Społeczne zabezpieczenie warunków tworzenia efektywnego systemu pomocy rodzinie i dziecku wiąże się z postulatem rozszerzania sieci nowoczesnych placówek opiekuńczo-wychowawczych wspierających rodzinę w wypełnianiu jej funkcji. Jedną z form takiej pomocy są placówki wychowania przedszkolnego, które poprzez sprawowanie bezpośredniej opieki nad małym dzieckiem stają się bardzo ważnym instrumentem tworzenia dzieciom możliwie najkorzystniejszych warunków wspomagania wszechstronnego rozwoju i wyrównywania szans edukacyjnych. Objęcie dzieci w wieku przedszkolnym systematyczną opieką wychowawczą i dydaktyczną sprzyja osiąganiu przez dziecko coraz wyższego poziomu samodzielności motorycznej, intelektualnej, społecznej, a rezygnacja ze stymulowania jego rozwoju, który cechuje się niezwykłą plastycznością i podatnością na wpływy otoczenia zewnętrznego (W.D. Wall, 1986), powoduje potencjalne zagrożenia prawidłowego rozwoju osobowości dziecka. Omawiając zagadnienia opieki nad dzieckiem w przedszkolu skoncentrujemy się na kilku podstawowych problemach dotyczących tej instytucji, a wiec genezy wychowania przedszkolnego, celów i zadań, form i metod oraz organizacji pracy wychowawczej i dydaktycznej przedszkola a także aktualnej kondycji placówek wychowania przedszkolnego w reformowanym systemie wspomagania rozwoju małego dziecka i wczesnych etapów jego edukacji.
Rozwój przedszkoli w Polsce
Tradycje wychowania przedszkolnego w Polsce sięgają przełomu XVIII-XIX wieku. Pierwowzorem instytucji wychowania przedszkolnego były „ochrony” (pierwsza powstała w Warszawie w 1837 r.), które obejmowały opieką dzieci z różnych środowisk społecznych i pełniły zróżnicowane misje społeczne – od opieki nad dziećmi osieroconymi i ubogimi dziećmi matek pracujących w fabrykach, w folwarkach do opieki nad dziećmi pochodzącymi z bardzo zamożnych sfer mieszczańskich. Przedszkola te realizowały odmienne – przenikające z państw zachodnich - koncepcje opieki, których twórcami byli tacy pedagodzy, jak: J.F Oberlin, R. Oven, F. Froebel, M. Pape-Carpantier, J.V. Svoboda, czy M. Montessori (W. Bobrowska-Nowak, 1978, s. 167-189). Zainteresowanie dzieckiem w wieku przedszkolnym wzmocniły rozwijające się na przełomie XIX i XX wieku nowe koncepcje wychowania traktujące je jako istotę mającą prawo do swobodnego rozwoju swych indywidualnych cech i procesu wychowania jako usuwania przeszkód na drodze do spontanicznego rozwoju.
Termin „przedszkole" oraz pierwsze próby uregulowania zadań i zasad organizacji placówek wychowania przedszkolnego zaproponowano na zjazdach nauczycielskich w latach 1917 i 1918 r. oraz w czasie Sejmu Nauczycielskiego w 1919 roku. Ustawowe włączenie placówek wychowania przedszkolnego do systemu oświaty oraz nadanie im nazwy "przedszkole" miało miejsce 11 lutego 1932 roku (Dz. Urz. z 11 lutego 1932 r., nr 38, poz. 389, art. 4.). Przedszkola przeznaczono "dla dzieci w wieku 3 lat ukończonych do czasu rozpoczęcia obowiązku szkolnego". Wspomniana ustawa nie określała bliżej funkcji przedszkola i jego związku ze szkołą. Pośrednio uczyniło to Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego wydając poradnik dla wychowawczyń przedszkoli pt. Rady i wskazówki dla wychowawczyń w przedszkolach (ochronkach). (B. Wigocka-Okoń, 1993, s. 639)
Znaczenie przedszkoli w systemie kształcenia i wychowania docenił w 1945 roku I Ogólnopolski Zjazd Oświatowy w Łodzi, który wysunął postulat powszechnego, a nawet obowiązkowego wychowania przedszkolnego dla dzieci od 3 do 6 lat oraz utrzymywania przedszkoli przez samorządy. Postulat ten nie został zrealizowany ze względu na pilniejsze potrzeby oświatowe oraz braki w zakresie bazy i kadry pedagogicznej. Mimo to, pierwsze lata po zakończeniu działań drugiej wojny światowej były okresem dynamicznego i kierowanego rozwoju przedszkoli, centralizacji w ich zarządzaniu oraz likwidacji przedszkoli prowadzonych przez organizacje społeczne i katolickie np. "Caritas". Podstawową przesłanką tworzenia przedszkoli w omawianym okresie było rozszerzające się zjawisko pracy zawodowej kobiet i społecznie przyjęte zadania udzielania pomocy pracującym i kształcącym się matkom w opiece nad dziećmi oraz postulaty objęcia obowiązkowym wychowaniem przedszkolnym dzieci 5 i 6 letnich.
Zasadnicze znaczenie dla ukształtowania się kierunków rozwoju i zadań wychowania przedszkolnego miała Ustawa o rozwoju oświaty i wychowania z dnia 15 lipca 1961 roku. Określała ona wychowanie przedszkolne jako pierwszy szczebel w jednolitym systemie oświaty i wychowania oraz stała się podstawą do opracowania i wprowadzenia w życie w 1963 roku nowego programu wychowania przedszkolnego. W opublikowanym 1973 w roku "Raporcie o stanie oświaty w PRL" znalazło się wiele krytycznych uwag odnośnie funkcjonowania sytemu wychowania przedszkolnego - zwłaszcza w sferze jego upowszechnienia. Ta niekorzystna sytuacja uległa zmianie w wyniku rozbudowy sieci przedszkoli i energicznej działalności Ministerstwa Oświaty i Wychowania, której efektem było objęcie w drugiej połowie lat siedemdziesiątych opieką przedszkolną 94,1% dzieci sześcioletnich i tylko 24,9% całego rocznika dzieci 3 letnich (por: Rozwój oświaty w Polsce w latach 1976-1978, Ministerstwo Oświaty i Wychowania, Warszawa 1979, s. 57-58). W 1987 roku funkcjonowało w Polsce ponad 26 tys. przedszkoli, które zapewniało opiekę 415286. dzieciom. Charakterystyczne dla tych lat było zwiększenie liczby przedszkoli wiejskich oraz zjawisko ponadnormatywnego przyjmowania dzieci do przedszkola. Postulat Komitetu Ekspertów (1973), aby w grupach dziecięcych nie było więcej niż 20 wychowanków, okazał się w latach osiemdziesiątych nierealny, a duża liczba dzieci w grupie przedszkolnej nie pozostawała bez wpływu na poziom realizowanych przez nie zadań opiekuńczych, wychowawczych i dydaktycznych. Jednocześnie przed przedszkolami stawiano coraz wyższe wymagania programowe - zwłaszcza, że „...dotychczasową jednostronność programu wychowania przedszkolnego kładącego nacisk na wychowanie zdrowotne i funkcje opiekuńczo-wychowawcze proponowano zastąpić stwarzaniem korzystniejszych warunków do wszechstronnego rozwoju i wychowania oraz objęciem stymulacją wszystkich sfer osobowości dziecka” (K. Lubomirska, 1994, s. 107). Zaproponowana przez autorów "Raportu" reforma edukacji przedszkolnej nie doczekała się pełnej realizacji. Wprowadzone zmiany dotyczyły głównie objęcia powszechnym oddziaływaniem różnych form opieki przedszkolnej dzieci 6 letnich (przedszkole pełnowymiarowe, ogniska i oddziały przedszkolne przy szkołach podstawowych) i modernizacji programu dla sześciolatków w zakresie elementarnej nauki czytania, przygotowania do nauki pisania i rozumienia pojęć matematycznych. Zjawiskiem niekorzystnym, związanym z reformą programową wychowania przedszkolnego, był "źle pojęty dydaktyzm" i próba realizacji założonych w programach treści w ciągu trzech lat edukacji przedszkolnej. Należy przypomnieć, że w tym okresie zamieniono nazwę zawodu „wychowawczyni przedszkola” na "nauczyciel przedszkola", co utwierdziło część kadry pedagogicznej przedszkoli w przekonaniu o szczególnym znaczeniu wypełnianych przez przedszkola funkcjach dydaktycznych, zobowiązało ją do posiadania wykształcenia wyższego, a także zainicjowało działania na rzecz podniesienia społecznego prestiżu tego zawodu. Pod koniec lat osiemdziesiątych dużego znaczenia nabrał społeczny ruch nauczycieli, rodziców i pracowników wyższych uczelni, wyrażający własne wizje edukacji dzieci i młodzieży. W 1989 roku powstało Społeczne Towarzystwo Oświatowe, którego staraniem możliwe stało się tworzenie autonomicznych przedszkoli i szkół społecznych, integracyjnych o dużej różnorodności organizacyjnej i autorskich programach pracy wychowawczej i dydaktycznej.
