Wydział Nauk Społecznych

Gr 33 GC – A – 2

Wśród wielu aspektów rozwoju człowieka jednym z najważniejszych jest kształtowanie się jego tożsamości. Określenie tożsamości nie jest proste, jednak porównując wiele źródeł, można stwierdzić, że posiadają podobne wytłumaczenie słowa tożsamość. Najprościej moim zdaniem opisują je słowniki, np. pedagogiczne. Tam tożsamość jest zastąpiona jednym słowem – identyczność.¹ Nawet w codziennym użytkowaniu używa się zamiennie słów utożsamiać się i identyfikować. Tożsamość określa zatem stosunek między jednostką a społeczeństwem, innymi ludźmi. I tu, ze względu na odmienność lub podobieństwo do otoczenia, wyróżnia się tożsamość osobistą i społeczną. Pierwsza z nich polega na uświadamianiu sobie różnic między sobą samym, a środowiskiem, w którym się egzystuje. Wtedy tożsamość można określić mianem świadomości własnej indywidualności. W drugim przypadku chodzi o zdawanie sobie sprawy z podobieństwa do społeczeństwa i grup, do których się należy. Każdy bowiem wychowując się w danym miejscu, czasie i wśród określonych osób, staje się choćby w minimalnym stopniu podobnym do nich. Dzieje się tak niezależnie od chęci jednostki do wpasowania się w społeczeństwo. A to wszystko właśnie za sprawą wychowania, choć oprócz niego na kształtowanie się tożsamości wpływa także wiele innych czynników, jak np. charakter, kultura czy sytuacja społeczno – gospodarcza państwa, a także wiele innych.

Jeśli chodzi o wychowanie to jest ono określone najogólniej jako działanie społeczne mające na celu zmianę osobowości wychowanka.² To ono sprawia, że postępujemy tak a nie inaczej. O wychowaniu możemy mówić w różnych zakresach. Do głównych rodzajów wychowania w okresie adolescencji należą:

• wychowanie w rodzinie – wychowanie pierwotne niosące jasno określone cele i realizujące je za pośrednictwem szerokiej gamy metod wychowawczych;

• wychowanie instytucjonalne (w tym ogólnospołeczne i kulturalne) – prowadzone przez szkoły, organizacje młodzieżowe itp., przekazujące system norm społecznych i działających na zasadzie wymagania podporządkowania się swoim wychowankom;

• wychowanie przez grupy rówieśnicze – w okresie dojrzewania to one mają najsilniejszy wpływ na jednostkę, choć często ich działanie nie jest uświadomione jako wychowujące;

• samowychowanie – własne działanie w celu modyfikacji własnej osobowości, obserwowane w późniejszym okresie dorastania.

Każdy z tych rodzajów wychowania w pewien sposób wpływa na kształtowanie się tożsamości młodego człowieka i często występuje dysonans między założeniami konkretnych rodzajów dotyczącymi kształtowania świadomości.

Bez względu jednak na rodzaj wychowania podstawy kształtowania tożsamości poprzez wychowanie pozostają te same. Konkretne działania wpływają na tworzenie obrazu siebie i budowanie własnego ja, a także pozwalają uświadomić sobie różnicę ja – nie ja. Pierwszy raz z odróżnianiem siebie od innych dziecko spotyka się w rodzinie. Dziecko porównując się do rodziców okrywa swoją odrębność. Stąd ważne jest, aby relacje z rodzicami były zbudowane prawidłowo, gdyż są one podstawą dla procesów poznawczych. Rodzice wychowując dziecko nie tylko uczą je nowych umiejętności, ale także przekazują pewne ogólnie przyjęte systemy wartości i norm. Aby prawidłowo ukształtować tożsamość dziecka, należy pozwolić mu być sobą, a zarazem poinformować o tym jak wygląda życie społeczne i jakie są granice niedostosowania do oczekiwań współobywateli. Dziecku uświadamia się, że zachowując się w ten czy inny sposób zajmuje pewną pozycję, na którą ludzie reagują w różnoraki sposób. Odpowiednie reakcje na kolejne etapy rozwoju dziecka (system wzmocnień, szczególnie pozytywnych) warunkuje jego system wartości, a co za tym idzie trwałe osadzanie się w społeczeństwie – czyli tworzenie się tożsamości społecznej.³

Do budowania tego rodzaju tożsamości przyczynia się również wychowanie instytucjonalne, odnajdywane głównie w szkołach. Placówki oświatowe będące „przedstawicielami” państwa w kontakcie z młodzieżą i dziećmi, mają za zadanie przekazywać młodemu pokoleniu informacje dotyczące otaczającego je świata, sposobach funkcjonowania społeczeństwa, a także uczyć, jak pozostając sobą dopasować się do innych. Społeczeństwo pragnie ujednolicenia i ustalenia się tożsamości jednostek składających się na nie. Preferując konkretne zachowania, trwając w danej kulturze, społeczność ustala schemat życia w jaki jednostka musi się wpasować – to właśnie rodzi tożsamość jednostki w społeczeństwie.

