Ramy czasowe i nazwa epoki
Dwudziestolecie międzywojenne, jak sama nazwa epoki wskazuje, zamyka się w latach 1918 – 1939. Jest to niezwykle ważny okres dla Polski, która po ponad stu latach wreszcie odzyskała upragnioną niepodległość. W nowym, odrodzonym i wolnym państwie zaczęła rozwijać się kultura i literatura. Na początku największą rolę odgrywali pisarze tzw. starego pokolenia, czyli ci, którzy tworzyli jeszcze w okresie Młodej Polski. Byli to: Stefan Żeromski, Wacław Berent, Stanisław Przybyszewski, Zofia Nałkowska, Bolesław Leśmian, Leopold Staff, Jan Kasprowicz. Potem jednak na arenę literacką weszli nowi, młodzi pisarze. Dwudziestolecie międzywojenne nie jest jednak okresem zupełnie jednorodnym. Najczęściej historycy literatury wyróżniają w nim dwa okresy: lata dwudzieste – okres tzw. jasny i lata trzydzieste – okres tzw. ciemny. W pierwszym okresie dominuje optymizm, radość, wiara w przyszłość, które spowodowane były przede wszystkim szczęściem z odzyskanej niepodległości. Wtedy też pojawia się najgłośniejsza grupa poetycka dwudziestolecia, Skamander, której twórcy proponują tematykę błahą, piszą do prostego człowieka i posługują się niskimi gatunkami. Kolejna grupa poetycka, Awangarda Krakowska, stawia na eksperyment literacki, fascynuje się wszystkim, co nowoczesne, burzy konwencje literackie i łamie zasady gatunkowe, opierając się na prowokacji literackiej. W prozie lat dwudziestych dominuje przede wszystkim polityka i rozważania nad kształtem politycznym nowego państwa. Na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych dochodzi do kryzysu cywilizacji i kultury w całej Europie. Wzrasta stopniowo poczucie zagrożenia, niepewność jutra. Ów niepokój spowodowany był właściwie kryzysem ekonomicznym (1928-1932) oraz narodzinami i rozwojem państw totalitarnych. Polska stała się państwem szczególnie narażonym, co zresztą pokazała później II wojna światowa, ponieważ otoczona została przez dwa systemy: faszyzm i komunizm. Dlatego też w ciemnym okresie dwudziestolecia pojawiają się tendencje katastroficzne, poczucie kryzysu wartości. Taką postawę reprezentowały będą zwłaszcza dramaty Stanisława Ignacego Witkiewicza, poezja Józefa Czechowicza i Żagarystów, groteskowe wiersze Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego, proza debiutującego wówczas Witolda Gombrowicza. Jednocześnie należy podkreślić ogromną rolę prozy psychologicznej. Reprezentowali ją: Zofia Nałkowska, Maria Kuncewiczowa, Michał Choromański, Jarosław Iwaszkiewicz. Rozwija się również proza nowatorska i eksperymentalna Brunona Schulza, a także literatura popularna, której najsławniejszym przedstawicielem był Tadeusz Dołęga-Mostowicz.
Witalizm
Pogląd, wedle którego, jak pisze Tomasz Wroczyński, „biologiczna natura człowieka okazuje się wystarczającą racją istnienia, uzasadnia sens ludzkiego życia”. Witalizm widoczny jest szczególnie w początkowym etapie twórczości Skamandrytów.
Katastrofizm
Tym mianem określamy pewną postawę w sztuce. Wyraża ona przekonanie o nieuniknionej katastrofie, zagładzie świata i całej cywilizacji, upadku wszelkich wartości. Katastrofizm sięga do romantycznych teorii historiozoficznych i często opiera się na romantycznym obrazowaniu. Za przyczyny katastrofizmu w okresie dwudziestolecia międzywojennego uważa się kryzys gospodarczy w Europie i narastający totalitaryzm. Wyraźnie zobaczyć można elementy katastrofizmu w twórczości Józefa Czechowicza, Czesława Miłosza, Jerzego Zagórskiego
Ekspresjonizm
Termin został po raz pierwszy użyty przez malarza francuskiego J.A.Hervè, który w ten sposób określił swoją twórczość. Ekspresjonizm jest kierunkiem w sztuce, który pełnię osiągnął w XX wieku, ale sięga do schyłku XIX wieku, do twórczości przede wszystkim Vincenta van Gogha i Edwarda Muncha. Dzieło ekspresjonistyczne ma oddziaływać na odbiorcę, na jego emocje, uczucia i psychikę. Ekspresjonizm wyrastał z głębokiego poczucia kryzysu wszelkich wartości, niepokoju, poczucia nadchodzącej apokalipsy, osamotnienia jednostki w wielkim, rozwijającym się świecie. Był wyrazem buntu przeciw zmianom w kontaktach międzyludzkich i ustalonym porządkom. Po I wojnie światowej ekspresjonizm sprzyjał tendencjom pacyfistycznym, oczekując jednocześnie odnowienia świata po katastrofie. Założeniem artystycznym ekspresjonizmu było przeciwstawienie się impresjonizmowi i naturalizmowi. Zadaniem artysty nie było odzwierciedlanie rzeczywistości, ale sięganie do jaźni, do głębokich warstw świadomości, by wyrazić siebie. Dlatego też malarze stosowali kontrast, bardzo wyraźnie operowali kolorem, eksponowali brzydotę, deformowali świat przedstawiony. Główni malarze: Wasilij Kandinsky, Marc Chagall, Franz Marc, August Macke, Paul Klee, Egon Schiele. W Polsce pojawienie się ekspresjonizmu przypada na rok 1917, kiedy Jerzy Hulewicz założył w Poznaniu dwutygodnik literacko-artystyczny „Zdrój”. Rok później wokół czasopisma skupiła się grupa artystów „Bunt”. Należeli do niej m.in.: Jerzy Hulewicz, Jan Jerzy Wroniecki, Jan Panieński, Władysław Skotarek. Artyści współpracowali z ekspresjonistycznymi artystami niemieckimi i wydawali zeszyty „Zdroju”.
Futuryzm
Jest kierunkiem w sztuce. Narodził się we Włoszech na początku XX wieku. Uznawany jest za jeden z najbardziej awangardowych i antytradycyjnych, ponieważ twórcy „patrzą w przyszłość”, odrzucając przeszłość i rezygnując z tradycji. Manifest futurystów ogłoszony został w 1909 roku przez poetę Filippo Tommaso Marinettiego i malarza Umberto Boccioniego. Potem futuryzm rozprzestrzenił się do innych krajów. Dobry grunt znalazł w Rosji, w której najsławniejszymi futurystami byli: Włodzimierz Majakowski, Dawid Burluk, Wielimir Chlebnikow. W Polsce okresem rozkwitu kierunku były lata 1918-1923. Futuryzm był kierunkiem prowokującym, ponieważ pisarze głosili zniesienie wszelkich zasad ortografii, interpunkcji, gramatyki. Sztuka futurystyczna zakładała pełną wolność, oryginalność, wyzwolenie się z tradycji, bunt przeciw temu, co stare. Podkreślano dynamizm, ekstrawagancję, wesołość, wyzwolenie się z bierności i marazmu. Do polskich futurystów należeli: Anatol Stern i Aleksander Wat oraz Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec i Tytus Czyżewski.