Okres transformacji społecznej przyniósł kolejne zmiany w programach i organizacyjnym w funkcjonowaniu opieki nad dzieckiem w przedszkolach publicznych. Zgodnie z ustawą z 7 września 1991 roku o systemie oświaty (Dz. U. RP, nr 95, poz. 425, s.1277-1294. art. 5, ust. 5), do zakładania, prowadzenia i utrzymywania przedszkoli publicznych na swoim terenie zostały zobowiązane władze gminne. Funkcjonujące na terenie gmin przedszkola, określane zostały jako obiekty użyteczności publicznej i zakłady budżetowe finansowane z budżetu gminy, który obejmował: koszty utrzymania budynków przedszkolnych, zakupu niezbędnych do realizacji programu nauczania i wychowania przedszkolnego pomocy dydaktycznych w zakresie minimum programowego, płac dyrektorów, pracowników pedagogicznych (nauczycieli) i osób zatrudnionych na stanowiskach administracyjno-obsługowych, częściowych kosztów związanych z przygotowaniem dwóch posiłków (śniadania i obiadu) oraz kosztów 5. godzinnej opieki nad dziećmi i realizacji programu zajęć wychowawczo-dydaktycznych.
Początek lat dziewięćdziesiątych przyniósł bardzo duży spadek ilości przedszkoli. Według obliczeń szacunkowych tylko na przestrzeni lat 1990-1992 zlikwidowano 4709. przedszkoli. W 1992 roku wychowaniem przedszkolnym nie objęto 57,4% wszystkich dzieci w wieku od 3 do 6 lat (przy czym dzieci wiejskich 67,5%, a miejskich 49,8%). Główną przyczyną ich likwidacji było wprowadzanie zasad gospodarki rynkowej i towarzyszący temu wysoki wskaźnik bezrobocia wśród kobiet, a także ograniczanie środków finansowych na pokrycie wysokich kosztów funkcjonowania placówek oświatowych i opiekuńczych. Likwidacja przedszkoli spowodowała nie tylko ograniczenie dostępności do placówek wychowania przedszkolnego ale przede wszystkim szersze społecznie negatywne konsekwencje w postaci tworzenia barier edukacyjnych dla dzieci najmłodszych już na jego najniższym szczeblu (Z. Kwieciński, 2003, s. 7-11.) Zjawisko to jest tym bardziej niepokojące, że wychowanie przedszkolne stanowi bardzo ważne ogniwo systemu edukacji i w sposób szczególny pośredniczy pomiędzy wychowaniem domowo-rodzinnym dziecka a wychowaniem i nauczaniem w szkole.
Cele, funkcje i zadania edukacji przedszkolnej
Praca opiekuńczo-wychowawcza przedszkola koncentruje się na dwóch zasadniczych kierunkach działania. Pierwszym z nich jest dziecko, jego potrzeby i optymalne wspieranie jego rozwoju (poprzez działania o charakterze opiekuńczym, wychowawczym, kształcącym, profilaktycznym i wyrównawczym), a drugim oddziaływania na środowisko rodzinne w celu stworzenia możliwie jednolitego postępowania wychowawczego, uzyskiwania wzajemnej informacji o dziecku, racjonalnej zindywidualizowanej opieki oraz wyrównywania startu szkolnego dzieci. W podstawie programowej wychowania przedszkolnego zapisano, że wobec rodziców przedszkola (oddziały przedszkolne w szkołach podstawowych) pełnią funkcję doradczą i wspierającą działania wychowawcze: pomagają w rozpoznawaniu możliwości rozwojowych dziecka i podjęciu wczesnej interwencji specjalistycznej, informują na bieżąco o postępach dziecka, uzgadniają wspólnie z rodzicami kierunki i zakres zadań realizowanych w przedszkolach i oddziałach przedszkolnych. (Załącznik nr 1. Podstawa programowa wychowania przedszkolnego dla przedszkoli i oddziałów przedszkolnych w szkołach podstawowych, Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 marca 2001 r. w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół, Dz. U. z dnia 19 czerwca 2001 r.).
Wyprowadzona z tych celów istota zadań wychowawczych przedszkola polega na stwarzaniu warunków, dostarczaniu stymulacji społeczno-kulturowej i organizowaniu własnej aktywności dzieci niezbędnej do ich wszechstronnego rozwoju, w tym gotowości do efektywnego korzystania z nauki szkolnej. Realizacja tych zadań wymaga sprawowania przez przedszkole wzajemnie ze sobą sprzężonych funkcji opiekuńczo-wychowawczych, dydaktycznych, kompensacyjno-wyrównawczych i profilaktycznych (por. A. Brzezińska, M. Burtowy, 1985, s. 34-35; M. Kwiatkowska, 1985, s. 24-26). W praktyce wychowawczo-dydaktycznej (głównie wśród kadry pedagogicznej) utrwalił się pogląd, że przedszkole spełnia trzy zasadnicze funkcje:
funkcję stymulującą rozwój podopiecznych - polegającą na tworzeniu przez nauczyciela warunków sprzyjających wyzwalaniu i doskonaleniu różnych form aktywności wychowanków (ruchowej, umysłowej, technicznej i estetycznej). Nauczyciel winien stwarzać warunki dla inicjatywy dzieci, dla zdobywania przez nie samodzielnych doświadczeń, wyposażać dzieci w określony zasób wiadomości i umiejętności, kształcić nawyki, uczyć sposobów zachowania się i postępowania. Jego zadaniem jest także rozwijanie indywidualnych uzdolnień i zainteresowań poznawczych i przygotowanie dziecka do nauki w szkole. Postępowanie nauczyciela ma w konsekwencji sprzyjać harmonijnemu rozwojowi dziecka we wszystkich sferach.
funkcję zapobiegania nieprawidłowościom rozwoju - polegającą na szeroko rozumianym działaniu profilaktycznym chroniącym podopiecznych przed zagrożeniami w rozwoju fizycznym i psychicznym, czuwaniu nad bezpieczeństwem, zdrowiem i rozwojem dziecka. Funkcji tej podporządkowany jest całokształt organizacji pobytu dziecka w przedszkolu; rozkłady dnia, wyposażenie i urządzenie placówki, organizacja zabaw i zajęć oraz troska o racjonalny tryb życia, rozpoznanie jego sytuacji rodzinnej i indywidualnych możliwości rozwojowych;
funkcję wyrównawczą - mającą na celu wyrównywanie występujących u dzieci opóźnień rozwoju lub zaniedbań wychowawczych, likwidowanie lub zmniejszanie niektórych wad rozwoju psychofizycznego i dysharmonii rozwoju: fizycznego, umysłowego, emocjonalnego i społecznego.(M. Kowalik-Olubińska, 1991, s.133-134.)
