Struktura demograficzna ludności

Przyrost naturalny decyduje jest to różnica pomiędzy liczbą urodzeń żywych a liczbą zgonów. Wartość dodatnia oznacza liczbę urodzeń przewyższającą liczbę zgonów, ujemna - odwrotnie. Dynamikę przyrostu naturalnego kształtuje zarówno stopa urodzeń jak i stopa zgonów.

W rozwoju liczby ludności świata można wyróżnić fazy transformacji demograficznych, które obrazują poziom i zmiany stopy urodzeń i zgonów oraz charakter przyrostu naturalnego w danych krajach:

• I faza , w których stopa urodzeń i zgonów utrzymuje się na bardzo wysokim poziomie

• II faza , w których stopa urodzeń pozostaje wysoka , a zgonów szybko zmienia się

• III faza , w których stopa urodzeń wyraźnie spada , a stopa zgonów stabilizuje się na bardzo niskim poziomie np. Meksyk

• IV faza w których stopa zgonów stabilizuje się na poziomie zbliżonym do podwyższonej stopy zgonów. Natomiast w okresie , w którym stopa zgonów się zwiększa, zaczyna się proces starzenia społeczeństwa i przyrost naturalny jest mniejszy

Przez pojecie struktury demograficznej rozumiemy podział całej populacji według grup wiekowych, płci, stanu cywilnego, wykonywanych zawodów, wykształcenia, miejsca zamieszkania itd. Struktura demograficzna to obraz aktualnego stanu społeczeństwa. Na kształtowanie się przyrostu naturalnego i zasobów siły roboczej w danym kraju ma wpływ struktura płci i wieku.

Na kuli ziemskiej struktura płci jest w zasadzie wyrównana. W populacji ludzkiej w skali świata występuje nieznaczna przewaga liczebna mężczyzn, których przypada 1015 na każde 1000 kobiet. Niedobór kobiet w stosunku do liczby mężczyzn utrzymuje się przede wszystkim w wielkich krajach Azji (z wyjątkiem Japonii i Indonezji) oraz w większości krajów arabskich, także poza Azją. Jest on konsekwencją proporcji płci w momencie urodzeń (w każdej populacji rodzi się więcej chłopców niż dziewcząt) oraz nieznacznie tylko większych częstości zgonów wśród mężczyzn w porównaniu do kobiet w tym samym wieku. Istnieją nawet kraje, w których w pewnych grupach wieku zauważalna jest nadumieralność kobiet. Przykładem takiej sytuacji mogą być Bangladesz, Pakistan oraz Indie, gdzie większe ryzyko zgonu kobiet w porównaniu z męskimi rówieśnikami występuje pomiędzy 25 a 45 rokiem życia. Liczba kobiet na 100 mężczyzn w wymienionych krajach kształtuje się w połowie lat dziewięćdziesiątych w granicach 93-94. W regionach wysoko rozwiniętych regułą jest liczebna przewaga kobiet. Dla całego tego obszaru współczynnik feminizacji (liczba kobiet na 100 mężczyzn) wynosi 106. W wielu krajach tego regionu dostrzegalny jest jeszcze destrukcyjny wpływ ostatniej wojny światowej na proporcje płci. Przewaga liczebna kobiet jest tam szczególnie wyraźna. Np. w Federacji Rosyjskiej, na Białorusi, Ukrainie, Litwie, Łotwie i w Estonii, współczynniki feminizacji zawierają się w przedziale 110-115.

Struktura ludności według wieku, podobnie jak w przypadku płci, jest pochodną przemian zachodzących w reprodukcji ludności (zmiana w liczbie i częstości urodzeń oraz zgonów) a także, w mniejszym stopniu, mobilności przestrzennej osób. Eksperci wyróżniają trzy grupy krajów o odmiennych strukturach wieku.

