PODSTAWY TEORII POPYTOWEJ J. M. KEYNESA
Wprowadzenie
Keynesowski model gospodarki – model zagregowanych wydatków.
Najwybitniejsze dzieło Keynesa: „Ogólna teoria oprocentowania, zatrudnienia i pieniądza” .
Równowaga w zamkniętej gospodarce bez państwa
W gospodarce zamkniętej bez państwa ceny i płace są stałe, bezrobotni szukają pracy, w fabrykach znajdują się nie wykorzystane maszyny i zasoby naturalne – czyli istnieją wolne moce produkcyjne.
W takiej gospodarce wielkość PKB zależy wprost od wielkości popytu (planowanej wartości zagregowanych wydatków), co uzasadnia nazwę „model popytowy” – „model zagregowanych wydatków”.
Y = PKB = PNB = PNN = Yd (wzór 1)
Należy rozróżnić produkcję faktyczną (rzeczywistą) i potencjalną:
Rzeczywista (faktyczna) wielkość produkcji odpowiada ilości dóbr naprawdę wytworzonej w gospodarce.
Produkcja potencjalna jest to wielkość produkcji, którą wytworzyłaby gospodarka, gdyby wszystkie czynniki produkcji zostały w pełni wykorzystane.
Składniki popytu globalnego
W warunkach braku państwa i wymiany z zagranicą występują dwa źródła popytu na dobra:
Popyt konsumpcyjny gospodarstw domowych.
Popyt inwestycyjny przedsiębiorstw na nowe maszyny i budynki.
Oznaczając przez AD (aggregate demand) popyt globalny, przez C popyt konsumpcyjny oraz przez I popyt inwestycyjny mamy:
AD = C + I (wzór 2)
Popyt konsumpcyjny odnosi się do popytu gospodarstw domowych na dobra i usługi.
Dysponując danym dochodem, gospodarstwa domowe muszą podjąć decyzje o jego podziale na konsumpcję C i oszczędności S.
Związek między zamierzoną konsumpcją globalną a całkowitym dochodem przybiera postać funkcji konsumpcji.
Funkcja konsumpcji obrazuje wielkość zamierzonej konsumpcji globalnej przy każdym poziomie rozporządzalnych dochodów osobistych.
Krańcowa skłonność do konsumpcji (KSK) jest to część każdej dodatkowej części dochodu rozporządzalnego, którą gospodarstwa domowe pragną przeznaczyć na konsumpcję.
Krańcowa skłonność do oszczędzania (KSO) mówi z kolei, jak dużą część rozporządzalnych dochodów gospodarstwa domowe chcą przeznaczyć na oszczędności.
KSK + KSO = 1 (wzór 3)
Popyt inwestycyjny I oznacza zamierzone (planowane) przez przedsiębiorstwa powiększenie zasobów kapitału trwałego (np. nowe maszyny) oraz stanu zapasów.
Zakładamy, że popyt inwestycyjny jest wielkością stałą (autonomiczną).
Popyt globalny
Popyt globalny jest to suma, którą przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe planują wydać na dobra i usługi przy różnej wielkości dochodu.
Wykres popytu globalnego jest linią prostą, której położenie zależy od przecięcia z osią rzędnych (pionową) i kąta nachylenia.
Punkt przecięcia (odległość od początku układu współrzędnych) zależy od globalnej wielkości wydatków autonomicznych, czyli sumy popytu konsumpcyjnego C i popytu inwestycyjnego I.
Dla danej wielkości popytu autonomicznego zmiany dochodu są ilustrowane przez ruchy wzdłuż krzywej AD.
Krzywa AD jest graficznym obrazem bezpośredniej zależności między zmianami popytu globalnego a zmianami dochodu, przy założeniu stałości wszystkich pozostałych czynników wpływających na popyt.
Jeśli uchylimy to założenie, to zmiany popytu globalnego wynikające z wszystkich innych, poza dochodem, przyczyn znajdą wyraz w przesunięciu linii AD (w lewo lub prawo).