Dadaizm
Ruch w sztuce, którego nazwa pochodzi od słowa „dada”, które zupełnie przypadkowo wybrał rumuński poeta Tristan Tzar, zaglądając do słownika Larousse’a. W języku francuskim słowo to oznacza drewnianą zabawkę lub gaworzenie dziecka. Dadaizm najprawdopodobniej był reakcją na absurd i bezsens wojny oraz nacjonalizm w niektórych krajach europejskich. Dadaizm był ruchem awangardowym, który przede wszystkim opierał się na chaosie, dowolności, nonsensie, absurdzie. Do najważniejszych twórców dadaistycznych zaliczamy: Marcela Duchampa, Maxa Ernsta, Jeana Cocteau, André Bretona.
Nadrealizm
Inna nazwa: surrealizm, to kierunek w sztuce, który powstał w latach dwudziestych XX wieku we Francji. Z założenia surrealizm miał być buntem przeciwko realizmowi i racjonalizmowi w sztuce. Dlatego też często obrazy surrealistyczne stoją na pograniczu snu i jawy, pokazują fantazje, halucynacje, wizje oniryczne. Niejako patronem surrealistów stał się Zygmunt Freud, ponieważ badał on podświadomość, zajmował się hipnozą. Surrealistyczne wizje są często oparte na absurdzie. Do najbardziej znanych malarzy zaliczamy: Salvadora Dali, Marcela Duchampa, Maxa Ernsta, Hansa Arpa, a pisarzy: Louisa Aragona, Paula Éluarda, Tristana Tzarę.
Abstrakcjonizm
Kierunek przede wszystkim w sztukach plastycznych. Podstawową cechą charakterystyczną abstrakcjonizmu jest odrzucenie wszystkiego, co ma bezpośredni związek z tym, co rzeczywiste, empiryczne. Sztuka abstrakcyjna jest najczęściej bezprzedmiotowa i bezpostaciowa, a malarze odchodzą od naśladowania natury. Za prekursora abstrakcjonizmu uważa się Wasilija Kandinskiego.
Kubizm
To kierunek w sztukach plastycznych, przede wszystkim malarstwie, którego twórcami byli: Pablo Picasso i Georges Braque. Nazwa kierunku wywodzi się z języka łacińskiego, w którym słowo „cubus” oznacza kostkę. Kubizm narodził się z fascynacji jego twórców sztuką staroiberyjską i afrykańską. Początkowo Picasso i Braque tworzyli osobno, ale później wspólnie stworzyli teoretyczne podstawy kierunku. Każdy przedmiot na obrazie kubistycznym zostaje wpisany w kształt kostki (czyli sześcianu), a także rozbity na wiele mniejszych płaszczyzn, które pokazywane są w najrozmaitszym oświetleniu. Wszystko ma postać bryły, kubiści odrzucili również perspektywę, posługiwali się deformacją, abstrakcją, kolażem. Do najsławniejszych malarzy zaliczamy również: Juana Grisa, Maxa Webera, Fernanda Légera, Louisa Marcoussisa.
Filozofia i psychologia
Zygmunt Freud
Urodził się 6 maja 1856 we Freibergu na Morawach, a zmarł 23 września 1939 w Londynie. Freud nie był filozofem, ale jego badania umysłu ludzkiego wywarły ogromny wpływ na filozofów, uczonych i artystów. Freud zajmował się objaśnianiem marzeń sennych, które uważał za pewnego rodzaju kompensację, ponieważ człowiek realizuje w nich swoje marzenia i pragnienia. Stworzył również teorię popędów (człowiekiem rządzą popęd życia [eros] i śmieci [thanatos]), zajmował się zagadnieniami rozwoju życia seksualnego (podzielił je na fazy), uznał ogromny wpływ nieświadomości na życie człowieka, przedstawił teorię „ego”, „superego” i „id”. Uczniami Freuda byli m.in.: Carl Gustav Jung i Alfred Adler. Do najważniejszych prac Freuda zaliczamy: Objaśnianie marzeń sennych, Marzenia senne, Psychopatologia życia codziennego, Wstęp do psychoanalizy, Ego i id, Kultura jako źródło cierpień.
Carl Gustav Jung
Uczeń Freuda, uważany za twórcę psychologii głębi, psychologii analitycznej, która stanowiła polemikę z psychoanalizą Freuda. Jung zajmował się przede wszystkim wszelkimi przejawami aktywności psychiki człowieka, ale ujmował ją w kontekście zarówno jednostkowym, jak i kulturowym, religijnym, historycznym, itd. Interesowały go baśnie, mity, symbolika, marzenia senne, wizje. Jungowi zawdzięcza psychologia wprowadzenie pojęcia nieświadomości zbiorowej i archetypu.
Egzystencjalizm
Współczesny kierunek filozoficzny, który bada indywidualne losy wolnej i odpowiedzialnej, jednostki ludzkiej. Egzystencjalizm dowodzi, że człowiek jest skazany na wolność, ponieważ jako jedyny byt sam dokonuje świadomych, wewnętrznych, wyborów. Jednak świadomość możliwość utraty owej wolności powoduje lęki egzystencjalne (np.: lęk przed osamotnieniem).
Behawioryzm
Jest to kierunek psychologiczny, który rozwinął się w XX wieku i miał ogromny wpływ na literaturę. Zakładał on, że badanie psychologiczne powinno ograniczać się do tego, co można zmierzyć, a więc poddawaniu pacjenta różnym bodźcom i obserwowaniu reakcji na owe bodźce.
Kultura i sztuka
Malarstwo – zobacz: kubizm, abstrakcjonizm, nadrealizm, ekspresjonizm.
Film
Kinematografia sięga swoimi korzeniami końca XIX wieku. W 1894 roku Tomas A. Edisona zaprezentował w Nowym Jorku swój kinetoskop, a rok później bracia August i Louis Lumière pokazali kinematograf wyświetlający obrazy na ekranie. Początek XX wieku to kolejny krok, jakim stało się już nie rejestrowanie pojedynczych wydarzeń, ale opowiadanie filmowych historii. W tym względzie należy wymienić Podróż na księżyc (1902) Georges’a Meliès’a czy Napad na ekspres (1903) Edwina S. Portera. Okres dwudziestolecia międzywojennego to szybki rozwój tej nowej dziedziny sztuki. Już w 1922 roku opatentowano zapis dźwięku na taśmie filmowej, a w 1927 roku powstał pierwszy film dźwiękowy Śpiewak jazzbandu. Oprócz tego Stany Zjednoczone wyrosły na potęgę kinematografii światowej, a ogromną rolę zaczęło odgrywać Hollywood.