Pierwszą z nich stanowią obszary, na których do początku lat dziewięćdziesiątych nie wystąpiła jeszcze wyraźna inicjacja redukcji płodności. Charakteryzują się one bardzo wysokimi udziałami dzieci (0-14 lat), przekraczającymi 45% całej populacji oraz skrajnie niskimi, w granicach 2-4%, odsetkami osób w wieku 65 lat i więcej. W grupie tej dominują kraje Afryki tropikalnej, na południe od Sahary. Radykalna obniżka płodności i dzietności w krótkim czasie, przy równoczesnym spadku umieralności, po kilkudziesięciu latach mogłaby doprowadzić w tych krajach do bezprecedensowego wzrostu odsetka osób starszych. Z drugiej strony utrzymanie dzietności na dotychczasowym poziomie prowadzić będzie tam do podwojenia liczby ludności w okresie 25-30 lat.

Drugą grupę stanowią kraje, w których proces redukcji płodności rozpoczął się stosunkowo późno, w większości przypadków po drugiej wojnie światowej. Populacje tych krajów charakteryzują się ciągle wysokimi udziałami dzieci w granicach 30-35% oraz niskim wiekiem przeciętnym. W roku 1990 połowa ludności z tej grupy krajów była w wieku nieprzekraczającym 23,2 lat. Przykładem może być tu Brazylia.

Trzecią zbiorowość wyróżnianą ze względu na strukturę wieku stanowią regiony dojrzałości demograficznej, w których spadek rozrodczości wystąpił najwcześniej. Udział dzieci na tych obszarach jest stosunkowo niski, w granicach 20-25%, a zaawansowanie starości demograficznej mierzone odsetkami osób w wieku 65 lat i więcej (12,2% w roku 1990) zdecydowanie większe w porównaniu do pozostałych grup. Do rozpatrywanej tu zbiorowości wchodzą niemal wszystkie kraje wysoko gospodarczo rozwinięte.

Z przedstawionych uwag dotyczących struktury ludności według wieku wynika m.in., że podstawowa część przyrostu liczby ludności w wieku produkcyjnym pochodzić będzie w najbliższych dziesięcioleciach z krajów reprezentujących dwa pierwsze z omawianych typów struktur wieku.

Uwzględniając strukturę płci i wieku ludności poszczególnych krajów struktury społeczeństw mogą być następujące:

• progresywna, charakterystyczna dla krajów o dużym przyroście naturalnym. Dzieci młodzież stanowią od 40 – 60% ogółu. Niski udział ludności w wieku poprodukcyjnym. Dominują kobiety w wieku 20 – 35 lat, natomiast mężczyźni w grupie 40 –50 lat. W najstarszych grupach wiekowych ponad 65 lat wyraźna nadwyżka kobiet.

• stacjonarna, w krajach o wysokim poziomie gospodarki i niskim przyroście. Niski udział grupy w wieku przedprodukcyjnym do 25%, znaczny udział ludności w wieku poprodukcyjnym 15% i więcej. Liczebność poszczególnych grup podobna. Taką strukturę posiada np. Szwecja.

• niestabilna, charakterystyczna dla Polski. W tej strukturze liczebność poszczególnych roczników zróżnicowana wywołana niestabilnością polityczną. Małe liczebnie roczniki urodzone w czasie wojen i w okresach, kiedy te roczniki wchodzą w okres rozrodczy. Duże liczebnie roczniki urodzone zaraz po wojnie (rekompensaty powojenne). Struktura, w której konieczne są ciągłe zmiany w polityce ekonomicznej państwa.

Zróżnicowane tempo przyrostu naturalnego i długość trwania życia w poszczególnych krajach decydują o strukturze wiekowej społeczeństw. Biorąc pod uwagę udział poszczególnych grup wiekowych w ogólnej liczbie ludności, wyróżniamy społeczeństwa demograficznie:

• młode – o progresywnej strukturze wieku, w których odsetek ludności do 19 roku życia jest wyższy niż 35%, ludności w wieku 20-64 lata wynosi poniżej 50%, a ludności powyżej 65 roku życia jest mniejszy niż 5%;

• dojrzałe – określane jako stacjonarne (zastojowe), w których dzieci i młodzieży poniżej 19 roku życia jest 25-35%, ludności w wieku 20-64 lata – 55-60%, natomiast ludności powyżej 65 roku życia – 5-15%;

• stare – społeczeństwa regresywne, w których ludność do 19 roku życia stanowi mniej niż 25%, ludność w wieku 20-64 lata – powyżej 55%, a ludność powyżej 65 roku życia – ponad 15% ogółu społeczeństwa.