Produkcja w punkcie równowagi.
Przy stałych cenach i płacach równowaga krótkookresowa na rynku dóbr istnieje wtedy, kiedy popyt globalny, czyli planowane wydatki globalne, zrównają się z faktycznie wytworzona produkcją.
Procesy dostosowawcze prowadzące do osiągnięcia równowagi:
Gdy produkcja jest niższa od poziomu zapewniającego równowagę, przedsiębiorstwa mają bodźce do zwiększenia produkcji.
Jeśli natomiast produkcja jest wyższa od poziomu zapewniającego równowagę, przedsiębiorstwa mają bodźce do jej ograniczania.
Gdy produkcja osiąga poziom równowagi, przedsiębiorstwa sprzedają całą produkcję i nie dokonują żadnych nie planowanych zmian zapasów.
W punkcie równowagi dochód jest równy sumie planowanych inwestycji i planowanej konsumpcji. Stąd planowane inwestycje są równe dochodowi na poziomie równowagi pomniejszonemu o planowaną konsumpcję:
I = Y – C (wzór 5)
Przekształcając odpowiednio wzór 5 możemy zobaczyć, że równowaga zostaje osiągnięta w punkcie, w którym planowane inwestycje są równe planowanym oszczędnościom:
I = S (wzór 6)
Należy ściśle pamiętać o rozróżnieniu między wielkościami planowanymi i faktycznymi.
W punkcie równowagi planowana konsumpcja oraz planowane inwestycje muszą być równe faktycznemu dochodowi, faktycznej produkcji i faktycznym wydatkom, a planowane inwestycje muszą być równe planowanym oszczędnościom.
W przypadku braku równowagi wielkości planowane i faktyczne nie są sobie równe.
Spadek popytu globalnego
Zmiany wydatków autonomicznych prowadzą do równoległych przesunięć krzywej AD.
Popyt inwestycyjny może wykazywać znaczne wahania, silnie reagując na bieżący pesymizm lub optymizm w ocenie przyszłości – Keynes nazwał to naturalnym instynktem inwestorów.
Podobnie załamanie się optymizmu konsumentów i, wynikający z tego, spadek autonomicznego popytu konsumpcyjnego mogą być uznane za przyczynę recesji w gospodarce.
Przesunięcie popytu globalnego w dół oznacza też spadek produkcji i przesuwa punkt równowagi.
Mimo, że spadek produkcji zapewniającej równowagę jest znacznie większy niż spadek inwestycji, produkcja nie spada do zera, lecz stabilizuje się na nowym poziomie równowagi.
Długość procesu dochodzenia przez gospodarkę do nowego poziomu równowagi, zależy od dokładności przewidywania przez przedsiębiorstwa przebiegu tego procesu.
Mnożnik Keynesa
Produkcja nie spada bądź nie rośnie w nieskończoność - jej wahania i zmiany opisuje tzw. mnożnik.
Mnożnikiem nazywamy stosunek zmiany produkcji w punkcie równowagi do powodującej ją zmiany w wydatkach autonomicznych.
Wartość mnożnika zależy od krańcowej skłonności do konsumpcji.
Udział państwa w ruchu okrężnym
Polityka stabilizacyjna – obejmuje działania państwa zmierzające do utrzymania większej ilości produkcji blisko poziomu zapewniającego pełne wykorzystanie czynników wytwórczych (pełne zatrudnienie).
Wydatki państwa na dobra i usługi G oddziałują bezpośrednio na łączny popyt.
Państwo również odprowadza z obiegu strumień pieniądza przez podatki pośrednie Te, obciążając wydatki, i przez podatki bezpośrednie Td, nakładane na dochody czynników produkcji (pomniejszone o transfery B, za pomocą których państwo zwiększa pierwotne dochody czynników wytwórczych).
Największa część wydatków państwa idzie na ochroną zdrowia i obronę narodową.