Założone funkcje przedszkola realizowane są poprzez: działalność opiekuńczą, pedagogiczną i dydaktyczną.
Działalność opiekuńczą współczesnych przedszkoli należy rozumieć szeroko ze względu na fakt, że czynności opiekuńcze włączone są integralnie w proces wychowania. Obejmują one różne sytuacje związane z zaspokajaniem potrzeb dziecka, trybem jego życia, zabawami, zajęciami, z kształtowaniem właściwych relacji opiekuńczych między nauczycielami przedszkola a dziećmi oraz kształtowaniem poczucia bezpieczeństwa dziecka warunkującego wyniki wychowania i kształcenia na poziomie elementarnym;
Działalność pedagogiczna przejawia się w pobudzaniu i kierowaniu aktywności dzieci ku wszechstronnemu rozwojowi i wychowaniu przy uwzględnieniu przez nauczycieli indywidualnych możliwości i różnic w poszczególnych sferach osobowości;
Działalność dydaktyczna przejawia się w procesie kierowania uczeniem się przez dzieci w różnych sytuacjach i okolicznościach z uwzględnieniem ukierunkowanej pracy nad przygotowaniem wychowanków do podjęcia systematycznej nauki w szkole (K. Lubomirska, 1994, s. 139-140).
W programach wychowania przedszkolnego przed wprowadzeniem reformy systemu edukacji celom wychowania przyporządkowane były zadania wychowania zdrowotnego, społeczno-moralnego, umysłowego, estetycznego i technicznego. Aktualnie nie obowiązuje jeden dyrektywny program wychowania przedszkolnego tylko wynikający z permisywnego modelu wychowania przedszkolnego (uwzględniającego przede wszystkim zasadę swobodnego działania dziecka w zaspokajaniu jego potrzeb) ramowy program – podstawa programowa – stanowiący zespół wytycznych do pracy z dziećmi dający nauczycielom możliwość indywidualnego, twórczego pozostawania animatorem treści, metod i form pracy wychowawczej, dydaktycznej i opiekuńczej przedszkola. „Podstawa programowa wychowania przedszkolnego dla przedszkoli i oddziałów przedszkolnych w szkołach podstawowych” (Załącznik nr 1, Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół. (Dz. U. z dnia 9 maja 2002 r. z późn. zm.) zdefiniowała ogólny cel wychowania przedszkolnego, którym jest „wspomaganie i ukierunkowywanie rozwoju dziecka zgodnie z jego wrodzonym potencjałem i możliwościami rozwojowymi w relacjach ze środowiskiem społeczno-kulturowym i przyrodniczym”. Z tak rozumianego celu wychowania przedszkolnego wynikają zadania nauczycieli przedszkoli ujęte w cztery obszary edukacyjne, które nauczyciel realizuje w ramach następujących obszarów edukacyjnych:
- poznawanie i rozumienie siebie i świata,
- nabywanie umiejętności poprzez działanie,
- odnajdywanie swojego miejsca w grupie rówieśniczej, wspólnocie,
- budowanie systemu wartości.
Podstawa programowa bardzo szczegółowo definiuje te obszary edukacyjne. Ze względu na charakter opracowania pomijamy ich prezentację, gdyż zawiera ona ogółem 36 zadań, np. Dział I – 1. Budzenie zaciekawienia otaczającym światem poprzez prowokowanie pytań i dostarczanie radości odkrywania; Dział II – 1.Wspieranie samodzielnych działań dzieci; Dział III – 1. Uczenie nawiązywania bliskiego, serdecznego kontaktu z innymi osobami; Dział IV – 1. Wprowadzanie dziecka w świat wartości uniwersalnych, takich jak dobro, prawda, miłość, piękno. Nadmieniamy, że podstawa programowa ma charakter otwarty, odpowiadający potrzebom i oczekiwaniom dziecka, które działa na w sposób aktywny i twórczy na rzecz własnego rozwoju i, że umożliwia ona nauczycielom konstruowanie różnych programów wychowania przedszkolnego dostosowanych do indywidualnych potrzeb dziecka i możliwości przedszkola.
Wyżej wymienione obszary edukacyjne zgodne są z koncepcją przyjętą przez autorów raportu przygotowanego pod przewodnictwem Jacqques’a Delorsa dla UNESCO, Międzynarodowej Komisji ds. spraw Edukacji dla XXI wieku pt. Edukacja jest w niej ukryty skarb (MEN o przedszkolach, Biblioteczka Reformy nr 21, 2000, s. 30.), która zakłada odejście od wizji edukacji instrumentalnej postrzeganej jako konieczna droga do osiągnięcia określonych rezultatów (umiejętności, nabycia różnych zdolności) i traktowanie jej funkcji w sposób integralny: spełnienie jednostki, która uczy się, aby być.” W polskiej reformie programowej na poziomie wychowania przedszkolnego znajdują więc odzwierciedlenie założenia „edukacji fundamentalnej dla wszystkich” a przyjęte w niej zasady i postulowane rozwiązania pozwalają stwierdzić, że edukacja przedszkolna staje się łącznikiem pomiędzy wychowaniem rodzinnym a nauczaniem szkolnym zarówno w formie jak i w treściach. Ważnym zadaniem tak pojmowanej edukacji podstawowej jest taki „dobór form i treści nauczania i sposobów ich przekazywania aby rozwijały u dzieci upodobanie do nauki, pragnienie i radość poznawania, a więc motywację i możliwości kształcenia się w późniejszym okresie.”(tamże, s. 31.) Realizacja wychowawczego programu pracy przedszkola winna więc rozwijać otwartość dziecka na otoczenie, wspomagać i ukierunkowywać jego indywidualny rozwój, wyposażać w wiadomości, umiejętności i sprawności niezbędne do podjęcia nauki w szkole, wspomagać rodzinę w realizacji funkcji wychowawczej i opiekuńczej poprzez:
- dbałość o zdrowie i bezpieczeństwo dzieci,
- organizowanie różnorodnej działalności dziecka w oparciu o formy i metody pedagogicznej pracy przedszkola oraz podejmowanie działań o charakterze innowacyjnym wzbogacającym proces dydaktyczno-wychowawczy,
- stwarzanie sytuacji sprzyjających podtrzymywaniu poczucia tożsamości narodowej, etnicznej, kulturowej i religijnej,
- otaczanie szczególną opieką dzieci niepełnosprawnych oraz zaspokajanie potrzeb rozwojowych dzieci wyróżniających się szczególnymi zdolnościami i zainteresowaniami
- utrzymywanie współpracy z poradniami psychologiczno-pedagogicznymi .
Przez organizację przedszkoli należy rozumieć instytucjonalne ramy, w których przebiega proces opieki i wychowania. Organizacja przedszkola jako instytucji obejmuje takie elementy jak ustawy, zarządzenia, przepisy prawne, programy lub wytyczne. Na proces wychowania składa się działalność wychowawcy i dziecka oraz wzajemne relacje jakie między nimi zachodzą oraz metody, formy i środki dydaktyczne, treści programowe ukierunkowane na osiągnięcie założonych celów (B. Wilgocka-Okoń, 1993, s.640).