Muzyka
Także w muzyce możemy zaobserwować swoistą rewolucję. Muzycy zrywali z romantycznymi koncepcjami, rozbijali tradycyjne formy, wprowadzali dysonans, kontrast i ekspresję. Z najważniejszych muzyków tego czasu należy wymienić Igora Strawińskiego, Karola Szymanowskiego czy Aleksandra Skriabina. Muzyka dwudziestolecia łączy się także z rozwojem dwóch gatunków muzycznych: bluesa i jazzu. Blues powstał w połowie XIX wieku w kręgach murzyńskich Amerykanów. Potem z terenów południa Stanów Zjednoczonych przedostał się do całej Ameryki. Tematyka piosenek bluesowych skupiała się przede wszystkim na tematach: miłość, wierność, zazdrość, samotność, podróż, wolność oraz podnosiła tematy związane z problematyką rasową. Odmiany bluesa, które narodziły się w dwudziestoleciu to: urban blues i rhythm and blues. Natomiast jazz również powstał na południu Stanów Zjednoczonych w Nowym Orleanie. Główną cechą jazzu jest do dziś improwizacja. Z całą pewnością muzyka ta łączy się z historią Murzynów i czasami niewolnictwa, a także z pieśniami religijnymi pisanymi na wiele głosów. Lata dwudzieste XX wieku to jazz chicagowski, a lata trzydzieste to lata swingu. Najznamienitsze nazwiska: Bessie Smith, Billie Holiday, Bix Beiderbecke, Louis Armstrong, Benny Goodman, Duke Ellington.
Literatura
Polska:
Poeci:
Skamander – Antoni Słonimski, Jarosław Iwaszkiewicz, Julian Tuwim, Kazimierz Wierzyński, Jan Lechoń.
Awangarda Krakowska – Tadeusz Peiper, Julian Przyboś, Jan Brzękowski, Jalu Kurek
Kwadryga – Lucjan Szenwald, Stanisław Ryszard Dobrowolski, Konstanty Ildefons Gałczyński.
Żagaryści – Aleksander Rymkiewicz, Czesław Miłosz, Jerzy Zagórski, Teodor Bujnicki, Jerzy Putrament.
Inni poeci – Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Jerzy Liebert, Władysław Broniewski.
Prozaicy:
Stefan Żeromski, Zofia Nałkowska, Maria Kuncewiczowa, Juliusz Kaden Bandrowski, Bruno Schulz, Witold Gombrowicz, Andrzej Strug
Dramatopisarze:
Stanisław Ignacy Witkiewicz, Jerzy Szaniawski.
Obca:
Franz Kafka – był pisarzem niemieckojęzycznym pochodzącym z Pragi, która pod koniec XIX wieku należała do Austro-Węgier. Z pochodzenia Kafka był Żydem. Jego największym dziełem jest Proces, w którym bohater Józef K. jest człowiekiem samotnym, wyobcowanym, walczącym z niezrozumiałą dla niego machiną biurokracji. Często mówi się, że książką tą Kafka przepowiedział totalitaryzm. Inne ważne utwory: Zamek, Ameryka, Wyrok, Kolonia karna, Dociekania psa, Przemiana.
Tomasz Mann – jeden z najwybitniejszych pisarzy niemieckich, laureat Nagrody Nobla w 1929 roku. Do najważniejszych dzieł należą: Czarodziejska góra, Buddenbrookowie, Doktor Faustus, Mario i czarodziej, Śmierć w Wenecji, Lotta w Weimarze, Tristan, Tonio Kröger. Warto podkreślić, że Tomasz Mann był tym, który sprzeciwił się dyktaturze Hitlera i wybrał emigrację.
Virginia Wolf – najbardziej znana angielska, a zarazem feministyczna pisarka okresu międzywojennego. Już za życia była znana, była członkinią Bloomsbury Group. Utwory: Pani Dalloway, Do Latarni Morskiej, Pokój Jakuba, Noc i dzień, Fale, Lata, Chwile istnienia.
Michaił Bułhakow – autor książki, która przez wiele pokoleń uznawana jest za arcydzieło światowe, Mistrza i Małgorzaty. Bułhakow był pisarzem rosyjskim, który zakpił z rzeczywistości ZSRR, ponieważ napisał powieść o pobycie szatana w ateistycznym kraju. Mistrz i Małgorzata to powieść ponadczasowa, nawiązująca do filozofii, religii, historii, psychologii, polityki. Inne teksty to: Notatki na mankietach, Zapiski młodego lekarza, Szkarłatna wyspa, Zmowa świętoszków, Adam i Ewa, Iwan Wasiliewicz.
Kontynuacje i nawiązania
Z rewolucyjnego programu języka poetyckiego (założenia Peipera, futuryzmu itd) korzysta prawie cała liryka po 1945 roku, np.:
Tadeusz Różewicz
Miron Białoszewski
Stanisław Barańczak
Marcin Świetlicki
Bibliografia przedmiotowa
A. Hutnikiewicz, Od Czystej Formy do literatury faktu. Główne teorie i programy literackie XX stulecia. Warszawa 1990.
Słownik literatury polskiej XX wieku. Red. A. Brodzka [i in.]. Wrocław 1992.
J. Kwiatkowski, Dwudziestolecie międzywojenne. Warszawa 2000.
Podział literatury ze względu na charakter zjawisk w niej występujących
Odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 roku po ponad stuletnim okresie zaborów stworzyło nowe warunki dla rozwoju polskiej kultury i literatury. W 1920 roku powstał Związek Literatów Polskich, zaś w 1924 roku została powołana polska sekcja PEN Clubu reprezentująca polską literaturę na forum międzynarodowym. Literatura międzywojenna nie była jednolita. Pod względem charakteru zjawisk literackich można ją podzielić na dwa różne okresy. Pierwszy z nich, przypadający na lata dwudzieste XX wieku charakteryzuje optymizm, wielka radość i euforia z powodu zakończenia wojny i odzyskaniu wolności, a także wizja świetlanej przyszłości dla Polski i świata, radość życia, pochwała witalności. Ów optymizm widoczny jest szczególnie w twórczości poetów związanych z grupą Skamander, których utwory wyrażają radość i fascynację codziennością. Drugi okres, przypadający na lata trzydzieste zaznaczył się stopniowo narastającym poczuciem kryzysu cywilizacji i ogólnego pesymizmu. Było to spowodowane szokiem, jakim dla ludzi ówczesnych była recesja gospodarcza lat trzydziestych, zwana wielkim kryzysem, która objęła cały świat nie wyłączając Polski odbierając ludziom poczucie stabilizacji i bezpieczeństwa. Dodatkowo w tym okresie nastąpił wzrost potęgi państw totalitarnych, takich jak III Rzesza i ZSRR, co budziło uzasadnione obawy o bezpieczeństwo Polski i świata. Pesymizm miał też inne przyczyny, psychologiczno-społeczne – wynikające z upadku wartości w życiu ludzkim, jaki w tym okresie był zauważalny oraz z sytuacji człowieka w społeczeństwie i jego relacji z innymi ludźmi. Wszystkie te czynniki zaowocowały rozwojem literatury katastroficznej, która najpełniej wyraziła się w twórczości Stanisława Ignacego Witkiewicza oraz poetów Awangardy Krakowskiej. Ich czarne przepowiednie zrealizowały się częściowo w 1939 roku, kiedy wybuchła II wojna światowa.
