2. PODSTAWOWE TEORIE DEMOGRAFICZNE.

Podstawowe teorie demografii

1. Główne nurty teoretyczne w demografii

Nurt normatywny Populacjonizm

• Duży wpływ na rozwój tego kierunku miała wiara- większość religii opowiada się za wysoką prokreacją i liczną populacją (zwiększenie liczby wyznawców)

• Rozwinął się najwcześniej, była to wpływowa doktryna już w dawnych czasach

• Populacjonizm w czasach nowożytnych zapoczątkował Bodin (16. wiek) i merkantyliści (16. i 17. wiek)- ludność jako źródło bogactwa i siły państwa; od liczby ludności zależy wprost wielkość podatków i potęga militarna

• Efekty skali związane z systematycznym wzrostem demograficznym, np. wzrost obrotów handlowych

• Nurt popularny wśród pisarzy i myślicieli, a także przedstawicieli socjalizmu utopijnego (18 i 19 wiek)- odpowiednio liczna ludność wspomaga porządek społeczny (postęp, równość i sprawiedliwość)

• Potem odnowienie zainteresowania tym nurtem w okresie międzywojennym (Harrod, Keynes)- zaniepokojenie słabnącym popytem konsumpcyjnym i inwestycyjnym; problem stagnacji w gospodarce kapitalistycznej => postulaty odwrócenia tendencji spadkowej przyrostu naturalnego w Europie Zachodniej

• Negatywne skutki spadku rozrodczości wg Harroda:

  • słabnie innowacyjność i postęp techniczny (bo mniejszy dopływ młodych roczników)

  • wzrost obciążeń ekonomicznych społeczeństwa w związku z jego starzeniem się

  • maleje mobilność terytorialna => gorsza alokacja zasobów pracy => wzrost bezrobocia

  • marnotrawstwo stworzonej wcześniej infrastruktury

  • nawet wzrost dochodów nie powstrzymuje spadku popytu konsumpcyjnego, ponieważ niedostateczny wzrost liczby ludności ogranicza konsumpcję dóbr pierwszej potrzeby, słabo reagującą na zmiany dochodów

  • niedostateczny popyt na nowe inwestycje

  • WNIOSEK: postulat pobudzenia przyrostu demograficznego

• Gini: wzrost liczby ludności => wzrost gęstości zaludnienia => presja, której efektem jest intensyfikacja produkcji rolnej i reformowanie własności ziemi, pobudzenie zapobiegliwości i wzrost stopy oszczędzania => wzrost PKB na jednego mieszkańca

• Simon: dodatni wpływ wzrostu ludności na rozwój gospodarczy, sprzyja też innowacjom; koncepcja: przyrost liczby ludności => wzrost popytu na żywność => zmiany technik produkcji, zastosowanie wynalazków => wzrost produkcji rolnej => większy popyt na pracę => rośnie produkcja żywności, co może być przyczyną dalszego przyrostu demograficznego itd.

• Braudel: presja związana z przyspieszeniem wzrostu ludności powoduje eksploracje nieznanych dotąd obszarów i innowacyjność

Antypopulacjonizm

• Prąd myślowy przeciwstawny populacjonizmowi, wskazujący na niekorzystne strony wzrostu ludności i zalecający jego zahamowanie

• Wiązany głownie z nazwiskiem Malthusa

• Boter (16 wiek)- dowodził, że zdolność rozrodcza człowieka jest stała i gdyby nie było przeszkód wzrost ludności byłby nieskończony; sugerował iż jest potrzebne ograniczenia tego wzrostu

• Bacon i Machiavelli (17 wiek)- jeśli liczba ludności wzrasta bez końca to musi przekroczyć zdolność Ziemi do utrzymania jej, zbliżanie się do tego pułapu nieuchronnie wywoła wojny i zarazy

• Hale: istnieją 2 przeciwstawne siły- siła tworzenia oznacza wzrost ludności w postępie geometrycznym i siła rozkładu (redukcji)- plagi, choroby epidemiczne, pożogi, pożary, powodzie, głód, wojny

• 1798- Malthus „Traktat o prawie ludności”: prawo malejącej produkcyjności Ziemi i prawo wzrostu ludności w postępie geometrycznym (w sytuacji braku wszelkich ograniczeń wzrostu); WNIOSEK: postulat ograniczania praw do tworzenia rodziny przez osoby ubogie i odmawianie im pomocy (pracy i żywności)

• Odrodzenie nurtu po II wojnie światowej; eksplozja ludnościowa w krajach mniej rozwiniętych => pojawiały się publikacje rysujące wizję zagłady cywilizacyjnej i biologicznej

• 1972 „Granice wzrostu” (raport dla Klubu Rzymskiego): zbliżająca się katastrofa ludzkości, bo: wyczerpanie się nieodnawialnych surowców, brak ziemi uprawnej, zniszczenie środowiska przyrodniczego (powodem tych zjawisk był nadmiar ludności)

Teoria optimum zaludnienia

• Skoro istnieje stan przeludnienia i niedoludnienia to musi też istnieć stan optymalny

• Optimum ludności- gdy jest najkorzystniejsza relacja między stanem ludności a wielkością zasobów naturalnych

• Rozwój koncepcji w końcu 19 wieku

Nurt analityczny (pozytywistyczny)- koncepcje, które dążą do spójnego opisu mechanizmu rozwoju ludności lub relacji między zmianami demograficznymi i zmianami innych czynników oraz do wyjaśnienia determinant lub konsekwencji rozwoju ludności