Podstawowym dokumentem przedszkola wyznaczającym organizację jego pracy jest statut uchwalony przez radę przedszkola i radę pedagogiczną. Określa on możliwie szczegółowo cele i zadania przedszkola, kompetencje jego organów i zasady ich współdziałania oraz zadania nauczycieli i innych pracowników. Statut przedszkola określa również sposób realizacji zadań (z uwzględnieniem wspomagania indywidualnego, udzielania dzieciom pomocy psychologiczno-pedagogicznej, działalności innowacyjnej lub eksperymentalnej, uwzględnienia rodzaju i stopnia niepełnosprawności podopiecznych). Stąd szczególnie ważnym fragmentem statutu jest określenie organizacji przedszkola, która uwarunkowana jest rodzajem przedszkola (np. publiczne, niepubliczne, integracyjne, specjalne, z oddziałami integracyjnymi, żłobko-przedszkole, filia przedszkola, przedszkole dwujęzyczne, jednooddziałowe, wielooddziałowe) i wcześniejszymi decyzjami dotyczącymi wyboru lub opracowania programu i koncepcji pracy całego przedszkola lub poszczególnych jego oddziałów. Przyjęcie programu warunkuje bowiem rozstrzygnięcia dotyczące podziału na oddziały z określoną liczebnością podopiecznych. I tak np. ramowy statut przedszkola publicznego (Załącznik nr 1, Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 maja 2001 r. w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół (Dz. U. z dnia 19 czerwca 2001 r. z późn. zm.) ustala, iż podstawową jednostką organizacyjną przedszkola jest oddział obejmujący dzieci w zbliżonym wieku, z uwzględnieniem ich potrzeb, zainteresowań, uzdolnień, rodzaju i stopnia niepełnosprawności (§ 5.1). Liczba przyjętych do oddziału ogólnodostępnego przedszkola nie może przekroczyć 25. W oddziałach integracyjnych liczba wychowanków wynosi od 15 do 20 dzieci, w tym 3 do 5 dzieci niepełnosprawnych. W przedszkolu specjalnym (lub oddziałach specjalnych) liczba dzieci jest zróżnicowana i zależy jak już wyżej wspomniano od rodzaju i stopnia niepełnosprawności np. dla dzieci niewidomych i słabo widzących wynosi od 6 do 10 podopiecznych a dla dzieci autystycznych i dzieci ze sprzężonymi niepełnosprawnościami od 2 do 4 wychowanków (ust. . 1-7).
Właściwą organizację przedszkola zapewnia jej zaplecze materialne i baza dydaktyczna. W szczególności chodzi tu o zachowanie standardu wyposażenia sal zajęć w niezbędne meble, sprzęt i pomoce (zabawki, książki, narzędzia, przybory, instrumenty, środki dydaktyczne, urządzenia relaksacyjno-sportowe), a także niezbędne pomieszczenia administracyjne i gospodarcze oraz teren przyprzedszkolny (ogród, plac zabaw) z odpowiednim zagospodarowaniem i wyposażeniem.
Organizację wychowania, nauczania i opieki w przedszkolu w danym roku szkolnym określa arkusz organizacyjny przedszkola, który opracowuje dyrektor placówki i zatwierdza organ prowadzący. Arkusz określa czas pracy poszczególnych oddziałów, liczbę pracowników (w tym osoby na stanowiskach kierowniczych) oraz ogólną liczbę godzin pracy finansowanych za środków przyznanych przez organ prowadzący przedszkole (§ 8).
Bardzo ważnym elementem organizacji pracy przedszkola jest jego ramowy rozkład dnia. Statut przedszkola zobowiązuje dyrektora placówki i radę pedagogiczną do jego opracowania zgodnie z zasadami ochrony zdrowia i higieny oraz oczekiwań rodziców (§ 9). Ramowy rozkład dnia zawiera ustalenia dotyczące między innymi godzin pracy przedszkola, godziny posiłków, harmonogramu zajęć stałych, zajęć dodatkowych organizowanych w przedszkolu na życzenie rodziców i prowadzonych przez specjalistów (np. nauczania języka obcego, religii, zajęć rewalidacyjnych, czy niektórych zajęć artystycznych). W ramowym statucie przedszkola wskazano orientacyjny czas trwania zajęć dodatkowych, w szczególności zajęć umuzykalniających i nauki języka obcego, który powinien być dostosowany do możliwości rozwojowych dzieci i wynosić dla dzieci 3-4 letnich około 15 minut, a dla dzieci 5-6 letnich około 30 minut (§ 6). Zajęcia realizuje się w sposób systematyczny i planowy. Ich rytm wyznacza rozkład dnia pobytu dziecka w poszczególnych oddziałach przedszkolnych. Przykładowy, orientacyjny rozkład dnia w przedszkolu (o 9 godzinnym dniu pracy) przedstawia się następująco:
7.00-8.20: przychodzenie dzieci do przedszkola, praca wyrównawcza, zabawy i gry konstrukcyjne, dydaktyczne, poranne ćwiczenia gimnastyczne, zajęcia gospodarcze,
8.20-8.50: przygotowanie do śniadania i śniadanie,
9.00-10.10: zajęcia organizowane przez nauczycielkę,
10.20-11.40: spacer, zajęcia w ogrodzie przedszkolnym,
11.40-12-00: powrót ze spaceru i przygotowanie do obiadu,
12.00-12.50: obiad,
13.00-14.30: odpoczynek dzieci - leżakowanie,
14.30-15.00: przygotowanie do podwieczorku, podwieczorek,
15.30-17.00: rozchodzenie się dzieci, praca wyrównawcza, zabawy w kącikach zainteresowań.
W przypadku placówek wychowania przedszkolnego o kilkugodzinnym okresie pracy obserwujemy odmienny rozkład dnia, który wyznaczony jest głównie potrzebą przygotowania dzieci do podjęcia nauki w szkole i tym samym mniej czasu przeznacza się na swobodną zabawę i rozwijanie twórczej aktywności dzieci. Od stałych rozkładów dnia odchodzi się również w niektórych przedszkolach niepublicznych realizujących opracowane przez siebie -lub oparte na wybranych koncepcjach pedagogicznych - autorskie programy stymulowania rozwoju i opieki nad dziećmi w okresie wczesnego dzieciństwa unikających sytuacji obciążania dzieci zespołowymi formami wychowania.
Właściwa organizacja pracy pedagogicznej wymaga świadomego ustalenia celów i zadań, przeanalizowania możliwości ich wykonania, wskazania osób odpowiedzialnych za przewidywane efekty pracy a także zaplanowania terminów i środków niezbędnych dla realizacji przyjętych zadań. Wszystkie te elementy powinien zawierać dobrze przygotowany – ramowy plany pracy wychowawczej i dydaktycznej przedszkola. Plany pracy w przedszkolach przyjmują różne formy – od planów dziennych, poprzez tygodniowe do planów miesięcznych i rocznych. Te ostatnie odgrywają szczególnie ważną rolę integrującą i koordynującą pracę całego zespołu pracowników przedszkola (pedagogicznych, technicznych i służby zdrowia). Plan pracy winien być oparty o prawidłowo przeprowadzoną diagnozę potrzeb podopiecznych w skali grup wiekowych i indywidualnych przypadków (źródłem zdobywania wiedzy o dziecku w przedszkolu jest o jego obserwacja, wywiad środowiskowy i analiza wytworów) oraz analizę koniecznych do wypełnienia zadań opiekuńczo-wychowawczych przedszkola i wskazań merytoryczno-metodycznego nadzoru pracy przedszkoli. Dobry plan pracy przedszkola winien obejmować całokształt pracy opiekuńczej, dydaktycznej i wychowawczej podejmowanej podczas pobytu dziecka w przedszkolu oraz wszelkie czynności konieczne do realizacji założonych zadań
Przedszkole jest placówką opiekuńczo-wychowawczą, której organizacja pracy i realizacja zadań powinna odbywać się przy aktywnym współudziale rodziców. Kwestie te reguluje ramowy statut przedszkola (§ 15), który uwzględnia prawo rodziców do znajomości i opiniowania programu przedszkola, wiedzy na temat rozwoju i zachowania dziecka w przedszkolu oraz współpracy z kadrą pedagogiczną placówki w osiąganiu przez nią jak najwyższych jakości pracy. Statut określa również zasady tworzenia społecznych rad rodziców, które stanowią reprezentację rodziców dzieci uczęszczających do danego przedszkola i mają prawo występowania do dyrektora placówki z wnioskami i opiniami dotyczącymi wszystkich spraw przedszkola, ustalania jego regulaminu oraz wspierania statutowej działalności przedszkola.