Proza polska okresu międzywojennego
Proza polska dwudziestolecia międzywojennego w swoim początkowym okresie była zdominowana przez pisarzy, którzy debiutowali jeszcze w epoce Młodej Polski, takimi jak Stefan Żeromski ("Przedwiośnie"), Wacław Berent, Władysław Orkan, Andrzej Strug ("Pokolenie Marka Świdy") oraz Władysław Stanisław Reymont, który w 1924 otrzymał literacką nagrodę Nobla. Pełnię talentu w tym okresie rozwinęli Zofia Nałkowska (m.in. "Granica'), Juliusz Kaden-Bandrowski ("Czarne Skrzydła", "Generał Barcz"), Maria Dąbrowska (m.in. "Noce i dnie"), Jarosław Iwaszkiewicz (m.in. "Młyn nad Utratą"), Maria Kuncewiczowa ("Cudzoziemka"), Pola Gojawiczyńska ("Dziewczęta z Nowolipek"), Jan Parandowski ("Niebo w płomieniach") i wielu innych. Odrębne miejsce w prozie dwudziestolecia zajmowała Zofia Kossak-Szczucka, której "Krzyżowcy" zapewniły trwałe miejsce w polskiej literaturze. Wśród debiutantów największy rozgłos zyskali Jerzy Andrzejewski, Teodor Parnicki ("Aecjusz ostatni Rzymianin") oraz Emil Zegadłowicz ("Zmory"). Dużą poczytnością cieszyła się "Zazdrość i medycyna" Michała Choromańskiego oraz reportaże Melchiora Wańkowicza. Spośród pisarzy związanych z lewicą rozgłos zyskał Leon Kruczkowski, dzięki powieści "Kordian i Cham". Najbardziej nowatorskie pod względem formy były utwory Stanisława Ignacego Witkiewicza, które przepojone były nastrojem katastrofizmu (m.in. "Nienasycenie") oraz Witolda Gombrowicza ("Ferdydurke") i Brunona Schulza ("Sklepy cynamonowe", "Sanatorium pod klepsydrą").
Odrębne miejsce zajmowała literatura popularno-rozrywkowa, przeznaczona dla szerokiego kręgu czytelników. Najwybitniejszym przedstawicielem tego nurtu literatury dwudziestolecia był Tadeusz Dołęga-Mostowicz autor licznych popularnych powieści, takich jak "Kariera Nikodema Dyzmy", "Znachor", czy "Dr. Murek zredukowany", gdzie obok sensacyjnej fabuły znaleźć można było satyryczne spojrzenie na ówczesną politykę i społeczeństwo. Innymi twórcami literatury rozrywkowej byli m.in. Antoni Marczyński - autor powieści sensacyjno-kryminalnych, Irena Zarzycka – autorka lekkich romansów oraz Stefan Grabiński – twórca literatury fantastyki i grozy. W dziedzinie twórczości dla dzieci i młodzieży na czoło wysuwał się Kornel Makuszyński autor takich powieści jak "Szatan z siódmej klasy", "Szaleństwa panny Ewy", "O dwóch takich co ukradli księżyc", "Panna z mokrą głową". Twórczość dziecięco-młodzieżową uprawiali też Janusz Korczak (m.in. "Król Maciuś Pierwszy"), Maria Kownacka, Jan Brzechwa, Janina Porazińska i wielu innych.
Poezja polska okresu międzywojennego
W poezji dwudziestolecia międzywojennego, podobnie jak w prozie początkowo dominowali twórcy debiutujący w okresie Młodej Polski. Byli to między innymi: Bolesław Leśmian ("Napój cienisty"), Leopold Staff ("Ucho igielne") oraz Jan Kasprowicz. Z czasem do głosu zaczęło dochodzić nowe pokolenie, z którego największą poczytnością cieszyli się twórcy związani z grupą Skamander: Jan Lechoń, Julian Tuwim (m.in. "Jarmark rymów"), Antoni Słonimski, Jarosław Iwaszkiewicz oraz Kazimierz Wierzyński, który w 1932 roku otrzymał nagrodę poetycką IX Olimpiady. Oryginalną poezję tworzyły też Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, która do swoich liryk wprowadziła elementy erotyczne, nową składnię i obiegowe zwroty oraz Kazimiera Iłłakowiczówna, w której twórczości brzmiała nuta głębokiej religijności. Pod znakiem awangardy rozwijali swoją twórczość m.in. Julian Przyboś, Tadeusz Peiper, Anatol Stern i Bruno Jasieński. Poezję nawiązującą do tradycji romantycznej tworzyli m.in. Józef Czechowicz i zmarły przedwcześnie Jerzy Liebert. Nurt rewolucyjny i patriotyczny reprezentował m.in. Władysław Broniewski. Poezję katastroficzną tworzyli Czesław Miłosz, Władysław Sebyła i inni. Oryginalnym i popularnym poetą nie związanym z żadnym liczącym się ugrupowaniem literackim był Konstanty Ildefons Gałczyński. Do osobliwości poezji dwudziestolecia międzywojennego zaliczyć też można twórczość polskich futurystów, takich jak Stanisław Młodożeniec, Tytus Czyżewski i Bruno Jasieński, która manifestowała bunt przeciwko tradycyjnym regułom poezjotwórczym.
Twórczość dramatyczna w okresie międzywojennym
W dziedzinie dramatu przodowali Jerzy Szaniawski ("Żeglarz", "Most", "Adwokat i róże"), Karol Hubert Rostworowski (trylogia: "Niespodzianka", "Przeprowadzka" i "U mety"), Jarosław Iwaszkiewicz, Adolf Nowaczyński, Stanisław Przybyszewski (m.in. "Śnieg"), Bruno Jasieński ("Bal manekinów") oraz Stanisław Ignacy Witkiewicz, którego dramaty "Kurka wodna", "Jan Maciej Wścieklica" i inne były w tym okresie na ogół nie rozumiane i nie doceniane. Popularne komedie pisali m.in. Antoni Cwojdziński, Adam Grzymała-Siedlecki oraz Włodzimierz Perzyński.
Krytyka literacka
Pośród krytyków literackich dwudziestolecia międzywojennego na czoło wysuwa się postać Tadeusza Boy-Żelenskiego, który był również oryginalnym twórcą oraz wybitnym tłumaczem. Jego zasługą był przekład i przyswojenie kulturze polskiej najwybitniejszych dzieł literatury francuskiej. Innymi znanymi krytykami byli m.in. Karol Irzykowski, Antoni Słonimski i Kazimierz Wyka.