Teorie wzrostu cyklicznego

• Stała (w założeniu) intensywność urodzeń i zgonów, stały (dodatni) przyrost naturalny prowadzi w pewnym momencie do zetknięcia się z pułapem dostępności środków utrzymania (pożywienia) => katastrofa umieralności => redukcja stanu populacji do znacznie niższego poziomu i cykl zaczyna się od nowa

• Spencer (19 wiek)- cykle złożone z ożywienia i osłabienia wynikają ze zmian rozrodczości: wzrost ludności => presja powodująca rozwój mentalny ludzi => ludzie lepiej sobie radzą z ograniczeniami zasobów i więcej wytwarzają => zanika presja ludnościowa na ograniczone środki utrzymania => zahamowanie rozwoju mentalnego => wzrost rozrodczości itd.

• Gini (1930)- cykliczna przemienność demograficzna jako ogólna prawidłowość

Teoria wzrostu logistycznego

• Najpierw szybki wzrost ludności a po przekroczeniu tego pułapu tempo wzrostu ludności maleje

• Najbardziej znany model Pearla (1924):

  • analogia między wzrostem populacji zwierzęcej a ludzkiej

  • zmiany tempa wzrostu są zależne od dystansu w stosunku do górnego pułapu wyznaczonego przez pojemność środowiska; wynika to (ze świadomej lub podświadomej) znajomości dystansu do pułapu zaludnienia

  • ujemna korelacja między płodnością a gęstością zaludnienia

  • ujemny wpływ gęstości zaludnienia na rozrodczość

    • Teoria Malthusa i przejścia demograficznego są zgodne z postulatem logistycznego wzrostu populacji

    • Malthus: racjonalne działania mające na celu ograniczenia rozrodczości zanim zostanie osiągnięty pułap wzrostu populacji

    • Sadler (1830): zdolność rozrodcza i płodność ludzi nie są niezmienne w czasie, lecz maleją wraz ze wzrostem liczebności populacji i gęstości zaludnienia oraz spadkiem umieralności (zdolność rozrodcza i płodność są ujemnie związane z wielkością populacji i gęstością zaludnienia i dodatnio związane z umieralnością) => wzrost populacji zgodny z krzywą logistyczną

    • Teoria przejścia demograficznego (Notestein-1945): wcześniejszy spadek natężenia zgonów i późniejszy spadek natężenia urodzeń => liczba ludności zmienia się w czasie zgodnie z kształtem krzywej logistycznej

Teoria uwarunkowań społecznych

• Kapitalistyczne prawo ludności sformułowane przez Karola Marksa (1867): w miarę postępu gospodarczego w kapitalizmie zmniejsza się popyt na pracę mierzony na jednostkę kapitału stałego; równocześnie akumulacja kapitału powoduje powstawanie względnie nadmiernej ludności robotniczej (w stosunku do przeciętnych potrzeb pomnażania kapitału); przyczynia się do tego cykliczność wzrostu gospodarczego

Pozostałe koncepcje w tym nurcie

• Carey (19 wiek): zdolność rozrodcza człowieka ulega obniżeniu w miarę jak człowiek staje się coraz bardziej cywilizowany, odwrotna zależność między zdolnością rozrodczą a rozwojem; wzrost liczebny ludności i wzrost bogactwa => rozwój indywidualności i odpowiedzialności => zwiększenie stosowania środków ograniczających rozrodczość (w sensie postulowanym przez Malthusa)

• Carey: produkcja żywności rośnie szybciej niż w postępie arytmetycznym, bo z upływem czasu uprawiane są coraz bardziej urodzajne ziemie (początkowo głównym kryterium lokalizacji produkcji jest bliskość szlaków transportowych, potem jakość ziemi)

• Petty i Smith: korzystny wpływ wzrostu ludności na rozwój społecznego podziału pracy

1. Teoria ludności Malthusa (przełom 18 i 19 wieku)

• Należy do nurtu antypopulacjonistycznego

• Główne przesłanie: nieuchronność ograniczania wzrostu demograficznego (wynika ono z tezy, że ludność wzrasta nieuchronnie zawsze, gdy zwiększają się środki utrzymania i że ten wzrost równie nieuchronnie zdąża do granicy wyznaczonej przez wielkość dostępnych środków utrzymania)

• Bezpośrednią inspiracją dla Malthusa były poglądy socjalistów utopijnych i pisarzy oświecenia

• Główne przesłanki teorii:

  • gatunek ludzki ma stałą zdolność rozrodczą i wykazuje niepohamowaną skłonność do rozmnażania się (tezę taką sformułował już Boter w 16 wieku)

  • prawo zmniejszających się przychodów w rolnictwie (pierwszy podobną myśl sformułował Turgot-1768): człowiek zawsze najpierw użytkuje ziemie bardziej urodzajne, stopniowo przenosząc się ku ziemiom mniej urodzajnym

  • liczba ludności jeśli nie napotyka przeszkód, powiększa się zgodnie z postępem geometrycznym (ściśle rośnie w tempie 3% rocznie i podwaja się co 25 lat), a podaż żywności w najlepszym razie rośnie w postępie arytmetycznym (podobnie uważał Franklin)