Ramowy statut przedszkola określa zasady przyjmowania dzieci do przedszkoli publicznych. Przyjmuje się do nich dzieci w wieku od 3 do 6 lat, a w szczególnie uzasadnionych przypadkach także dzieci, które ukończyły 2,5 roku. W przypadku dzieci o odroczonym obowiązku szkolnym istnieje możliwość wydłużenia jego pobytu lub kwalifikacji do przedszkola do 10 roku życia (§ 16). W tym samym paragrafie statut wskazuje na prawa i obowiązki dzieci w przedszkolu oraz warunki ich pobytu, które mają zapewnić poczucie bezpieczeństwa, ochronę przed przemocą poszanowanie ich godności osobistej, życzliwe i podmiotowe traktowanie. Zgodnie z rozporządzeniem MEN i S z dnia 7 stycznia 2003 roku w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach - przedszkola zostały zobowiązane do organizacji i udzielania pomocy dzieciom i ich rodzicom w diagnozowaniu i rozwiązywaniu problemów wychowawczych i dydaktycznych. W przedszkolach w ramach tej pomocy organizowane są dobrowolne i nieodpłatne specjalistyczne zajęcia korekcyjno-kompensacyjne, logopedyczne, zajęcia o charakterze terapeutycznym oraz zajęcia psychoedukacyjne, warsztaty, porady i konsultacje dla rodziców (§ 4, 5.).
Zasady, metody i formy wychowania w przedszkolu
Przedszkola, dążąc do stwarzania dzieciom warunków możliwie wszechstronnego rozwoju, kierują się zdefiniowanymi na gruncie pedagogiki przedszkolnej najogólniejszymi zasadami wychowania, które wyznaczają nauczycielom określone normy postępowania. Są to:
Zasada zaspokajania potrzeb dziecka - działanie zgodne z tą zasadą stanowi podstawowy warunek osiągania pozytywnych efektów pracy opiekuńczo-wychowawczej przedszkola, zapobiega zaburzeniom rozwoju podopiecznych i jest podstawą dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego dzieci. Zasada ta wyznacza określony zakres czynności nauczycielki przedszkola, które prowadzą do zaspokojenia potrzeb, takich jak: potrzeby biologiczne, emocjonalno-społeczne, potrzeba bezpieczeństwa, miłości, uznania, aktywności ruchowej i poznawczej, które z kolei mają duży wpływ na podejmowane przez dzieci formy aktywności, ekspresji, ciekawości poznawczej. Zaspokajanie potrzeb wyzwala dalszy ich rozwój.
Zasada aktywności - czynna postawa dzieci (aktywność jest ich cechą rozwojową) sprzyja rozwijaniu aktywności i warunkuje skuteczność wychowania w każdej dziedzinie: wychowania zdrowotnego, społeczno-moralnego, umysłowego i estetycznego. Poziom aktywności dzieci jest dla nauczycielki przedszkola sygnałem ich ogólnej kondycji psychofizycznej oraz sygnałem atrakcyjności proponowanych zabaw, zajęć i dobrego samopoczucia w środowisku przedszkola.
Zasada indywidualizacji - wskazuje na konieczność otoczenia dziecka indywidualną troską oraz gotowość nauczycielki do nawiązania indywidualnych kontaktów z dzieckiem. Indywidualny rytm i tempo rozwoju każdego dziecka oraz przejawiające się wyraźnie różnice w ich usposobieniu winny stać się podstawą zindywidualizowanych oddziaływań opiekuńczo-wychowawczych, a więc stawiania mu zadań, wymagań, rozwijania ujawnionych predyspozycji rozwojowych.
Zasada organizowania życia społecznego dzieci - przedszkole jako placówka wychowywania zbiorowego stawia małe dziecko w sytuacji przebywania w znacznie szerszym kręgu społecznym niż środowisko rodzinne. Właściwie zorganizowanie grupy przedszkolnej, wdrażanie dzieci do przestrzegania norm, kierowanie doświadczeniem społecznym dziecka przez nauczycielkę i przez same dzieci jest dla nich podstawą uczenia się ról i wrażliwości na opinię społeczną.
Zasada integracji - przez fakt objęcia dziecka opieką całościową (organizując całość życia i czasu, który spędza w przedszkolu) przedszkole ma możliwość wywierania wielostronnych wpływów na rozwój dzieci. Zasada integracji dyktuje konieczność liczenia się w każdej sytuacji z współzależnością rozwoju somatycznego i psychicznego oraz wpływami realizowanych zabaw i zajęć na funkcjonowanie organizmu dziecięcego. Postuluje ona harmonijne oddziaływanie na rozwój dziecka poprzez łączenie różnych dziedzin i treści wychowania i ich integrację z procesem kształcenia. (M. Kwiatkowska, 1985, s. 58-68)
Przedstawione wyżej zasady mają charakter ogólny. W poszczególnych dziedzinach wychowania przedszkolnego znajdują zastosowanie zasady o wyższym poziomie uszczegółowienia np. zasady wychowania fizycznego, czy realizacji pracy wyrównawczo-korekcyjnej przedszkola.
Rola nauczycielki w przedszkolu winna polegać na roztaczaniu racjonalnej opieki nad aktywnością dziecka i kształtowaniu jego środowiska wychowawczego, czyli organizowania zewnętrznych i wewnętrznych warunków działalności dzieci. Warunki zewnętrzne środowiska wychowawczego to organizacja miejsca i materiału do rozwijanie różnorodnej aktywności dzieci. Warunki wewnętrzne to stwarzanie prawidłowej atmosfery wychowawczej. Osiągnięcie tej atmosfery jest zadaniem niezwykle trudnym, gdyż wymaga wpojenia dzieciom właściwych norm współżycia w grupie, zapobiegania sytuacjom konfliktowym oraz stymulowania aktywności dzieci i udzielania im pomocy. Szczególną rolę w zapewnieniu właściwych warunków wychowawczych pełni pozytywny emocjonalny związek nauczycielki przedszkola z jego podopiecznymi (M. Przetacznik-Gierowska, G. Makiełło-Jarża, Warszawa 1992, s. 312) oraz stosowanie właściwie dobranych metod i form pracy.
W pedagogice przedszkolnej i metodyce wychowania przedszkolnego utrwalił się podział na trzy podstawowe rodzaje metod pracy z dzieckiem (Kwiatkowska M., 1988) Są to:
a/ metody oparte na działaniu (metody czynne),
b/ metody oparte na obserwacji (percepcyjne),
c/ metody oparte na słowie (słowne).
Najczęściej stosowanymi w wychowaniu przedszkolnym metodami są metody czynne oparte na działalności dziecka. Wśród nich wyróżnia się:
- metodę samodzielnych doświadczeń opartą na własnej inicjatywie dziecka (polegającą na stwarzaniu warunków do spontanicznej zabawy i innych dowolnych form aktywności, na ułatwianiu i nawiązywaniu kontaktów z otoczeniem społecznym, przyrodą i sztuką bez bezpośredniego udziału nauczycielki);
- metodę kierowania własną działalnością dziecka przez inspirowanie jego spontanicznej działalności przez zachętę, sugestię, czynne włączenie się w jego działalność, pomoc w rozwiązywanie konfliktów, ocenę postępów, nagradzanie;
- metodę zadań stawianych dziecku przez nauczyciela, które dziecko rozwiązuje samo według własnego pomysłu, przez odkrywanie nowych zjawisk (np. w zabawach i zajęciach dydaktycznych wymagających obserwacji, postępowania według reguł) i zastosowanie posiadanych umiejętności;
- metodę ćwiczeń polegającą na wielokrotnym powtarzaniu przez dziecko odpowiednich czynności (np. sprawności ruchowych, uczenia prawidłowej wymowy);
- metodę odtwarzania (np. podczas uczenia się piosenki, wiersza tańca itp.).