Przynależenie do różnorakich grup rówieśniczych także wpływa na tożsamość społeczną, jednak już nie w tak znacznym stopniu jak na tożsamość osobistą. To właśnie rówieśnicy w ogromnym stopniu warunkują to jak odnajdujemy się w społeczeństwie, jak widzimy się w nim jako jednostki. Pierwotnie funkcję budowania naszego osobistego ja pełni rodzina. To ona przekazuje nam wzorce zachowań, ale jednocześnie – o ile jest prawidłowo funkcjonująca – pozwala dziecku tworzyć swoją indywidualność, zaznaczając w czym dana osoba jest inna od pozostałych i kładąc nacisk na zdrowy nonkonformizm.

Jeśli chodzi o samowychowanie, to choć proces ten rozpoczyna się dość późno w stosunku do pozostałych rodzajów wychowania, to w wielu przypadkach to on ma najsilniejszy wpływ na końcowy efekt kształtowania się tożsamości człowieka. Aby rozpoczął się on, młoda osoba musi posiadać już pewien zestaw cech, które pozwolą jej na samodzielne działanie w procesie tworzenia obrazu własnej osoby. Musi być to osoba kompetentna, autonomicznie działająca, potrafiąca zaufać własnej opinii.⁴ Dzięki tym cechom można samemu odnaleźć swoją pozycję w strukturze społecznej, poznać i zrozumieć kulturę, w której się żyje i uświadomić sobie samą potrzebę poczucia tożsamości. To jednak dopiero pierwszy krok. Kolejnym krokiem jest zaakceptowanie lub nie poznanego stanu rzeczy. Nie każdy bowiem jest w stanie utożsamić się ze swoim otoczeniem. Ostatnim zadaniem jest odpowiednio osadzenie się w swojej tożsamości, jeśli się ją akceptuje bądź ustalenie nowej, w przypadku poczucia inności.

W dzisiejszych czasach rozwój cywilizacji ogranicza funkcje wychowawcy. Bierne społeczeństwo nie dostrzega potrzeby wpływania na nowe pokolenie. Technika, tak posunięta do przodu, ma zastąpić tradycyjne metody wprowadzania człowieka w życie, a informatyzacja sprawia, że proces socjalizacji jest upośledzony, a nawet w wielu przypadkach zanika.⁵ Zgubne skutki niesie także daleko posunięta globalizacja. Człowiek, szczególnie młody, który nie wykształcił jeszcze w sobie poczucia tożsamości gubi się w otaczającym go świecie. Obecnie młode pokolenie znaczenie słów takich jak „patriotyzm” czy „wartości kulturowe” zna tylko z encyklopedii, nie z praktyki.

Ale wszystkie te negatywne czynniki nie oparłyby się silnemu procesowi wychowania. To ono pozwala dowiedzieć się nam kim jesteśmy, kim powinniśmy być i kim być chcemy. Wychowanie zatem jest nierozerwalnie związane z kształtowaniem się tożsamości jednostki. W bezwzględny sposób należy zabiegać, by kolejne pokolenia o tym nie zapomniały. Dzięki wpływaniu na ludzi w swoim otoczeniu i wychowywaniu ich, a także samych siebie, pomagamy stworzyć jednostki o ustabilizowanej tożsamości, budując w nich poczucie własnej wartości i inności oraz świadomość miejsca w społeczeństwie.

Bibliografia:

Brzezińska A. I., Rękosiewicz M., Kształtowanie się tożsamości w okresie dzieciństwa i dorastania u osób z niepełnosprawnością intelektualną: rola rodziny i szkoły, Studia Edukacyjne, nr 18, Poznań, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, 2011.

Erikson E. H., Dzieciństwo i społeczeństwo, Poznań, Dom Wydawniczy Redis, 1997.

Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, 2001.

---

1. W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, 2001, s. 409.↩

2. W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, 2001, s. 445.↩

3. E. H. Erikson, Dzieciństwo i społeczeństwo, Poznań, Dom Wydawniczy Redis, 1997, s. 245-246.↩

4. A. I. Brzezińska, M. Rękosiewicz, Kształtowanie się tożsamości w okresie dzieciństwa i dorastania u osób z niepełnosprawnością intelektualną: rola rodziny i szkoły, Poznań, Studia Edukacyjne, nr 18, 2011, s. 34.↩

5. E. H. Erikson, Dzieciństwo i społeczeństwo, Poznań, Dom Wydawniczy Redis, 1997, s. 248.↩