  • z upływem czasu nieunikniona staje się dysproporcja między przyrostem ludności a produkcją żywności; dochodzi wówczas do nasilającego się spadku produkcji rolnictwa na jednego mieszkańca

  • ograniczenia pozytywne wg Malthusa- sposób przywracania równowagi między liczbą ludności a produkcją żywności polegający na pojawianiu się cyklicznie „katastrof umieralności” związanych z masowym głodem, gwałtownymi epidemiami lub wojnami; powoduje to samoczynne usuwanie dysproporcji wywołanej nadmierną rozrodczością

  • zdaniem Malthusa ograniczenia pozytywne były niekorzystne, zalecał więc ograniczenia prewencyjne, których istotą było zmniejszenie potencjalnej płodności przez tzw. wstrzemięźliwość moralną (powstrzymanie się od założenia rodziny, późne wstąpienie w związek małżeński, abstynencja seksualna w przypadku już zawartych małżeństw, zwłaszcza wśród osób nie mających odpowiednich środków do życia)

  • Malthus był zwolennikiem utrzymania płac na niskim poziomie, gdyż wzrost płac => zwiększenie rozrodczości => nacisk na ograniczoną podaż żywności

  • wg Malthusa podstawowym źródłem niedostatku żywności, a także nędzy i bezrobocia jest rozrodczość ubogich, którzy nie dysponują odpowiednimi środkami utrzymania (wtedy był to głównie proletariat miejski)

    • Pod wpływem idei Malthusa wprowadzono też tzw. prawa ubogich (1834), które likwidowały pomoc w naturze i pieniądzu dla bezrobotnych i innych pozostających bez środków do życia oraz stwarzały przeszkody w zawieraniu małżeństw przez osoby pozbawione odpowiednich dochodów

    • Zwolennicy teorii Malthusa zwani maltuzjanistami opowiadali się za ograniczeniami wzrostu ludności i postulowali stosowanie środków moralnej wstrzemięźliwości jako instrumentu utrzymania równowagi w społeczeństwie

    • Teorie Malthusa zaczęto kwestionować już w pierwszej połowie 19 wieku- Carey: powiększanie się produkcji rolnictwa może następować znacznie szybciej niż zakładał to Malthus i wzrost liczby ludności nie musi się dokonywać w stałym tempie mimo braku ograniczeń pozytywnych

    • W okresie międzywojennym rozwinął się też neomaltuzjanizm (zbiór koncepcji wyrosłych z teorii ludnościowej Malthusa zrewidowany w świetle wiedzy z 19 i 20 wieku), który różnił się od maltuzjanizmu przede wszystkim wyborem metod, jakie miały zapewnić osłabienie (zahamowanie) wzrostu demograficznego- neomaltuzjaniści zalecali kontrolę urodzeń. Głównym instrumentem była popularyzacja i subsydiowanie środków antykoncepcyjnych, a niekiedy też sterylizacja (Indie lata 1966-73).

    • Do postulatów nadmiernej rozrodczości i niedostatecznej podaży żywności neomaltuzjaniści dodali nowe, takie jak: brak przestrzeni życiowej, kurczenie się zasobów surowców i wzrost zanieczyszczenia środowisk przyrodniczego.

    • Prawdziwy rozkwit neomaltuzjanizmu nastąpił po II wojnie świtowej, co było związane z eksplozją ludnościową w krajach kolonialnych i wyzwalających się. Obawiano się, że nadmierny wzrost liczby ludności zagraża przetrwaniu całej ludzkości i udaremnia wysiłki podejmowane w krajach rozwijających się mające na celu wyrwanie ich z kręgu ubóstwa

    • W latach 60. w USA i Europie Zachodniej lansowano tezę, iż pomoc zagraniczna przeznaczona dla krajów rozwijających się powinna być przeznaczona głównie na działania zmierzające do osłabienia dynamiki ludności; zaczęto wspomagać programy planowania rodziny (mające na celu zmniejszenie liczby dzieci w rodzinie)

    • Przedstawiciele neomaltuzjanizmu to m. in.: Wicksell, Thompson, Notestein

1. Teorie optimum zaludnienia (wielkość zasobów ludnościowych najkorzystniejszych w relacji do innych zasobów mających społeczny sens)

• Optimum zaludnienia to jeszcze inaczej mówiąc liczba ludności, przy której względna wielkość zasobu traktowanego jako kryterium, osiąga wartość ekstremalną

• Condorcet (1794): ludzkość zmierza do powszechnej harmonii i w obliczu radykalnego wydłużenia życia przeciętnego człowieka zaludnienie Ziemi nie będzie mogło wzrastać w nieskończoność; celowe staje się określenie pożądanej liczebności lub pożądanego tempa wzrostu ludności świata

• Sidgwick (1883): istnieje pewien maksymalny poziom przychodu na 1. mieszkańca, który zależy od poziomu zaludnienia, stanu wiedzy, zakumulowanego kapitału i postępu technicznego (przekroczenie pewnego pułapu gęstości zaludnienia => spadek wydajności pracy)

• Cannan (1888): główną przesłanką powinno być dążenie do maksymalizacji wydajności pracy w przemyśle

• Wicksell (1909): jako pierwszy użył pojęcia optimum zaludnienia; wg niego optymalna liczba ludności zapewnia maksymalizację produktu na 1 zatrudnionego (maksymalizacja dobrobytu ekonomicznego). Wynika to z 2 rzeczy:

  • z 1 strony: wzrost demograficzny => lepsze możliwości podziału pracy i specjalizacji => wzrost wydajności pracy

  • z 2 strony: wzrost demograficzny => pogorszenie relacji pomiędzy zasobami materialnymi i ludzkimi w produkcji => spadek wydajności pracy

  • przed osiągnięciem stanu optymalnego przeważa pierwszy z tych efektów, a po jego przekroczeniu drugi

    • rozkwit idei- Liga Narodów (Światowa konferencja Ludnościowa 1927)- jako kryterium wyznaczające optimum próbowano wykorzystać przede wszystkim aspekty ekonomiczne: dochód na głowę, produkcyjność, dochód realny, zasoby surowcowe, stopę zatrudnienia

    • zarzuty wobec teorii optimum: zbyt restrykcyjne założenia o zamkniętości gospodarki i populacji, a także stacjonarność kryterium optymalizacyjnego, operowanie tylko ekonomicznymi kryteriami

    • II połowa XX wieku- eksplozja ludności- zaczęto poruszać kwestię optimum zaludnienia

    • 1969- konferencja w Bostonie poświęcona kwestii optimum- rozważano tylko pozaekonomiczne kryteria, np. zasoby naturalne, zużycie energii, jakość systemów ekologicznych, zdrowie, style życia; zaczęto rozważać kwestię optimum w kategoriach globalnych, czyli osiągnięcie optimum na Ziemi jako całości; skrajna odmiana tej teorii to teoria stacjonarnego stanu ludności, czyli bezwzględny w skali całej planety nakaz zahamowania wzrostu ludności (zerowy wzrost), gdyż różne pułapy pojemności Ziemi zostały już lub wkrótce zostaną (wg przedstawicieli tej teorii) przekroczone

1. Teoria przejścia demograficznego

• Zmiana reprodukcji ludności z rozrzutnej (tradycyjnej) na oszczędną (nowoczesną)

• Przejście demograficzne wynika z procesu społecznego o charakterze ewolucyjnym tj. modernizacji

• Prekursor: Thompson (1929)- dokonał podziału populacji na trzy grupy (spowodowało to rozwój badań nad zmianami reprodukcji ludności):

• o wysokiej stopie urodzeń i zgonów oraz niskiej podlegającej fluktuacjom stopie przyrostu naturalnego

• o spadającej stopie zgonów i rosnącej stopie przyrostu naturalnego

• o spadającej stopie urodzeń oraz spadającej stopie przyrostu naturalnego

  • Landry (1934)- typologia reprodukcji ludności:

• typ pierwotny: niekontrolowana skrajnie wysoka płodność i wysoka umieralność zależna od warunków przyrodniczych

• typ przejściowy: trwale spadkowa umieralność i względnie stabilna wysoka rozrodczość, której zmiany są warunkowane sytuacją ekonomiczną

• typ współczesny: niewielkie zmiany umieralności i trwale spadkowa płodność wynikająca z ograniczania liczby potomstwa (ważną rolę odgrywają tu czynniki psychologiczne)

• Landry zmiany typu reprodukcji nazwał rewolucją demograficzną

  • Lata 30. i 40.- przejście demograficzne jako proces przywracania równowagi wewnątrzdemograficznej (między urodzeniami i zgonami) oraz równowagi między ludnością i środowiskiem jej życia

  • Notestein (1943, 1945)- podstawowe postulaty:

    • przejście zostało wywołane przez fundamentalną zmianę społeczną związaną z industrializacją i urbanizacją

    • w trakcie procesu każda populacja podąża tą samą ścieżką rozwoju demograficznego, co zarazem zakłada uniwersalność przyczyn zmian reprodukcji ludności

    • ekwifinalność przejścia tzn. w jego trakcie wszystkie populacje zmierzają do określonego, takiego samego stanu docelowego, niezależnie od stanu wyjściowego

    • brak synchronizacji spadku umieralności i rozrodczości

  • Kirk (1943):

• głównym mechanizmem rozprzestrzeniania się zjawisk charakterystycznych dla przejścia jest dyfuzja kulturowa

• różnice międzykulturowe wyjaśniają różnice w historycznym czasie przejścia między różnymi populacjami

  • Przejście demograficzne jako faza zamkniętego cyklu demograficznego:

• początkowa faza to społeczeństwo tradycyjne (przednowoczesne)- wysoki współczynnik urodzeń i zgonów; równowagę zapewniają okresowe katastrofy umieralności

• druga faza to przejście demograficzne- podstawowe cechy: systematyczny spadek umieralności i podążający za nim z pewnym opóźnieniem spadek rozrodczości (spadki te mają następujące cechy: jednokierunkowość, ciągłość i nieodwracalność); występuje systematyczny wzrost liczebny populacji (o ile nie ma silnej emigracji netto) oraz duża zmienność w czasie wzorców rozrodczości, umieralności i struktury wg wieku

• trzecia faza to równowaga finalna: niskie współczynniki urodzeń i zgonów; liczba ludności nie ulega większym zmianom; podobne wzorce (typ stacjonarny populacji)

  • 2 subfazy przejścia demograficznego:

• pierwsza to eksplozja ludnościowa: współczynnik przyrostu naturalnego osiąga rosnące, stale dodatnie wartości => szybkie, nasilające się powiększanie liczby ludności (wynika to z asynchroniczności zmian umieralności i rozrodczości, a przede wszystkim z szybszego tempa spadku współczynnika zgonów niż urodzeń