Dziecko w wieku przedszkolnym odznacza się dużą zdolnością sensoryczną. Wywodzą się z niej metody oparte na obserwacji, (popularnie nazywane percepcyjnymi, sensorycznymi, oglądowymi lub obrazowymi). Do metod tych zaliczamy:
- metodę obserwacji i pokazu polegającą na skupianiu uwagi dziecka na poznawanych zjawiskach, przedmiotach i czynnościach;
- metodę przykładu polegającą na dostarczaniu dzieciom wzorców określonego zachowania się (np. zachowania nauczycielki, innych osób, czy bohaterów utworów literatury dziecięcej);
- metodę uprzystępniania sztuki - percepcji dzieł sztuki plastycznej, muzycznej, literackiej oraz stwarzania sytuacji ich przeżywania.
Bardzo istotną rolę wśród metod pracy opiekuńczo-wychowawczej przedszkola zajmują metody oparte na słowie. Oddziaływanie za pomocą metod opartych na słowie pobudza procesy poznawcze, emocjonalne i wyposaża dzieci w system informacji o świecie. Z tą grupą metod wiążą się:
- rozmowy, opowiadania, zagadki, objaśnienia, instrukcje - rozwijające procesy poznawcze, rozszerzające zakres wiedzy dziecka o świecie, pozwalające mu zdobywać umiejętności w zakresie społecznego porozumiewania się (np. odwoływanie się do umów, upominanie, wydawanie nakazów, zakazów wyrażanie dezaprobaty, pochwały, przekonywanie) oraz towarzyszące mu w nabywaniu umiejętności, sprawności, nawyków i rozwiązywania zadań;
- metody żywego słowa polegające na oddziaływaniach poprzez np. teatrzyk, inscenizację kukiełkową itp., kształtujące u dzieci wyobraźnię i motywację do działania, wrażliwość poznawczą i emocjonalną;
Przedstawione metody dotyczą wszystkich dziedzin pracy pedagogicznej przedszkola, a ich twórcze wykorzystanie zależy przede wszystkim od inwencji nauczycieli przedszkola oraz wzbogacenia ich o metody poznawania dzieci, planowania pracy oraz współpracy z rodzicami podopiecznych przedszkoli.
W wychowaniu przedszkolnym formy pracy z dziećmi odnoszą się do całości sytuacji związanych z trybem życia i podstawowymi rodzajami działalności dzieci i definiowane są jako ...”rozplanowane w czasie i przestrzeni powiązane ze sobą czynności dzieci i nauczyciela" (M. Kwiatkowska, 1988, s. 65). Obejmują one typowe sytuacje wychowawcze, naturalne i celowo zorganizowane powtarzające się cyklicznie lub okolicznościowo w ramowym rozkładzie dnia. Wszystkie formy pracy z dziećmi mają bardzo istotne znaczenie dla realizacji celów wychowania przedszkolnego, służą integracji treści programowych poszczególnych dziedzin wychowania i nadmierne preferowanie którejś z nich, a zwłaszcza zajęć obowiązkowych skutkuje formalizacją i dydaktyzmem pracy przedszkola.
Do podstawowych form organizacyjnych wychowania dziecka w przedszkolu należą:
1. Zabawy i zajęcia dowolne - są wynikiem zabawowej aktywności dziecka podejmowanej z jego inicjatywy w czasie wolnym od programowo planowanych zabaw i zajęć ukierunkowanych na realizację zadań dydaktycznych przedszkola. Najczęściej przyjmują one postać zabaw samorzutnych (indywidualnych lub w tworzonych przez dzieci spontanicznie zespołach) łączących ze sobą elementy zabaw ruchowych, tematycznych, konstrukcyjnych i badawczych. W czasie zabaw i zajęć dowolnych dzieci mogą podejmować także szereg innych inicjatyw np. rysować, malować, oglądać ilustracje, wykonywać prace porządkowe, podlewać kwiaty itp.
2. Zajęcia obowiązkowe - do zajęć obowiązkowych zaliczamy czynności samoobsługowe i prace użyteczne, codzienne zajęcia realizowane przez nauczycielkę, spacery, wycieczki oraz uroczystości przedszkolne.
a) czynności samoobsługowe i prace użyteczne (tj. zabiegi higieniczne, spożywanie posiłków, ubieranie, rozbieranie, dyżury indywidualne i zespołowe, wykonywanie różnych usług na rzecz innych) związane są z trybem życia dziecka w przedszkolu i wykorzystywane jako naturalne sytuacje zamierzonej pracy wychowawczej.
b) codzienne zajęcia przedszkolne mają określony cel, formę metodyczną kierowaną przez nauczycielkę i realizowane są z całą grupą, w zespołach lub indywidualnie. Zajęcia w grupach prowadzone są w sytuacji, gdy dają gwarancję aktywności każdego z uczestników zajęć (np. zajęcia plastyczne, umuzykalniające itp.). Im wyższy poziom wymaganej w czasie zajęć wzajemnej komunikacji nauczycielki z dzieckiem oraz zadaniowy charakter zajęć, tym bardziej wskazana jest praca indywidualna i w małych zespołach dziecięcych.
c) spacery, wycieczki i uroczystości przedszkolne odbywają się okazjonalnie w zależności od pory roku i planu wychowawczego grupy. Ich planowanie i przygotowanie najczęściej jest udziałem dzieci ze starszych grup wiekowych.
d) "sytuacje okolicznościowe" wynikają z nie planowanych zdarzeń i sytuacji. Odnoszą się w jednakowym stopniu do pracy indywidualnej i grupowej z dziećmi. Występują najczęściej w sytuacji pojawienia się u dzieci pytań, zaobserwowania ciekawych zjawisk, wydarzeń, czy sytuacji konfliktowych.
Zależnie od treści i rodzaju zajęcia przedszkolne mogą być realizowane z całą grupą bądź mniejszym zespołem dzieci. Przygotowanie do nich wymaga ustalenia celów wychowawczo-dydaktycznych, zakresu treści i metod realizacji, miejsca i czasu trwania zajęć oraz potrzebnych materiałów i pomocy (L. Nicz, 1983, s .88)
W aktualnie funkcjonujących przedszkolach organizacja zajęć ma charakter swobodny – coraz częściej dzieci przebywają w zróżnicowanych wiekowo grupach, zajęcia i zabawy nie mają tak ostrych granic, nie stosuje się przymusu udziału w zajęciach programowych a w pracy wychowawczej bazuje się na wzmocnieniach pozytywnych (K. Lubomirska, 1994, s. 158). Ta nowa tendencja w stosowaniu bardziej swobodnych form pracy dydaktyczno-wychowawczej przedszkoli widoczna jest w przygotowywanych w oparciu o podstawę programową autorskich rozwiązań i programów pracy z dzieckiem w wieku przedszkolnym. Działania te uzasadnione są przekonaniem o potrzebie takiej realizacji działania opiekuńczego, wychowawczego i dydaktycznego nauczycieli przedszkola, które dało by dzieciom swobodę wyboru formy aktywności, czasu uczestnictwa w zajęciach (czas trwania zajęć winien wyznaczać poziom zainteresowania dzieci i ich potrzeby), samorzutnych i kierowanych. W przedszkolach polskich, z trudem, ale coraz wyraźniej przebija się tendencja do preferowania w praktyce zajęć podejmowanych z inicjatywy i według scenariusza proponowanego przez wychowanka. "Dziecko jest ich sprawcą. To, co może ograniczać ich pomysłowość, to dość statyczny charakter otoczenia, liczebność grupy i forma obecności nauczycielki w tych zajęciach" ( K. Lubomirska, 1994, s. 163).