Świadczenia społeczne (renty, emerytury, zasiłki dla bezrobotnych) oraz odsetki od długu publicznego to główne rodzaje płatności transferowych.
Główną częścią podatków bezpośrednich Td jest podatek dochodowy i składki na fundusz ubezpieczeń społecznych.
Podatki pośrednie Te obejmują podatek od wartości dodanej VAT, podatki akcyzowe pobierane od sprzedaży papierosów, alkoholu i benzyny oraz podatki od nieruchomości, nakładane na przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe i wpływające do kasy samorządów.
Spróbujmy rozszerzyć teraz model determinantów dochodu narodowego o udział państwa:
W modelu łączny popyt AD równa się sumie popytu konsumpcyjnego C, popytu inwestycyjnego I oraz popytu państwa G na dobra i usługi.
AD = C + I + G (wzór 7)
Państwo pobiera również podatki i dokonuje wypłat transferowych.
Podatki netto to podatki minus transfery: ponieważ zakładamy, że nie ma podatków pośrednich, podatki netto NT są po prostu podatkami bezpośrednimi Td, pomniejszonymi o płatności transferowe B (NT = Td – B).
Oznaczamy przez YD dochód rozporządzalny, Y dochód i produkt narodowy oraz NT podatki netto.
YD = Y – NT (wzór 8)
Udział państwa w ruchu okrężnym
Załóżmy, że podatki netto są proporcjonalne do dochodu narodowego. Jeśli t jest stopą podatkową netto, to wpływy podatkowe netto są dane przez:
NT = tY (wzór 9)
Dochód rozporządzalny YD jest to dochód narodowy Y pomniejszony o podatki netto NT. Ponieważ stopa podatkowa netto jest równa t, to zależność między dochodem rozporządzalnym a dochodem narodowym opisuje wzór:
YD = Y – NT = Y – tY = Y (1-t) (wzór 10)
Zakładamy, że konsumpcja gospodarstw domowych jest proporcjonalna do ich rozporządzalnych dochodów osobistych: dla uproszczenia przyjmijmy, że konsumpcja autonomiczna jest równa zeru, a krańcowa skłonność do konsumpcji z dochodu rozporządzanego wynosi 0,7.
Gospodarstwa domowe chcą konsumować za 70 groszy z każdej dodatkowej złotówki dochodu rozporządzanego. Funkcja konsumpcji przybiera więc postać:
C = 0,7 YD (wzór 11)
Każda dodatkowa złotówka dochodu narodowego wywołuje wzrost popytu konsumpcyjnego o 70 groszy.
Wprowadźmy zatem teraz proporcjonalną stopę opodatkowania t: zgodnie z równaniem 10 dochód rozporządzalny wyniesie tylko (1 – t) razy dochód narodowy Y.
Zależność popytu konsumpcyjnego od dochodu narodowego można opisać za pomocą poniższego równania:
C = 0,7 YD = 0,7 (1-t)Y (wzór 12)
Gdy dochód narodowy wzrasta o 1 zł, popyt konsumpcyjny zwiększa się tylko o 0,7(1-t) zł.
Jeśli stopa opodatkowania netto równa się 0,2, a (1-t) wynosi 0,8, to popyt konsumpcyjny wzrośnie tylko o 0,7 * 0,8 = 0,56 zł.
Każda dodatkowa złotówka dochodu narodowego zwiększa dochód rozporządzany tylko o 80 groszy, z czego gospodarstwa domowe wydatkują na konsumpcję 56 groszy.
Jeśli KSK to krańcowa skłonność do konsumpcji z dochodu rozporządzalnego, to KSK' niech będzie krańcową skłonnością do konsumpcji z dochodu narodowego.