• druga faza to implozja ludnościowa- stale malejące, dodatnie wartości współczynnika przyrostu, jest to spowodowane szybszym spadkiem współczynnika urodzeń niż zgonów

  • Inne ujęcie przejścia: ciągły wzrost e(0), czyli średniej długości trwania życia w momencie narodzin i ciągły spadek TFR (współczynnik płodności- ile hipotetycznie dzieci rodzi jedna kobieta); przejście rozpoczyna się gdy TFR jest od 4,5 do 7 a e(0) to około 25-30 lat, a kończy gdy TFR jest około 2-2,5 a e(0) wynosi koło 73-77 lat

  • Podstawowy czynnik przejścia to modernizacja. Spowodowała ona możliwość bardziej efektywnego wykorzystania środowiska, co otworzyło drogę do systematycznego wzrostu liczby ludności

  • Spadek umieralności wynika z zaniku katastrof umieralności

  • Mniejsza intensywność zgonów => przesłanka osłabienia płodności, bo możliwe staje się przetrwanie gatunku w sytuacji obniżonej płodności

  • Podział czynników powodujących zmiany rozrodczości i umieralności

• charakter wolicjonalny (zmiany wymagają zmian świadomości, postaw i zachowań jednostek) np.: rezygnacja z palenia papierosów, decyzja kobiet o kontroli własnej płodności

• charakter pozawolicjonalny (zmiany niezależne od woli jednostek) np.: w Europie Zachodniej w XX wieku nastąpił spadek współczynnika urodzeń pod wpływem prawnych utrudnień w zawieraniu związków małżeńskich; spadek współczynnika zgonów (głównie wśród dzieci) pod wpływem wprowadzenia obowiązkowych szczepień ochronnych przeciw ospie

• zmiany reprodukcji ludności (umieralności lub rozrodczości) o charakterze pozawolicjonalnym szybciej zachodzą, bo nie wymagają zmian zachowań postaw itd.

• Zmiany pozawolicjonalne zachodzą łatwiej w przypadku umieralności => spadek umieralności poprzedza spadek rozrodczości

  • Coale (lata 70.): spadek rozrodczości był spowodowany:

• zmianami małżeńskości (faza maltuzjańska- nazwa ze względu na sposób ograniczania rozrodczości analogiczny do tego proponowanego przez Malthusa))

• regulacją urodzeń (faza neomaltuzjańska)

  • Coale: predeterminanty (warunki konieczne) spadku płodności i wyzwalacze (warunki wystarczające- Coale nie był w stanie skonkretyzować sensu ich znaczenia)

  • Główne predeterminanty:

• Obniżenie się społecznej i rodzinnej normy dzietności wynikającej z potrzeby przetrwania (na poziomie populacji) lub sukcesji czy dziedziczenia (na poziomie rodziny) w związku ze spadkiem umieralności dzieci

• Bilans netto korzyści i kosztów posiadania potomstwa (sugerujący obniżenie jego stanu)

• Powszechny obowiązek szkolny => wzrost poziomu wiedzy i kompetencji

• Zmiana sytuacji kobiety w społeczeństwie i rodzinie (wyjście poza gospodarstwo domowe i pojawienie się na rynku pracy)

  • Najpierw przejście demograficzne w pionierskich grupach populacji a potem w grupach bliskich im kulturowo- dyfuzja kulturowa (np. poprzez język), a nie koniecznie w grupach, w których predeterminanty są silne

  • Chesnais: przetestował teorie przejścia empirycznie; wprowadził pojęcie wysokości przejścia (najwyższa w trakcie przejścia w danej populacji wartość współczynnika przyrostu naturalnego) i długości przejścia (liczba lat pomiędzy początkiem trwałego spadku umieralności i końcem trwałego spadku rozrodczości) oraz mnożnika przejścia (wielokrotność liczebności populacji na końcu tego procesu względem jego początku)

  • Populacje pionierskie- przejście niskie lecz długie

  • Populacje najbardziej opóźnione- przejście wysokie lecz krótkie

1. Teorie płodności

Wiek XIX

• Spencer: antagonizm między zdolnością ludzi do utrzymania się przy życiu a zdolnością do prokreacji

• Carey: zdolność rozrodcza człowieka zmniejsza się w miarę, jak staje się on coraz bardziej cywilizowany

Wiek XX

• Wykształciły się trzy podstawowe nurty teoretyczne:

  • biologiczny- akcentował prawidłowości procesu rozrodczego, determinowane przez naturalne cechy organizmu ludzkiego i podejmował zagadnienia związane z ich wpływem na płodność w skali generacji lub populacji

  • socjologiczny- kwestia zróżnicowania płodności w zależności m. in. od systemu wartości, poziomu wiedzy i dostępu do informacji, mobilności społecznej

  • ekonomiczny- związek pomiędzy zamożnością rodziców, kosztami utrzymania i wychowania dzieci a ich liczbą

• Blake, Davis (1956) – odejście od koncepcji polegającej na poszukiwaniu bezpośrednich zależności między zjawiskami o charakterze społeczno- kulturowym i ekonomicznym a płodnością; wytypowanie zbioru zmiennych pośredniczących płodności