W życiu każdego osobnika można wyróżnić trzy okresy:

• przedprodukcyjny (przedrozrodczy),

• reprodukcyjny (rozrodczy),

• poprodukcyjny (porozrodczy)

Kraje, które posiadają duży procent ludności w wieku poprodukcyjnym (powyżej 64 roku życia), a stosunkowo mały procent ludności w wieku produkcyjnym (od 18 do 65 lat), a także mały procent kobiet oraz dzieci (od 0 do 17 lat) są krajami, w których społeczeństwo się starzeje. Dysponują one bardzo małymi własnymi zasobami siły roboczej i są zmuszone ją importować, np. Niemcy, Francja, Szwecja, Kuwejt.

W krajach słabo i średnio rozwiniętych pięciokrotnie wyższa liczba ludności w wieku produkcyjnym stanowi dla krajów wysoko rozwiniętych główne źródło pozyskiwania taniej, ale wykwalifikowanej siły roboczej.

Podstawowym źródłem utrzymania ludności oraz czynnikiem wzrostu jej zamożności jest praca zarobkowa. Jednak w zależności od poziomu rozwoju społeczno – gospodarczego danego kraju nie zawsze jest on w stanie zapewnić miejsca pracy wszystkim ludziom w wieku produkcyjnym, zdolnym do jej przyjęcia. Część ludzi zatem nie znajduje zatrudnienia i tworzy grupę społeczną ludzi bezrobotnych. Ze względu na źródła utrzymania demografowie dzielą ludność na aktywną zawodowo (czynną) i bierną zawodowo (struktura zatrudnienia).

Ludność aktywna zawodowo – to taka, która wykonuje pracę zawodową. Dzieli się ona według wykonywanej pracy, np. na pracujących w rolnictwie, leśnictwie, rybactwie i w zawodach pozarolniczych. Ta grupa ludności głównie utrzymuje swoje rodziny.

Zróżnicowany jest udział ludności aktywnej zawodowo w % ogółu ludności w poszczególnych krajach, np. w Hiszpanii 41%, Japonii 53%, Szwajcarii 55%, a w Polsce 44%.

Ludność bierna zawodowo – to grupa osób, która posiada inne źródła utrzymania, w tym niezarobkowe. Do nich zaliczają się: dzieci, młodzież, renciści, emeryci i stypendyści.

Kraje o niskim i średnim PKB odznaczają się wysokim odsetkiem osób, w wieku produkcyjnym, a mniejsza liczbą zatrudnionych, przy bardzo dużym wskaźniku pracujących w rolnictwie (58%), a bardzo małym w przemyśle (18%). Natomiast w krajach wysoko rozwiniętych obserwuje się zjawisko odwrotne. W rolnictwie pracuje 5%, a w przemyśle 31% ludności zawodowo czynnej. W krajach tych zachodzi stały spadek ludności zatrudnionej w przemyśle, a wzrost zatrudnienia w usługach.

Uwzględniając kolor skóry, rasy dzieli się na:

- rasę europeidalną (odmianę białą) –pierwotnie zamieszkującą tereny Europy, Południowo-Zachodniej Azji i Północnej Afryki;

- rasę mongoloidalną (odmianę żółtą), w obrębie której wyróżnia się gałąźŸ azjatycką, zamieszkującą Północną i Wschodnią Azję i północny skrawek Ameryki Północnej Eskimosi); oraz gałąźŸ amerykańską zamieszkującą pozostałe obszary obu Ameryk;

- rasę negroidalną (odmianę czarną), która wywodzi się z Afryki na południe od Sahary (Pigmeje i Buszmeni), Australii (Aborygeni) i Melanezji (Melanezyjczycy).