Przedszkola dla dzieci o specyficznych potrzebach opiekuńczo-wychowawczych
Zorganizowanie przedszkola dla dzieci o specyficznych potrzebach opiekuńczych i edukacyjnych wymaga zastosowania specjalnej formuły organizacyjnej czyli powołania przedszkola z oddziałem/oddziałami integracyjnymi, przedszkola specjalnego grupującego dzieci o zbliżonym rodzaju niepełnosprawności lub przedszkola ogólnodostępnego umożliwiającego dzieciom i ich rodzicom korzystanie z jego urządzeń i wyposażenia w godzinach popołudniowych lub dniach wolnych od pracy (S. Guz, 1996, s. 84-89).
W przedszkolu integracyjnym opieką wychowawczą i dydaktyczną otoczone są dzieci z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim i jego dolną granicą, dzieci z zaburzeniami narządu ruchu, porażeniem mózgowym, zaburzeniami percepcji wzrokowo-ruchowej, motoryki, mowy, myślenia pojęciowego, a także zaburzeniami w rozwoju emocjonalnym, chorobami somatycznymi i upośledzeniami sprzężonymi. Umieszczenie dziecka w przedszkolu integracyjnym poprzedza uzyskanie skierowania wydanego przez poradnię psychologiczno-pedagogiczną lub inne poradnie specjalistyczne. Przedszkola integracyjne – podobnie jak przedszkola ogólnodostępne - wypełniają funkcje profilaktyczne, stymulujące, kompensacyjne, korekcyjne i rewalidacyjne ukierunkowane na wyrównywanie braków rozwojowych i przeciwdziałanie obniżaniu sprawności i aktywności dzieci. Funkcje te przybliżają realizację wychowania integracyjnego, czyli zapewnienia każdemu dziecku optymalnego rozwoju w sferze poznawczej, społecznej, emocjonalnej i fizycznej oraz rozwoju jego zainteresowań w normalnym otoczeniu społecznym, czyli otoczeniu dzieci o prawidłowym przebiegu rozwoju (grupy w przedszkolu integracyjnym dobierane są tak, aby dzieci niepełnosprawne nie stanowiły więcej niż ¼ wszystkich podopiecznych).
Przedszkola integracyjne kierują się zasadami wychowania przyjętymi i na gruncie pedagogiki specjalnej czyli, zasadą akceptacji, indywidualizacji, pomocy, terapii pedagogicznej i współpracy z rodziną (J. Sowa, 1997, s. 57-58). Realizują program wychowania opracowany w oparciu o Podstawę programową wychowania przedszkolnego, autorskie programy nauczycieli lub zespołów pedagogicznych. Charakterystyczną cechą realizacji tych programów jest daleko idąca indywidualizacja pracy, podmiotowe traktowanie wychowanków i niekonwencjonalne metody pracy z dzieckiem z elementami terapii kreatywnej, muzykoterapii, logopedii, gimnastyki korekcyjno-kompensacyjnej, czy programów wspomagających np. elementów kinezjologii P. Dennisona, Ruchu Rozwijającego W. Sherborn, Technik pracy C. Freineta i innych.
Organizacja pracy w przedszkolnej grupie integracyjnej wymaga szczególnie precyzyjnego planowania zajęć integrujących grupę, zajęć rozwijających samodzielność i niezależność oraz kształtujących system wiedzy i zakres umiejętności dzieci. Ze względu na fakt pozostawania w grupie dzieci zdrowych i niepełnosprawnych konieczne jest wypracowanie metod i form wzajemnego współdziałania nauczyciela prowadzącego, (najczęściej nauczyciela przedszkola) i wspomagającego go pedagoga specjalnego.
Dla dzieci, których potrzeby rozwojowe wyznaczają konieczność zastosowania specjalnych form i metod wychowania, nauczania i terapii organizowane są przedszkola specjalne lub przedszkola z oddziałami specjalnymi. Są to placówki wychowania przedszkolnego zróżnicowane organizacyjnie, ukierunkowane na realizację celów wielostronnego rozwoju dziecka i jego rewalidacji w dostępnym mu zakresie oraz przygotowania do podjęcia nauki w szkole. Przedszkola specjalne - dla dzieci niewidomych i z wadami wzroku, dzieci niesłyszących i słabosłyszących, dzieci przewlekle chorych, upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym, dzieci autystycznych i z upośledzeniami sprzężonymi - realizują dostosowane do potrzeb podopiecznych programy przedszkoli ogólnodostępnych lub specjalnie przygotowane, odrębne programy wychowania. Dostosowują do potrzeb dzieci warunki zabaw i zajęć przedszkolnych, wyposażenie przedszkola w sprzęty, niezbędne urządzenia, pomoce dydaktyczne oraz starają się zapewnić profesjonalną pomoc dzieciom i ich rodzicom w osiąganiu sukcesu w pokonywaniu barier rozwojowych, społecznych i edukacyjnych.
Zakończenie
Fakt przystąpienia Polski do Wspólnoty Państw Europejskich wyznacza nowe jakości pracy i oczekiwań wobec placówek wychowania przedszkolnego oraz dostosowania poziomu ich pracy do standardów europejskich. Opieka przedszkolna postrzegana jest krajach Unii Europejskiej jako początek zorganizowanego wychowania, zaprojektowanego dla przygotowania małych dzieci do funkcjonowania w środowisku szkolnym, a wśród głównych celów wychowania przedszkolnego wymienia się „potrzeby edukacyjne i rozwój dzieci od 3 roku życia, posiadanie właściwie wykwalifikowanych wychowawców oraz realizację odpowiednich programów wychowania”(Classifying Educational Programmes Mannual for ISCED – 97 Implementation in OECD Countries, Paris 1999, s. 22; cyt., za R. Kucha, 2001, s.14).
Wyniki badań zrealizowanych w państwach europejskich wykazały istotne znaczenie edukacji przedszkolnej na osiąganie przez dzieci życiowego i edukacyjnego powodzenia (E. Putkiewicz, M. Żytko, 2003, s.61-69) i stanowią podstawę dalszych działań na rzecz upowszechniania opieki przedszkolnej i podnoszenia standardów usług opiekuńczych instytucji opieki nad małym dzieckiem. W Polsce mimo wieloletnich starań i wysiłków ukierunkowanych na tworzenie sieci nowoczesnych przedszkoli i podnoszenie poziomu wychowania przedszkolnego aktualna ocena ich funkcjonowania wskazuje na utrzymywanie się wytypowanych już w 1994 roku przez T. Lewowickiego - licznych niedomagań systemu opieki przedszkolnej wśród, których najważniejsze to:
- zbyt mała ilość dzieci objętych wychowaniem przedszkolnym oraz ograniczona dostępność do placówek wychowania przedszkolnego spowodowana ich likwidacją oraz zbyt wysokimi kosztami pobytu dziecka w placówce w stosunku do realnych dochodów rodziców.
- zbyt niskie nakłady finansowe zabezpieczające prawidłowe funkcjonowanie placówek wychowania przedszkolnego;
- preferowanie funkcji dydaktycznej przedszkola z jednoczesnym zaniedbywaniem znaczenia realizacji funkcji opiekuńczo-wychowawczych, diagnostycznych, korekcyjno-wyrównawczych, co w konsekwencji powoduje dysfunkcyjność przedszkoli i stanowi źródło zahamowań rozwoju podopiecznych;
- zbyt mała ilość placówek wychowania przedszkolnego realizujących zasadę podmiotowości dziecka w procesie opieki oraz obojętny lub niechętny stosunek części nauczycieli do wszelkich zmian "naruszających schematy dotychczasowego funkcjonowania zawodowego" (por. T. Lewowicki, 1994, s. 68-81).