• Zmienne pośredniczące- same będąc uwarunkowane przez zjawiska społeczno- kulturowe i ekonomiczne, wpływają bezpośrednio i jednoznacznie na płodność; Blake i Davis wytypowali 11 takich zmiennych i podzielili je na 3 grupy wyróżnione ze względu na możliwość odbywania stosunków płciowych, poczęcia oraz urodzenia się dziecka

• Bongaarts- weryfikacja koncepcji Blake’a i Davisa: 4 zmienne pośredniczące wyjaśniają w ponad 95% zmienność płodności w przekroju międzygeneracyjnym lub między populacjami:

• długość pozostawania przez kobietę w stabilnym związku z mężczyzną

• zapobieganie ciąży

• aborcja

• długość bezpłodności poporodowej

• Freedman (nurt socjologiczny): trójstopniowy sposób systematyzacji płodności, którego cechą jest ustalanie relacji między zmiennymi społecznymi a zmiennymi pośredniczącymi, a następnie wpływu zmiennych pośredniczących na płodność

• Wg Freedmana uwarunkowania podstawowe- czynniki kulturowe i instytucjonalne występujące na poziomie makrospołecznym (np. struktury społeczno ekonomiczne) i czynniki społeczno-ekonomiczne oddziałujące na poziomie mikrospołecznym określają uwarunkowania psychospołeczne (np. motywacje prokreacyjne, ilość pożądanego potomstwa), które określają poziom zmiennych pośredniczących, co ostatecznie determinuje poziom płodności

• Leibenstein, Becker przyjęli założenie, iż płodność kształtuje się w wyniku autonomicznych decyzji rodziców, którzy dokonują racjonalnych wyborów głównie pod wpływem zmiennych o charakterze ekonomicznym

• Lebenstein: potencjalni rodzice zestawiają korzyści i koszty związane z urodzeniem się (dodatkowego) dziecka, biorąc pod uwagę ogólny poziom rozwoju gospodarczego (swój dochód realny

• Korzyści (użyteczności):

• konsumpcyjna- przyjemność płynąca z posiadania potomstwa

• produkcyjna- wkład dzieci do ogólnego dochodu rodziny

• socjalna- zabezpieczenie się na starość

  • Koszty:

    • bezpośrednie- wychowanie i utrzymanie dziecka

    • pośrednie- koszty utraconych możliwości (dodatkowy dochód możliwy do uzyskania przez rodziców gdyby nie urodziło się dziecko)

  • Zagregowane korzyści mają tendencję do obniżania się w miarę wzrostu poziomu zamożności; koszty zagregowane rosną, gdy zwiększa się zamożność

  • WNIOSEK: ujemna zależność między płodnością a rozwojem gospodarczym, im większy dochód rodziców, tym mniej są skłonni do podejmowania decyzji o założeniu rodziny

  • Becker- jego teoria dotyczy warunków zamożnego społeczeństwa, w którym dzieci nie wnoszą wkładu w dochód gospodarstwa, są natomiast źródłem użyteczności związanej z przyjemnością posiadania; uzyskanie tej użyteczności wymaga dodatkowo, by potomstwo było odpowiednio „wysokiej jakości”

  • Becker uważał, że potencjalni rodzice, dążąc do maksymalizacji użyteczności, dokonują ograniczonego wyboru między wydatkiem na dodatkowe dziecko a wydatkiem na dodatkowe luksusowe dobro trwałego użytku (np. dom czy luksusowy samochód). Ograniczenie wyboru jest stwarzane przez wielkość nadwyżki dochodu, jaka pozostaje po zaspokojeniu potrzeb podstawowych (co stanowi ograniczenie budżetowe tego wyboru).

  • Wzrost nadwyżki dochodu => wzrost popytu na dzieci (podobnie jak na luksusowe dobra trwałego użytku) => aby zmaksymalizować użyteczność potencjalni rodzice przeznaczają część lub całość nadwyżki na swoje dziecko (dzieci), podwyższając jego jakość (np. poprzez zapewnienie lepszego wykształcenia) lub zwiększając liczbę potomstwa

  • WNIOSEK: Wzrost zamożności nie prowadzi do obniżki płodności, a może spowodować jej wzrost (lub mieć neutralny wpływ)

  • Easterlin (1978): trzy mikrospołeczne determinanty płodności

• popyt na dzieci interpretowany w kategoriach teorii zachowania konsumenta (zaczerpnięte z teorii Beckera)

• potencjalna podaż dzieci (zdolność rozrodcza)

• koszty regulacji urodzeń

  • WNIOSEK: modernizacja przez powyższe zmienne lub bezpośrednio oddziałuje na poziom zmiennych pośredniczących, które ostatecznie bezpośrednio kształtują płodność

  • Caldwell (1982): zmiany związane ze spadkiem znaczenia rodzinnego sposobu produkcji, zmiana pozycji kobiety w społecznym podziale pracy i odwrócenie kierunku międzypokoleniowych transferów wartości (dobra, środki finansowe) w obrębie rodziny (początkowe przepływy netto dla rodziców, bo dzieci prawie się nie kształciły, szybko zaczynały pracować, potem odwrócenie) spowodowały zmiany norm dotyczących prokreacji w trakcie modernizacji i w społeczeństwie ponowoczesnym

  • Koniec XX wieku: odżyła koncepcja instynktu macierzyńskiego i poglądu Lorenza o genetycznych predyspozycjach człowieka do rodzicielstwa