Pisarze i poeci okresu międzywojennego
Jan Brzechwa (1899-1966)
Zofia Charszewska (1909-1941)
Józef Czechowicz (1903-1939)
Witold Gombrowicz (1904-1969)
Bruno Jasieński (1901-1938)
Jarosław Iwaszkiewicz (1894-1980)
Maria Kuncewiczowa (1899-1989)
Jan Lechoń (1899-1956)
Bolesław Leśmian (1877-1937)
Józef Mackiewicz (1902-1985)
Kornel Makuszyński (1884-1953)
Antoni Marczyński (1899-1968)
Stanisław Młodożeniec (1895-1959)
Zofia Nałkowska (1884-1954)
Maria Pawlikowska-Jasnorzewska (1891-1945)
Julian Przyboś (1901-1970)
Bruno Schulz (1892-1942)
Antoni Słonimski (1895-1976)
Andrzej Strug (1871-1937)
Julian Tuwim (1894-1953)
Stanisław Ignacy Witkiewicz (1885-1939)
Aleksander Wat (1900-1967)
Kazimierz Wierzyński (1894-1969)
Stefan Żeromski (1864-1925)
Utwory okresu międzywojennego
Ferdydurke – Witold Gombrowicz
Granica – Zofia Nałkowska
Sklepy cynamonowe – Bruno Schulz
Dzieci ojczyzny - Maria Dąbrowska
Sanatorium pod klepsydrą - Bruno Schulz
Rok 1794 - Władysław Reymont
Żywe kamienie - Wacław Berent
Karmazynowy poemat - Jan Lechoń
Generał Barcz - Juliusz Kaden-Bandrowski
Szewcy - Stanisław Ignacy Witkiewicz
Przedwiośnie - Stefan Żeromski
O dwóch takich, co ukradli księżyc - Kornel Makuszyński
Cudzoziemka - Maria Kuncewiczowa
Noce i dnie - Maria Dąbrowska
Kariera Nikodema Dyzmy - Tadeusz Dołęga-Mostowicz
Kordian i cham - Leon Kruczkowski
Krzyżowcy - Zofia Kossak-Szczucka
Na tropach Smętka - Melchior Wańkowicz
Lato leśnych ludzi - Maria Rodziewiczówna
Srebrne i czarne - Jan Lechoń
Puszcza jodłowa - Stefan Żeromski
Pożegnanie jesieni - Stanisław Ignacy Witkiewicz
Laur olimpijski - Kazimierz Wierzyński
Dzień jak co dzień - Józef Czechowicz
Popiół i perły - Kazimiera Iłłakowiczówna
Europa - Jerzy Braun
Panny z Wilka - Jarosław Iwaszkiewicz
Całe życie Sabiny - Helena Boguszewska
Dziewczęta z Nowolipek - Pola Gojawiczyńska
Rozmowa z ojczyzną - Józef Łobodowski
Źródła
Piotr Kuncewicz: Leksykon polskich pisarzy współczesnych. Warszawa: GRAF-PUNKT, 1995. ISBN 83-86091-29-0.
Andrzej Albert: Najnowsza historia Polski 1914-1993. T. 1.. Warszawa: Świat Książki, 1995. ISBN 83-7129-177-9.
Tomasz Wroczyński: Literatura polska. Dwudziestolecie międzywojenne. Podręcznik dla klasy trzeciej szkoły średniej. Warszawa: Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, 1998. ISBN 83-02-05473-9.
Okres 20-lecia międzywojennego
Okres 20-lecia międzywojennego jest jednym z najkrótszych okresów literackich. Jednakże ten ograniczony czasowo przez pierwszą i drugą wojnę światową literacki moment dziejowy obejmuje różnorodne zjawiska, prądy i mody artystyczne.
Pierwsze starcia wojenne na skalę światową sprawiły, że zmienił się układ sił w Europie. Wielkie, silne, liczące się i mocarne państwa straciły na progu XX wieku dotychczasową pozycję. Światową siłą i kapitalistycznym przywódcą zostały Stany Zjednoczone Ameryki. Poważne zmiany dosięgły carską Rosję, która została przekształcona przez Rewolucję Październikową w państwo socjalistyczne. Polska po wieloletnim zniewoleniu przez zaborców odzyskała upragnioną wolność i znowu pojawiła się na europejskiej mapie. Polacy nie zdążyli się nacieszyć niepodległą ojczyzną - 21 lat później dostali się pod hitlerowską okupację.
Dla literatury był to zbyt krótkotrwały moment, by wykształciły się charakterystyczne rysy epoki, określony wzorzec postaci czy też typowe formy wypowiedzi. Różne także były podejmowane przez artystów tematy wypowiedzi literackiej. Początkowo pisarze skupiali swą twórczość wokół przeżyć pierwszej wojny światowej, z czasem rozszerzali krąg zainteresowań - starali się objąć kolejne przeobrażenia współczesności, podążali za cywilizacyjnym rozwojem myśli, techniki, stylu życia. Stąd artystyczne realizacje na temat niezwykłego aeroplanu albo cudownego kinematografu.
Nurty filozoficzne
Intuicjonizm - teorię filozoficzną zapoczątkował H. Bergson, według którego świat należy poznawać używając intuicji i życiowego instynktu jako głównego narzędzia zamiast rozumu. Rozwój świata kierowany jest przez irracjonalny pęd życiowy. Świat rządzony jest prawami nieuchwytnymi, dlatego pojąć go i wyrażać potrafi jedynie artysta poprzez swą intuicję.
Materializm dialektyczny to teoria filozoficzna, której autorem jest Karol Marks i Fryderyk Engels, rozbudował ją Włodzimierz Lenin. Według twórców tej myśli poznawanie rzeczywistości jest procesem ciągłym, w czasie którego gromadzone są prawdy względne, co pozwala zbliżyć się do prawdy absolutnej. Pierwotność materii oraz wtórność świadomości - to były główne tezy tych myślicieli. Kierunek ten poznanie utożsamia z praktyką i zakłada, że toczy się nieustanna walka przeciwieństw, czego efektem są przemiany czasowe i przestrzenne. Materialiści uważali, że w literaturze odwzorowywane są stosunki społeczne.
Pragmatyzm - ukształtowany w 2 połowie XX wieku, w Ameryce. Za twórcę tego kierunku uważany jest Wiliam James. Był filozofem i psychologiem, stosował metodę rozsądku krytycznego oraz nauki doświadczalnej. Jego postulaty propagowały praktyczne myślenie i działanie. Pragmatyści dążyli do zbliżenia filozofii z życiem. Głosili zależność prawdziwości twierdzenia od praktycznego skutku. Uważali, że charakter poznania ludzkiego jest wyłącznie praktyczny. Proces poznania miał zaspokajać ludzkie potrzeby, dawać praktyczny efekt, a nie skupiać się na obiektywnym zbliżeniu człowieka do prawdy.
Nurty artystyczne
Ekspresjonizm - nawiązywał do filozoficznych założeń Bergsona, który głosił intuicyjny proces poznania. Wyznawcy ekspresjonizmu pragnęli wyrażać siebie w sposób intuicyjny i spontaniczny. Myśli i przeżycia wewnętrzne wyrażali najchętniej poprzez kontrast, karykaturę, groteskę. Świadomie dążyli do deformowania obrazu rzeczywistości, która według nich była polem do walki dla dobra i zła, duchowości i materii. Twórczość ekspresjonistyczna to zapis niepokoju cywilizacyjnego, buntu wobec społecznych krzywd, świadomych wystąpień w obronie idei humanizmu. Ekspresjoniści sprzeciwiali się również tradycyjnym kierunkom artystycznym, atakowali realizm i naturalizm jako działania odtwórcze wobec świata. Negowali zamiłowanie do estetyki, pragnęli zastąpić ją dążeniem ku prawdzie.
Przejawy ekspresjonizmu uwidoczniły się szczególnie w formach dramatu i liryki. Ponownie poecie nadano status niemalże na równi z Bogiem. Cechy charakterystyczne dla stylu ekspresjonistycznego to śmiałe obrazowanie, kontrasty i dysonanse, hymniczny ton wypowiedzi - "krzyk duszy" artysty, co miało wstrząsnąć odbiorcą, pozostawić w nim niepokojące doznanie. Stany emocjonalne miała wyrażać abstrakcja, przedmioty ulegały antropomorfizacji, logika okazywała się drugorzędna w przekazie.