Tak więc, w reformowanym aktualnie systemie pomocy rodzinie i dziecku oraz w realizowanej od kilku lat reformie systemu edukacji bardzo ważną kwestię stanowi problematyka likwidacji barier dostępności do placówek przedszkolnych, upowszechnienia wychowania przedszkolnego oraz wypracowania narzędzi pomiaru efektywności i jakości oferowanych przez te instytucje usług. Chodzi tu o cały kompleks zagadnień, które składają się na działania oceniające poziom opieki i edukacji przedszkolnej, zapewnienie optymalnych warunków wychowania i opieki w przedszkolu oraz stwarzanie wszystkim dzieciom możliwie równego startu edukacyjnego. Lektura opublikowanych w ostatnich trzech latach raportów i ekspertyz Instytutu Spraw Publicznych i Polską Fundację Dzieci i Młodzieży (por. M. Zahorska, 2003; M. Zahorska, M. Żytko, 2004; T. Ogrodzińska, 2002) oraz liczne publikacje np. na łamach specjalistycznych czasopism pedagogicznych np. „Wychowania w przedszkolu” pozwalają na stwierdzenie, że kondycja polskiego wychowania przedszkolnego nie jest najlepsza. Wynika to przede wszystkim z utrzymującej się tendencji do likwidacji placówek przedszkolnych (tylko na przestrzeni roku 2002/2003 zlikwidowano 160 przedszkoli mimo oficjalnych prognoz GUS, że od 2005 roku liczebność dzieci w wieku przedszkolnym zacznie powoli rosnąć i tendencja ta będzie się utrzymywać do 2015 roku, co spowoduje konieczność podwojenia liczby przedszkoli. (por. E. Barańska, 2003, s. 387; K. Kamińska, 2003, s. 259). Rezygnacja z inwestowania w modernizację sieci placówek wychowania przedszkolnego i bieżące ich utrzymywanie na wymaganym poziomie sytuuje Polskę na jednym z ostatnich miejsc w Europie w rankingu państw europejskich pod względem upowszechnienia wychowania przedszkolnego i dostępu dzieci do wczesnej stymulacji edukacyjnej (w roku 2003 tylko 34,62% populacji 3-5 latków uczęszczało do przedszkola przy czym 50,2% z nich to dzieci miejskie, a 15,9% wiejskie). Przytoczone dane oraz wspomniane opracowania pokazują już nie tylko potencjalne lecz rzeczywiste zagrożenia możliwości zapewnienia wszystkim dzieciom (zwłaszcza w środowisku wiejskim) wczesnej stymulacji rozwoju i dobrego startu szkolnego małych dzieci. Wskazują również na ograniczenia w postrzeganiu funkcji przedszkola jako instytucji wspierającej rodzinę w wypełnianiu jej funkcji opiekuńczo-wychowawczych, zwłaszcza pomocy tym rodzinom, które stanowią środowiska wysokiego ryzyka społecznego. Elementem pozytywnym w rozwoju wychowania przedszkolnego jest fakt, że przedszkola dysponują wysoko kwalifikowaną kadrą oraz, że mimo przeszkód w wielu regionach Polski wypracowano standardy opieki nad dzieckiem w przedszkolu, opracowano narzędzia pomiaru efektywności ich funkcjonowania i przystąpiono do działań mających na celu osiąganie nowych – wyższych jakości ich pracy pedagogicznej.
Andruszko M., (red.), Diagnozowanie i planowanie pracy dydaktyczno-wychowawczej przedszkoli, [w:] Placówki opiekuńczo-wychowawcze. Materiały pomocnicze do nauki przedmiotu praktyka pedagogiczna. Wrocław 1983.
Barańska E., Edukacja przedszkolna w perspektywie zmian, „Wychowanie w Przedszkolu” 2003, nr 7.
Bobrowska-Nowak W., Historia wychowania przedszkolnego, Warszawa 1978.
Brzezińska A., Burtowy M., Psychopedagogiczne problemy edukacji przedszkolnej, Poznań 1982.
Guz S., Wychowanie przedszkolne. Warunki oraz efekty kształcenia, t. I-III. Lublin 1991.
Guz S., (red.), Edukacja przedszkolna na przełomie tysiącleci, Warszawa 2001.
Kamińska K., Jutro edukacji przedszkolnej, „Wychowanie w Przedszkolu” 2003, nr 5.
Kowalik-Olubińska M., Funkcje placówek przedszkolnych i ich realizacja, [w:] S. Guz (red.), Wychowanie przedszkolne ... op. cit., Lublin 1991.
Kucha R., Wychowanie przedszkolne w polityce edukacyjnej krajów Unii Europejskiej, [w:] , S. Guz (red.) Edukacja przedszkolna ...op. cit., Warszawa, 2001.
Kwiatkowska M., (red.), Podstawy pedagogiki przedszkolnej, Warszawa 1985, wyd. 1 i 1988, wyd. 2.
Kwiatkowska M., Z.Topińska (red.), Metodyka wychowania przedszkolnego, Warszawa 1968.
Kwieciński Z., Blokada rozwoju. Skutki nierówności w poziomie alfabetyzacji, [w:], M. Zahorska (red.), Edukacja przedszkolna w Polsce – szanse i zagrożenia, Ekspertyzy, Raporty, Rekomendacje, ISP, Warszawa 2003.
Lewowicki T., Przemiany oświaty, Warszawa 1994.
Lubomirska K., Przedszkole rzeczywistość i szansa, Warszawa 1994.
Łubiński G, Metodyka pracy opiekuńczo-wychowawczej.[w:] W. Pomykało (red.), Encyklopedia Pedagogiczna, Warszawa 1993, s. 363-367.
Maciąg M., Opieka i wychowanie w przedszkolu, [w:], B. Wojciechowska-Charlak (red.), Środowiska opiekuńczo-wychowawcze, Kielce 2002.
Ministerstwo Edukacji Narodowej o przedszkolach, Biblioteczka reformy 21, Warszawa 2000.
Nicz L., Praca wychowawczo-dydaktyczna przedszkola, [w:] M. Andruszko, Placówki opiekuńczo-wychowawcze. Materiały...op. cit., Wrocław 1983.
Ogrodzińska T., (red.), Koncepcje wyrównywania szans edukacyjnych młodszych dzieci poprzez upowszechnienie wychowania przedszkolnego i obniżenie wieku szkolnego do sześciu lat przygotowany przez Polską Fundację Dzieci i Młodzieży na zlecenie Ministerstwa Edukacji – Warszawa 2002. (ksreokopia).
Przetacznik-Gierowska M., G. Makiełło-Jarża, Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego, Warszawa 1992.
Raport o stanie i kierunkach rozwoju edukacji narodowej Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Komitet Ekspertów do spaw Edukacji Narodowej, Edukacja narodowym priorytetem, Warszawa-Kraków 1989.
Sowa J., Pedagogika specjalna w zarysie, Rzeszów 1997.
Szefler E. (red.), Aktualne problemy edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej, Bydgoszcz 2001.
Tyszkowa M., Wychowanie przedszkolne. Stan i kierunki przebudowy, Warszawa-Kraków 1989.
Wall W.D., Twórcze wychowanie w okresie dzieciństwa, Warszawa 1996.
Wilgocka-Okoń B., Przedszkole, [w:], W. Pomykało (red.), Encyklopedia Pedagogiczna, Warszawa 1993.
Zahorska M., Żytko M. (red.), Małe dziecko w systemie opieki społecznej i edukacji, Warszawa 2004.
↩Kurcz A., Przedszkole, [W:], Brągiel J., Badora S./red./, Formy opieki, wychowania i wsparcia w zreformowanym systemie pomocy społecznej, Wyd. Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2005 i późniejsze, s. 43-64.