  • Foster (2000): obecność genu karmienia => szczególna potrzeba karmienia, opiekuńczość wobec nowo narodzonych => większa skłonność do posiadania potomstwa

  • Foster: płodność zależy od motywacji rodzicielskich, których podstawowy poziom jest determinowany przez 3 zmienne:

• predyspozycje genetyczne do karmienia (modyfikowane przez wpływy środowiskowe)

• presja na posiadanie potomstwa lub bezdzietność wynikająca z norm społecznych

• doświadczenia z wcześniejszych prób prokreacji (wpływy hormonalne i środowiskowe)

  • Ostateczny poziom motywacji i tym samym decyzja, by mieć lub nie (pierwsze lub kolejne) dziecko kształtuje się poprzez oddziaływanie na poziom podstawowy zmiennych demograficzno- społecznych, takich jak :

• wiek potencjalnych rodziców

• stosunki emocjonalne między partnerami

• postrzegane koszty i korzyści związane z rodzicielstwem

• konsekwencje rodzicielstwa dla przebiegu karier życiowych potencjalnych rodziców

1. Teorie umieralności

   • Halley, Süssmilch (wiek 17 i 18): gdy nie występowały szczególne okoliczności wywołujące katastrofy umieralności, natężenie zgonów było zdeterminowane przez uniwersalne i naturalne prawa wymierania, zgodnie z wiekiem poszczególnych członków populacji; cykliczne wzrosty natężenia zgonów pełniły funkcję regulacyjną (przywracania równowagi między liczbą ludności a zasobami przyrody)

   • Minimalizacja roli indywidualnych zachowań

   • Mosley- pierwsza uporządkowana koncepcja umieralności (1983-84): koncepcja umieralności jako zjawiska kształtującego się pod wpływem synergicznego oddziaływania determinant społeczno- ekonomicznych na zbiór czynników biologicznych (analogiczny do zbioru zmiennych pośredniczących w koncepcji płodności Blake’a i Davisa), które z kolei wyznaczają poziom ryzyka wystąpienia określonych chorób i związanych z nimi zgonów

   • Mosley ograniczył się do modelu umieralności niemowląt- zmienne społeczno- ekonomiczne determinują 15 zmiennych pośredniczących umieralności niemowląt- podział:

     • charakterystyki macierzyństwa i płodności

     • charakterystyki środowiska naturalnego i higieny

     • charakterystyki dietetyczne

     • charakterystyki środowiska społecznego związane z ryzykiem urazów

     • charakterystyki postaw i zachowań związanych z chorobą

   • Koncepcji Mosleya użyto do interpretacji kryzysu zdrowotnego z lat 60. w populacjach Europy Wschodniej (znaczny wzrost natężenia zgonów wśród mężczyzn)

   • Gavrilov: w organizmach występują elementy nie ulegające starzeniu (atomy), natomiast procesowi temu podlegają bardziej złożone struktury biologiczne; starzenie jako sekwencyjna destrukcja organizmu w wyniku błędów losowych dotyczących jego złożonych struktur

   • Hayflick: koncepcja genów długowieczności; mechanizm odpowiedzialny za długość życia osobnika wynika z 2 procesów:

• Niezaprogramowane starzenie się (niestabilność materiału genetycznego, czyli przypadkowe uszkodzenie genetyczne)

• Zaprogramowane starzenie się (starzenie się genów, czyli wygasanie ich procesów naturalnych )

  • Everitt: procesem starzenia się osobnika rządzi „genetyczny zegar” regulujący proces wydzielania hormonów mających wpływ na rozwój i degenerację organizmu

1. Teorie migracji

   • Ravenstein (1885): zbiór praw migracji:

• odwrotna zależność między wielkością strumienia migracji a odległością pokonywaną przez osoby migrujące

• dodatni związek między intensywnością migracji a tempem rozwoju przemysłu (gł. transportu)

• przemieszczanie się podzielone na krótsze lub dłuższe pobyty migrantów w miejscowościach o „średniej” atrakcyjności (położonych między początkowym a ostatecznym etapem wędrówki)

• selektywność migracji ze względu na cechy indywidualne migrantów (np. zróżnicowana skłonność do wędrówki ludzi młodszych niż starszych czy mężczyzn niż kobiet)

  • Kant i Zipf- model grawitacji:

• wielkość strumienia migracyjnego jest wprost proporcjonalna do potencjału demograficznego zarówno jednostki terytorialnej docelowej, jak i jednostki pochodzenia migrantów

• wielkość strumienia migracyjnego jest odwrotnie proporcjonalna do fizycznego dystansu między jednostkami terytorialnymi

  • Lee (1966):

• hipoteza push pull factors (czynniki wypychające i przyciągające): skłonność do migracji zależy od bilansu czynników przyciągających w miejscowości docelowej oraz czynników wypychających w miejscowości pochodzenia migranta

• bilans podlega modyfikacjom za pośrednictwem tzw. przeszkód pośrednich (np. bariery administracyjne) oraz indywidualnych cech migrantów

  • Metody objaśnienia migracji na gruncie ekonomii: 2 podejścia:

• makroekonomiczna teoria migracji: źródłem migracji są niedoskonałości mechanizmu rynkowego, co może prowadzić na niektórych rynkach pracy do nadwyżki popytu nad podażą => relatywnie wysokie płace lub nadwyżka podaży => relatywnie niskie płace; powoduje to przepływ siły roboczej; w tym wypadku migracja poprawia alokację czynnika produkcji i przyczynia się do wzrostu ogólnego dobrobytu