Futuryzm był awangardowym kierunkiem, który rozwinął się na początku XX wieku w literaturze i sztuce. Za twórcę teoretycznego podłoża tej myśli uznaje się włoskiego poetę, Tomassa Marinettego, który ogłosił manifest futurystyczny. Anarchistyczny bunt miał być według niego formą sprzeciwu wobec tradycyjnej kultury oraz układu społecznego. Wyznawcy futuryzmu fascynowali się przyszłością i nowoczesnością, zachwycał ich postęp techniczny i rozwój cywilizacyjny, wychwalali dynamikę życia wielkich aglomeracji miejskich. "Mocny człowiek" Nietzschego oraz zdobycze techniki zostały przez futurystów otoczone kultem, tak samo jak siła, przemoc, czy wojna. We Włoszech na futurystów silnie oddziaływał ruch faszystowski. Polscy twórcy sympatyzowali z rewolucjonistami i walecznym proletariatem. Literatura realizowała futurystyczne założenia poprzez nowy język poetycki, który odrzucał zasady logiczne, ortograficzne i składniowe. Nowy sposób wyrazu tworzony był do kreowania obrazu ruchu, wieloplanowości, równoczesności zjawisk. Odrzucone reguły językowe zastąpiła gra słów, oparta na brzmieniowym podobieństwie, której efektem był zwykle utwór bez konkretnych znaczeń. W Polsce do futurystów zaliczano B. Jasieńskiego, S. Młodożeńca, T. Czyżewskiego.
Surrealizm (nadrealizm) - za autora manifestu surrealistów uważa się Andre Bretona. "Nadrealna rzeczywistość" miała być celem artystycznej kreacji. Artyści zmierzali do uniezależniania procesu tworzenia od zasad logiki. Sztuka miała powstawać poza normami estetycznymi i etycznymi, rozumowym uporządkowaniem. Na etapy tworzenia miały wpływać skojarzenia, mechanicznie przekazywane bodźce z podświadomych sfer jaźni. Surrealiści wykorzystywali zupełnie przypadkowe, luźne pomysły, idee, sięgali po absurd, parodię, groteskę. Na przedstawicieli tego kierunku mocno oddziaływało doświadczenie wojenne - byli przekonani, że cywilizacja Zachodu przeżywa kryzys, tak samo jak racjonalizm, który leży u jej podstaw. Uważali, że jednostka potrzebuje, by wyrwać ją z reguł obowiązku. Pomóc w tym miała poezja, nieskrępowana wyobraźnia i miłość, które miały zjednoczyć jawę i sen, by człowiek mógł osiągnąć stan harmonii.
Neoklasycyzm to nurt typowy dla poezji. Charakterystyczne dla tego kierunku było sięganie do przeszłości kulturowej, wzorem było dziedzictwo antyczne, pojawiały się odwołania do twórczości Greków i Rzymian, ceniony był także barok i klasycyzm. Za wybitnego artystę - neoklasyka uważa się Paula Valery'ego. Francuski poeta jest autorem programu twórczości intelektualnej, która jednoczy literackie tradycje i współczesne osiągnięcia poezji z symbolizmem. Jego liryka łączy intelektualną abstrakcję z filozoficzną aluzją. Typowa cecha formalnego ukształtowania wypowiedzi neoklasycznej to rygorystyczna forma, nawiązująca do wzorów klasycznych. Wiersze pisane były językiem poetyckim tak, aby obrazowały "czystą poezję", bez odwoływania się do prozy życia. Założenia neoklasyków można odnaleźć również w niezwykłej twórczości Thomasa Eliota.
Stefan Żeromski - "Przedwiośnie"
Czas powstania "Przedwiośnia" to rok 1924. Polska zmaga się wtedy z narastającym bezrobociem, zastojem w gospodarce oraz kryzysem politycznym. Powieść jest wyrazem rozczarowania autora, który musiał zrezygnować z wiary w odrodzenie Polski jako kraju nowego, sprawiedliwego ładu. Walka z nędzą społeczną została przegrana. Na jej drodze stanęła walka o możliwość sprawowania władzy w odrodzonej ojczyźnie. Wsparcie wojska i policji doprowadza do przelewania krwi manifestujących robotników. Kształtowanie nowego państwa, zawarte w tytule powieści "przedwiośnie" odradzającej się Polski jest okupione krzywdą i cierpieniem, skończyło się klęską, zanim jeszcze zdążyło rozkwitnąć.
Polskie grupy poetyckie
SKAMANDER
Członkowie grupy skupieni byli przy piśmie "Pro arte et studio". Skamandryci byli poetami, zajmowali się także kabaretem literackim. Został założony w roku 1919. Miejscem spotkań była kawiarnia "Pod Picadorem". Rok później ukazał się pierwszy egzemplarz "Skamandra". W 1924 roku zaczęli prezentować swoje założenia poetyckie na łamach "Wiadomości literackich". Artystyczne działania nie zaowocowały spójnym programem, sama grupa także nie była podporządkowana skonkretyzowanej wizji poetyckiej. Bo "programy są zawsze spojrzeniem wstecz, są dzieleniem nieobliczalnego życia przez znane" - twierdzili w pierwszym wydaniu "Skamandra". Wspólnie jednak dążyli do łączenia poezji z codziennością, pragnęli wprowadzić współczesne życie do poezji. Adresatem ich twórczości miał być niemal każdy. Kierowali swe wypowiedzi poetyckie do przeciętnych ludzi. Tworzyli więc nie tylko wiersze, napisali wiele tekstów do piosenek i kabaretów, szopek politycznych, felietonów czy utworów satyrycznych. Ich artystyczną postawę cechowało konkretne obrazowanie, wychwalanie życia, radości z codziennych chwil, bohaterem ich wierszy stał się prosty człowiek, używali języka potocznego do poetyckich kreacji. Polemizowali z tradycją, ale też z awangardą poetycką.
Najważniejsi skamandryci to: Julian Tuwim, Jan Lechoń, Jarosław Iwaszkiewicz, Kazimierz Wierzyński, Antoni Słonimski.
FUTURYZM
Nurt rozwijał się już na początku XX wieku w Europie Zachodnie. Polscy futuryści aktywnie występowali przede wszystkim w okresie od 1919 do 1921 roku. Futurystyczne założenia opierały się kulcie tego, co nowoczesne. Technika i rozwój cywilizacyjny były ulubionymi tematami twórczości tej grupy. Dzieło sztuki wzorowali na maszynach, które "przez doskonałe połączenie ekonomiczności, celowości i dynamiki" ucieleśniały futurystyczne fascynacje artystów. Uwielbienie dla przyszłości sprawiło, że negowali tradycję i wszelkie pomniki przeszłości. Fascynację techniką potrafili łączyć z umiłowaniem siły pierwotnych instynktów. Ufali naturalnym odruchom ludzkim, równocześnie wychwalając nowoczesną technologię. Program obejmował czczenie z jednej strony żywiołów natury, a z drugiej geniuszu cywilizacyjnego. Śmiałym przejawem odwrócenia się od tradycyjnych wartości był język, a właściwie pismo futurystów, którzy ogłosili wolność zapisu, czyli "dowolności form gramatycznych, ortografii i przestankowania".
Słynni futuryści to: Bruno Jasieński, Anatol Stern, Stanisław Młodożeniec, Adam Ważyk.
