. Teoria uznaje za sprawiedliwą taką redystrybucję, która gwarantuje respektowanie fundamentalnych praw jednostek. Do takich praw zaliczamy: prawo do życia, wolność wyboru, prawo do produktu własnej pracy. Uprawnienia są nienaruszalne, ponieważ jesteśmy istotami ludzkimi i z naszej natury wynika, że nie możemy zostać uprzedmiotowieni. Mają one charakter negatywny, niczego nie nakazują i nie kolidują ze sobą.

Podstawą teorii jest posiadanie dóbr.

Nie zgadzam się na kopiowanie mojej ciężkiej pracy umysłowej ;p