• pierwsze podejście nawiązuje do idei Smitha (pobudzenie mobilności pracowniczej => bardziej efektywne wykorzystanie siły roboczej => zwiększenie ekspansji gospodarczej) i poglądu Hicksa (źródłem migracji pracowniczych są terytorialne różnice w poziomach wynagrodzeń)

• neoklasyczna teoria migracji (na poziomie mikroanalizy): siła robocza postępując racjonalnie i dążąc do maksymalizacji indywidualnej funkcji użyteczności, kieruje się w poszukiwaniu pracy kryterium płacy (indywidualny rachunek korzyści i strat; korzyść netto stanowi różnicę między oczekiwanymi zarobkami w miejscu docelowym i miejscu pochodzenia w pewnym czasie (np. w pozostałym okresie aktywności zawodowej), pomniejszoną o koszt migracji)

• Siła robocza słabo wyposażona w kapitał ludzki ma skłonność do przemieszczania się w jednym kierunku- z peryferii do biegunów wzrostu gospodarki światowej

• Pracownicy dobrze wyposażeni w kapitał ludzki wykazują skłonność do migracji w ślad za przepływem kapitału, zwłaszcza gdy jego skutkiem są inwestycje bezpośrednie

• WNIOSEK: są możliwe migracje we wszystkich kierunkach; ponieważ w krajach o relatywnie niskim poziomie płac wynagrodzenie kapitału jest wyższe, bardziej prawdopodobny jest odpływ siły roboczej o wysokich kwalifikacjach z biegunów wzrostu do peryferii

  • Massey (1999): teoretyczna koncepcja międzynarodowych migracji pracowniczych (teoria skumulowanej przyczynowości): źródeł migracji powinno się szukać w różnorodnych okolicznościach

• Warunkiem koniecznym przepływu siły roboczej jest indywidualny racjonalny rachunek kosztów i korzyści oraz oczekiwania odpowiedniego dodatniego efektu netto (głównie pieniężnego) migracji

• Określony efekt netto jest skutkiem międzynarodowego zróżnicowania wynagrodzeń (ale to nie wszystkie powody)

• Częściej migrują młodsi (ma to podłoże psychiczne i kulturowe), bo są bardziej skłonni do podejmowania ryzyka; wniosek: z kraju "starego” demograficznie migracje będą mniejsze niż z kraju o młodszej sile roboczej

• Młode kobiety mogą być mniej mobilne od młodych mężczyzn (są ograniczone przez macierzyństwo) lub bardziej mobilne (na rynku, na którym mogą zmaksymalizować efekt netto jest obfitość ofert w zawodach kobiecych)

  • Piore- teoria migracji dualnego rynku pracy:

• w gospodarkach peryferyjnych występuje praktycznie nieograniczony potencjał migracyjny; podaż siły roboczej jest doskonale elastyczna

• w gospodarkach centralnych- niska elastyczność i dwoistość (niekiedy postać zaawansowanej i hierarchicznej segmentacji, gradacja rynku pracy): podstawowy rynek pracy, gdzie popyt z reguły przewyższa podaż i wtórny rynek pracy (podrzędny, niższe segmenty), gdzie jest odwrotna sytuacja

• podstawowy rynek pracy: korzystniejsze formy zatrudnienia, poziom płac i warunki pracy niż na rynku wtórnym

• do wystąpienia migracji z peryferii do centrum, obok „ssania” (nadwyżka popytu ze strony wtórnego rynku pracy), jest potrzebny silny inicjalny impuls, którego rolę zwykle odgrywa pewna forma werbunku pracowników, przyczyniającego się do zredukowania kosztów ekonomicznych i pozaekonomicznych migracji

• WNIOSEK: o międzynarodowych migracjach nisko wykwalifikowanej siły roboczej decydują cechy strukturalne gospodarki światowej, a konkretnie cechy rynku pracy w krajach wysoko rozwiniętych (bieguny wzrostu gospodarki). Czynnik podażowy (postrzegany od strony krajów wysyłających migrantów) jest więc drugorzędny

• niektóre zawody oferują w krajach wysoko rozwiniętych warunki zatrudnienia (stawki płac, formy kontraktu, stopień uciążliwości itp.), których nie akceptuje rodzima siła robocza (nawet bezrobotni); ponadto część pracodawców zatrudnia pracowników w sposób nieformalny, z czym wiążą się jeszcze mniej korzystne warunki zatrudnienia; stygmat podrzędności określonego zawodu

• najniższe segmenty wtórnego rynku pracy przyciągają cudzoziemską siłę roboczą, spośród rodzimej ludności w tym segmencie rynku pracuje niewielu pracowników (są to wtedy zazwyczaj osoby znajdujące się w specyficznej fazie cyklu życia, np. studenci, osoby opiekujące się małymi dziećmi)

• elastyczne formy zatrudnienia na rynku wtórnym i praktycznie nieograniczona podaż pracowników cudzoziemskich pozwalają na efektywne regulowanie strumienia migracyjnego

• PODSUMOWUJĄC: migracja do kraju wysoko rozwiniętego jest głównie zdeterminowana przez popyt na pracę na rynku wtórnym (podrzędnym)