AWANGARDA KRAKOWSKA
Krakowskie czasopismo "Zwrotnica" skupiało poetów awangardy. Za twórcę teoretycznych założeń grupy uważa się Tadeusza Peipera. Według niego świat w XX wieku przybrał zupełnie nowe oblicze. Zmienił się i społeczny, i cywilizacyjny obraz współczesnej rzeczywistości. Pieper postulował, że zadaniem ludzi jest włączanie się w przemiany. Wielki nurt zmian powinien wciągnąć każdy przejaw życia ludzkiego, wpływać na przemiany odczuć i wyobraźni człowieka. Nowy wzór ludzkości , nowe formy życia miały być współtworzone przez sztukę nowoczesną. Artyści mieli za zadanie zniwelować przepaść, która dzieli cywilizacyjne osiągnięcia od psychicznych możliwości człowieka, który nie potrafi się dostosować do nowego świata.
Peiper głosił hasło "3 x M" - Miasto, Masa, Maszyna. Zaawansowane technologie, nowoczesne maszyny, postęp urbanizacyjny oraz industrialny stanowiły wzór dla społeczeństwa, które powinno stać się doskonale działającym organizmem i funkcjonować jak ten optymistyczny model świata.
Dla Peipera najważniejsza była praca. Poeta winien pracować jak rzemieślnik, który z wielkim trudem kształtuje swoje dzieło. Zanegował natchnienie i wolną grę wyobraźni jako sposób artystycznego tworzenia. Podstawą nowego kształtu liryki miały być rymy - regularne, ale oddalone o kilka wersów, by wykorzystana została metoda kojarzenia odległych od siebie pojęć.
Najważniejsi przedstawiciele awangardy to Julian Przyboś, Jan Brzękowski, Adam Ważyk.
POEZJA REWOLUCYJNA
"Trzy salwy" - tak brzmiał tytuł zbiorku poetyckiego, który został wydany w roku 1925 przez Stanisława Stande, Władysława Broniewskiegi i Witolda Wandurskiego. Trójka poetów nie sprecyzowała poetyckich założeń programowych. Skupiali się tylko na tym, by podczas bezlitosnych walk proletariatu i burżuazji stawać zdecydowanie po lewej stronie barykady.
Omów rozwój kultury polskiej w okresie dwudziestolecia międzywojennego
Lata międzywojenne (1918 - 1939) były bardzo ważnym okresem w dziejach kultury polskiej w odradzającej się II Rzeczypospolitej. Warto zwrócić uwagę na jej znaczny rozwój, mimo iż nie wytyczał go żaden plan. Wprawdzie władze państwowe w mniejszym stopniu popierały rozwój nauki i sztuki, ale nie stanęło to na przeszkodzie uzyskania sporych osiągnięć na tym polu. W dwudziestoleciu międzywojennym silnie wyodrębniła się inteligencja, która dbała o rozwój instytucji naukowych i kulturalnych. Pierwsze instytucje kulturalne powstawały w latach dwudziestych. Niestety sztuka międzywojnia nie miała tak jednolitego charakteru jak to było w poprzednich epokach, np. renesansie czy romantyzmie. W różnych dziedzinach osiągano wysokie wyniki. I tak np. kino w tym czasie przeżywało swój rozkwit. Obok filmów zagranicznych wyświetlano polskie adaptacje dzieł literackich, filmy historyczne i komedie muzyczne. Dużą rolę w polskim życiu kulturalnym odgrywał również teatr, w tym także teatr muzyczny, operetka i kabaret (np. Qui Pro Quo). W 1925 roku utworzono Polskie Towarzystwo Radiotechniczne. Na literaturę powstałą w tym okresie wpływ miały liczne prądy literackie i artystyczne. Rozwinęła się krytyka literacka (Karol Irzykowski i Tadeusz Boy-Żeleński). Ważnym zjawiskiem było powstawanie grup poetyckich, np. Skamander, Awangarda Krakowska, Futuryści. Prawie każde z nich miało także swój organ prasowy. W malarstwie królował m. in. postimpresjonizm i formizm. Powstawały muzea i zakładano galerie. Na rozwój muzyki duży wpływ miała twórczość K. Szymanowskiego. W 1919 roku Łódź jako jedna z pierwszych miast polskich wprowadziła obowiązek powszechnego nauczania. Dziewięć lat później powołano tam Oddział Wolnej Wszechnicy Polskiej.
Omówienie okresu artystycznego dwudziestolecia międzywojennego
Spośród poszczególnych epok artystyczno-literackich najbardziej zróżnicowaną, ale i jedną z najwybitniejszych jest okres dwudziestolecia międzywojennego. W tym to okresie zaczynają tworzyć artyści, którzy uznawani są obecnie za czołówkę i najwybitniejszych artystów polskich. Nie jest to jednak tylko i wyłącznie ważny okres dla sztuki polskiej, również e Europie dzieje się bardzo wiele i to dzięki właśnie tendencjom zachodnim polska sztuka nabiera rozpędu i wielkiej oryginalności.
Do najważniejszych inspiracji artystycznych zaliczyć trzeba w tym przypadku kubizm, który zrezygnował z realistycznego i wiernego odwzorowywania rzeczywistości na płótnie o rozpoczął eksperymenty z formą przedmiotów i próbą ukazania ich w różnych wymiarach. Jest to wskazanie na kreacyjny a nie imitacyjny wymiar dzieła sztuki. Z tych pomysłów czerpać będą nie tylko artyści plastycy, ale również literaci. Objawiać się to będzie w zburzeniu dotychczasowego sposobu linearnej narracji i opowieści, a przejściu w stronę fabuły budowanej z na podstawie różnych punktów widzenia. Świat powieści nie będzie już składną opowieścią o jakiś wydarzeniach, ale stanie się autonomicznym tworem skupionym na swych wewnętrznych zasadach budowy. Z takim pojmowaniem sztuki łączy się również myśl przedstawiona przez Sigmunda Freuda, a mianowicie psychoanaliza. Dzięki niej artyści zrozumieli, że człowieka nie jest jednostka wolną kierującą się wolną wolą. Zwrócili uwagę, że intelekt człowieka jest podzielony i poddany działaniom sił, na które nie ma wpływu. Teraz najważniejszym polem myśli człowieka stała się nieświadomość, która poprzez popędy kieruje ludzkim życiem. Człowiek przedstawiany jest więc często w sztuce jako ten, który jest istotą słabą, ciągle poddaną lękowi przez nieznaną siłę, która nim kieruje. Z takim pojmowaniem psychologii człowieka łączą się przecież najważniejsze dzieła literackie. Wystarczy wspomnieć "Ulissesa" Jamesa Joyca, "Proces" Franza Kafki albo "Sklepy Cynamonowe" Brunona Schulza. Wszystko to pokazuje, w jaki sposób człowiek podporządkowany jest prawom psychiki, nad którą w dodatku nie posiada kontroli.
Ważnym i godnym odnotowania motywem w omawianiu sztuki dwudziestolecia jest również zmiana stosunków społecznych. Tak jak w sztuce nastąpiła zmiana wartości estetycznych oraz pojmowania człowieka, tak w społeczeństwie trwały przemiany związane z ideologią socjalistyczną. W każdej z tych dziedzin odrzucono zastane normy i stosunki, a w zamian za to proponowano rewolucyjne zmiany w pojmowaniu zarówno dzieła sztuki, człowieka, jak i społeczeństwa. Dlatego też w śród artystów tego okresy tak modną ideologią był właśnie socjalizm - zaznaczyć jednak trzeba, że w znaczeniu komunistycznego terroru, ale ze względu na jego postępowy charakter. Wszystkie te przemiany świetnie ukazuje nam sztuka i literatura.