Przy istnieniu proporcjonalnej stopy podatkowej netto dochód rozporządzalny jest równy (1-t) razy dochód narodowy, a KSK' jest zawsze skorelowana z KSK według wzoru:
KSK' = KSK (1-t) (wzór 13)
Wpływ państwa na poziom dochodu narodowego zapewniającego równowagę
Wpływ wydatków państwa na wielkość produkcji:
Wzrost wydatków G wywołuje wzrost poziomu dochodu narodowego, odpowiadającego warunkom równowagi, o wielkość równa iloczynowi mnożnika i przyrostu G.
To z kolei wskazuje, że w czasie recesji, gdy równowaga następuje na niskim poziomie produkcji, zwiększenie wydatków państwa na dobra i usługi wywoła wzrost łącznego popytu i produkcji zapewniających równowagę.
Wpływ podatków netto na wielkość produkcji:
Podwyżka stopy podatkowej netto prowadzi do obniżenia poziomu produkcji zapewniającego równowagę, a obniżka stopy opodatkowania netto prowadzi z kolei do ustalenia się równowagi na wyższym poziomie.
Gdy łączny popyt i produkcja zapewniająca równowagę znajdują się poniżej poziomu pełnego zatrudnienia, wówczas niższa stopa opodatkowania albo wyższa stopa wypłat transferowych spowoduje wzrost globalnego popytu i wzrost produkcji odpowiadającej stanowi równowagi, przybliżający do poziomu zapewniającego pełne zatrudnienie.
Połączony efekt wydatków państwa i opodatkowania:
Choć mogłoby się wydawać, że jednakowy wzrost wydatków państwa i podatków pozostawi globalny popyt i produkcję zapewniającą równowagę na nie zmienionym poziomie, to jednak dochód w równowadze wzrasta.
To zjawisko ilustruje działanie mnożnika zrównoważonego budżetu.
Mnożnik zrównoważonego budżetu to mechanizm polegający na tym, że wzrost wydatków państwa, któremu towarzyszy taki sam wzrost podatków, powoduje zwiększenie dochodu.
Mnożnik zrównoważonego budżetu = 1/1-KSK´
(wzór 14)
Wpływ handlu zagranicznego na dochód narodowy
Otwórzmy teraz gospodarkę i weźmy pod uwagę eksport X, czyli dobra wytworzone w kraju i przeznaczone na sprzedaż za granicę oraz import Z, czyli dobra wyprodukowane za granicą i nabywane przez podmioty krajowe.
Bilans handlowy jest to wartość eksportu netto (X – Z).
Gdy eksport jest większy od importu, występuje nadwyżka handlowa.
Gdy import przewyższa eksport, gospodarka wykazuje deficyt handlowy.
Y = C + I + G + X –Z (wzór 15)
Krzywa popytu na eksport przebiega poziomo, ponieważ popyt ten nie zależy od wielkości dochodu krajowego.
Nachylenie krzywej popytu na import jest to krańcowa skłonność do importu.
Krańcowa skłonność do importu (KSI) obrazuje, jaką część każdej dodatkowej jednostki dochodu narodowego podmioty krajowe chcą wydać na dodatkowy import.
Przy każdej wielkości dochodu narodowego różnica między popytem na eksport a popytem na import stanowi popyt na eksport netto.
Przy niskim poziomie dochodu popyt na eksport netto jest dodatni.
Występuje wówczas nadwyżka handlowa w wymianie z zagranicą.
Gdy poziom dochodu jest wysoki, pojawia się deficyt handlowy i eksport netto jest ujemny.
W gospodarce otwartej każda dodatkowa złotówka dochodu narodowego wywołuje wzrost popytu konsumpcyjnego na produkty krajowe nie o wartość KSK´, czyli krańcowej skłonności do konsumpcji dóbr niezależnie od ich pochodzenia, ale tylko o KSK´ - KSI.
Tym samym otrzymujemy formułę na mnożnik w gospodarce otwartej:
Mnożnik w gospodarce otwartej = 1/ 1 – (KSK´ - KSI) = 1/1- KSK´ + KSI (wzór 16)