W przeciągu wielu lat i w wyniku licznych migracji dochodzi do mieszania się ras. W wyniku tego procesu powstały kolejne odmiany tzw. mieszańców:

- Mulaci: w wyniku mieszania się ras: białej i czarnej,

- Metysi: w wyniku mieszania się ras: białej i żółtej;

- Zambi: w wyniku mieszania się ras: czarnej i żółtej.

Obecnie w krajach obu Ameryk znaczny odsetek ludności jest pochodzenia europejskiego, czyli odmiany białej. Wynika to z wielkich migracji po odkryciu tych kontynentów i przejęciu dominacji nad obszarami obu Ameryk.

Przejawem zróżnicowania ludności pod względem koloru skóry, jest negatywne zjawisko rasizmu. Były i wciąż się pojawiają bezpodstawne argumenty o nierównoœci intelektualnej poszczególnych ras. W przeszłości na ogół dominowało pojęcie o niższoœci rasy czarnej, chociaż np. pod względem fizycznym jej przedstawiciele osiągają nierzadko lepsze efekty.

Poglądy rasistowskie były podstawą do uzasadniania niewolnictwa w XIX w. i kolonializmu europejskiego. Większość krajów Afryki była skolonizowana, a tzw. apartheid, czyli system polityczny zakładający izolację przede wszystkim rasy czarnej i nie dopuszczanie jej do ważniejszych dziedzin gospodarki i życia społecznego, był na porządku dziennym nawet w II połowie XX w. w Republice Południowej Afryki. Apartheid narzucał klasyfikację wszystkich mieszkańców na "białych", "czarnych" i "kolorowych". Kryteria klasyfikacji uwzględniały m.in. pochodzenie, wygląd i zwyczaje. Prawa czarnych Afrykańczyków do posiadania ziemi były na tyle ograniczane, że biała mniejszoœć objęła kontrolę nad 80% terenów RPA.

W czasie II wojny œświatowej szczególnie nasilił się antysemityzm wœród Niemców, którzy zabijali Żydów, przyznając wyższość swojej rasie, zwłaszcza pod względem intelektualnym. Paradoksem jest, że wiele instytucji finansowych w tym czasie było skupionych w rękach żydowskich, co zawdzięczali dużym umiejętnościom organizacyjnym.

Ku Klux Klan to organizacja, która powstała po wojnie Północy z Południem, w stanie Tennessee w roku 1865, jako tajny związek do zwalczania murzyńskich swobód. Celem związku były spotkania, które często kończyły się aktami terroru (samosąd, lincz, zastraszanie) w stosunku do Murzynów-wyzwoleńców, a czasem również białych, którzy ich zatrudniali.

Inną odmianą rasizmu jest ksenofobia, czyli lęk, niechęć, wrogoœć w stosunku do obcych lub innych. Ksenofobia może być przyczyną agresji przeciwko obcym i wszystkiemu, co z nimi związane.

Niezwykle ważnym aspektem zróżnicowania ludnościowego globu są różnice religijne i wyznaniowe. W najbardziej ogólnym podziale wyróżniamy ludzi wierzących i niewierzących (ateistów). Określenie ich liczbowych proporcji jest zadaniem niewykonalnym. Nie można także dokładnie ustalić liczby wyznawców poszczególnych wyznań.

Najwięcej wyznawców skupiają następujące religie:

CHRZEŚCIJAŃSTWO:

• religia wywodzoną od Jezusa z Nazaretu (Palestyna; dziś Izrael) jako jej twórcy,

• nazwa pochodzi imienia Chrystus (gr. pomazaniec[boży], mesjasz), wyrosło z judaizmu,

• zaliczane do religii Azji południowo-zachodniej,

• największa wspólnota religijna biorąc pod uwagę liczbę wyznawców i rozprzestrzenianie geograficzne,

• Chrześcijanie stanowią około 33% ludności świata,

• rozpowszechnione w 254 krajach (w tym w145 krajach jako religia większości), a w 18 jako religia państwowa,

• odłamy: anglikanizm w Wielkiej Brytanii, ortodoksyjne chrześcijaństwo w Grecji, wyznania ewangelicko --luterańskie w 6 państwach m.in. w Szwecji i Danii, oraz najliczniejszy rzymski katolicyzm w 9 państwach m.in. w Argentynie i Peru.

ISLAM:

• wyznawany i stworzony przez Mahometa na początku VII w. w Mekce,

• arab. Islam znaczy poddanie się poświęcenie się [bogu],

• Islam, należy do religii Azji południowo - zachodniej ,

• religia światowa,

• wyznawcy islamu - muzułmani stanowią drugą co do wielkości wspólnota religijna globu, stanowią ponad 17% ludności świata,

• Islam jest rozpowszechniony w 172 krajach, w tym jako religia większościowa w 38, a jako państwowa w 24, m.in. w Pakistanie, Bangladeszu, Iranie, Egipcie, Maroku, Arabii Saudyjskiej, Malezji, Turcji.

HINDUIZM:

• obejmuje różnorakie formy wiary i przejawy życia mieszkańców Indii, zespolonych ustrojem społeczno-kastowym, uznawanym przez nich za święty,

• trzecia pod względem wielkości religia światowa, wyznawana przez 13,5 % ludności świata,

• prawie 88% hindusów żyje w Republice Indii, gdzie stanowią większość ludności, w wyniku emigracji z Indii hinduizm występuje w 88 krajach, w tym jako religia większości w Nepalu (religia państwowa), oraz w księstwie Sikkim.

BUDDYZM:

• religia założona przez Sidhartę Gautamę (ok. 563-483 po Chrystusie) z Kapilawastu u podnóża Himalajów (obecnie Nepal),

• nazwa buddyzm pochodzi od jego honorowego tytułu Budda (sanskrycki oświecony),

• jedna z religii indyjskich,

• religia światowa,

• Buddyści stanowią 5,7% ludności świata (ponad 99% żyje w Azji)

KONFUCJANIZM:

• doktryna moralno-polityczna i szkoła religijno-filozoficzna wywodząca się od chińskiego filozofa i męża stanu,

• nazwa od zlatynizowanej formy jego imienia: Konfucjusz,

• - rozpowszechniony jest głównie w Chinach.

JUDAIZM:

• jedna z najstarszych religii świata (od XIII w. p.n.e.),

• wyznawany przez Żydów (ok. 17 mln wyznawców),

• zaliczana do religii semickich,

• religia światowa (rozproszenie wyznawców),

• należy do religii Azji południowo-zachodniej.

JĘZYKI ŚWIATA

Ludność kuli ziemskiej wykazuje także zróżnicowanie pod względem językowym. Według szacunków na świecie jest około: 2-3 tyś. języków. 14 spośród nich jest tak powszechnych, że posługuje się nimi łącznie ponad 60% ludności świata. Są to :

- chiński - ok. 1,1 mld osób posługujących się tym językiem

- hindi i urdu - ok. 500 mln

- angielski - ok. 400 mln

- hiszpański - ok. 300 mln

- rosyjski - ok. 190 mln

- arabski - ok. 180 mln

- indonezyjski - ok. 180 mln

- portugalski - ok. 150 mln

- bengalski - ok. 120 mln

- japoński - ok. 120 mln

- niemiecki - ok. 100 mln

- francuski - ok. 100 mln

Na arenie międzynarodowej i w kontaktach międzyludzkich największe znaczenie ma język angielski. Powszechne jest jego użycie w wielu dziedzinach życia. Angielski to język światowego piśmiennictwa naukowego, handlu międzynarodowego, żeglugi, międzynarodowych zjazdów, kongresów, konferencji itp.

Język polski jest używany łącznie przez około 41 mln osób. Oprócz obywateli naszego kraju używa go Polonia poza granicami kraju w USA, Kanadzie, Brazylii, Australii, Niemczech, Francji, byłym ZSRR a także drobne grupy w wielu krajach.