Proza dwudziestolecia międzywojennego stoi właśnie pod znakiem nowego spojrzenia na człowieka. W najważniejszych powieściach tego okresu widać, że człowiek nie jest już centralną i posiadająca wielką moc jednostką. Wraz z nastaniem psychoanalizy stał się pewnego rodzaju trybem, elementem większej całości, którą kierują popędy podświadomości oraz układy społeczne. Człowiek od tej chwili nie jest twórcą i panem, ale stał się jednym z wielu bytów, które muszą walczyć o swoją tożsamość z nieznaną dotąd siłą. Tak jest chociażby w przypadku Józefa K z "Procesu" Franza Kafki. Przedstawia on człowieka jako tego, który poddany jest działaniu mechanizmów, o których nie ma pojęcia, że istnieją. Bezimienny sąd, który stawia zarzuty Józefowi jest uosobieniem wszechwładnej i wszechobecnej władzy, od której wyroków nie ma odwołania. Może to oznaczać albo totalitarność każdego układu społecznego, który mniej lub bardziej ukrywa swój wymiar ideologiczny, albo możemy postrzegać historię Józefa K. jako właśnie dramat psychoanalityczny, w którym Józef K. poddany jest działaniu popędów, mocy nieświadomości, której nie sposób się przeciwstawić. Wydaje się, że obydwie interpretacje są uprawnione.
Na psychologiczny wymiar człowieka kładzie nacisk również James Joyca w "Ulisesie". Dzieło to jest zbudowane nie na zasadzie opowiadania wydarzeń i liniowej narracji, ale przedstawia technikę monologu wewnętrznego. Wszystko, o czym czytamy rozwija się nie w realnym świecie, ale w umyśle poszczególnych bohaterów. Wydarzenia ukazywane są z różnych perspektyw, w zależności do tego, komu autor użycza głosu. Inny wymiar tego dzieła, który również jest pewną charakterystyką tego okresu, jest jego nowatorstwo i eksperymentatorstwo, poszukiwanie nowych wartości i środków wyrazu. Joyca zastosował technikę, której nikt nigdy nie stosował. Jest to powieść ciężka do przebrnięcia, gdyż jest to jakby niekontrolowany zapis myśli różnych ludzi, ale niewątpliwie jest to dzieło wybitne. Starczy dodać, że w oryginale powieść ta jest jednym, długim zdaniem rozpisanym na pięciuset stronach!
Na gruncie polskim wspomnieć trzeba zapewne o Witoldzie Gombrowiczu, który jest jednym z najwybitniejszych twórców polskich, który prezentuje czytelnikom bardzo złożony, a zaraz przekorny i prześmiewczy projekt literacki. We wszystkich swych dziełach - zarówno prozatorskich, jak i dramatycznych, Gombrowicz kładł nacisk na pokazanie człowieka oraz jego usytuowanie się w świecie. Dlatego też uważany jest za jedynego, prawdziwego egzystencjalistę polskiego. Pokazywał, że życie człowieka uzależnione jest od innych ludzi, musimy żyć w jakimś społeczeństwie, byśmy mogli w ogóle funkcjonować. Człowiek istnieje o tyle, o ile może kontaktować się, określać podług drugiego człowieka. Poza tym w jego twórczości, zwłaszcza w "Dziennikach", krytykę pewnego modelu kultury, romantycznego mitu patriotyzmu i bogojczyźnianych przekonań. Nie to jest najważniejsze jego zdaniem, ważny jest człowiek i jego prawdziwe przekonania, a nie sztuczne ceremoniały, które nie niosą za sobą żadnego sensu. Taką krytykę widać bardzo dobrze również w "Trans-atlantyku".
Proza to jednak nie jedyna dziedzina sztuki, gdzie pojawia się refleksja nad nowym modelem człowieka i społeczeństwa. Widać to bardzo dobrze również w poezji. Najlepiej ukazują to działania awangardy literackiej, która w swych literackich projektach dążyła do stworzenia nowej sztuki, takiej, która opisywałaby nowego człowieka, nową rzeczywistość społeczną. Ich zdaniem stara sztuka nie może tego czynić, gdyż nie była przygotowana na takie wydarzenia. Dlatego też ich twórczość zafascynowana jest przyszłością, rozwojem nauki, techniki, rozbudową miast. Wszystkim, co wiąże się rozwojem człowieka i jego nowym środowiskiem. Takie projekty prezentowali:
- Awangarda Krakowska - W skład tego literackiego ugrupowania wchodzili tacy wielcy twórcy, jak Tadeusz Peipera, Julian Przyboś, Adam Ważyk. Swoje manifesty opisujące sztukę awangardową publikowali w ukazującej się w latach dwudziestych "Zwrotnicy". To tam opublikowany sławny manifest zatytułowany "Miasto, Masa, Maszyna" oraz inne: "Punkt wyjścia", "Metafora teraźniejszości". Jej głównym redaktorem oraz teoretykiem awangardowców był właśnie wspomniany Tadeusz Peipera, który stworzył teoretyczne podstawy tej literatury.
- Futuryści - Grupa ta przejęła inspiracje głównie z kręgów tego nurtu poezji włoskiej. Odwoływali się do manifestu Marinettiego, który głosił ideę "słów na wolności", które miały być określeniem dla nowej poezji, poezji przyszłości.
Działania prekursorskie w kręgu tej poezji przypisuje się Jarzemu Jankowskiemu, który uznawany jest właśnie za ojca polskiego futuryzmu. W pełni jednak rozwinął się on dzięki działalności twórców późniejszych, którzy działali w dwóch ośrodkach: warszawskim - do którego zaliczyć trzeba Anatola Sterna i Aleksandra Wata oraz ośrodku krakowskim, którego reprezentantami byli Tytus Czyżewski, Franciszek Młodożeniec, Bruno Jasieński.
Działalność futurystów stała się wydarzeniem nie tylko literackim, ale obyczajowym. Często na organizowanych przez nich hepeningach mających rozpowszechniać ich twórczość, interweniowała policja, gdyż uznawano ich wystąpienia za obrazoburcze.
Tak przedstawiają się najważniejsze tendencje w sztuce dwudziestolecia międzywojennego, które na długo określiły model sztuki i chyba nawet dzisiaj wiele z przedstawionych przez nich pomysłów jest wciąż aktualna i inspirująca dla sztuki współczesnej.
Omówienie epoki dwudziestolecia międzywojennego – najważniejsze problemy, dzieła, terminy
Dwudziestolecie międzywojenne jest epoką, która przypada na czas pomiędzy dwiema wojnami światowymi. Okres początkowy określa się po zakończeniu pierwszej wojny światowej, natomiast końcem tegoż okresu jest rok, 1939 kiedy to rozpoczyna się druga wojna światowa. W tych klauzulach czasowych zamyka się nie tylko bardzo ważny czas dla historii polski i świta, ale również okres bardzo wartkich i znaczących przemian w kulturze i sztuce. Wpływ na to miały po części wydarzenia wojenne, ale i wszystko to, co związane było z odkryciami naukowymi, ogólnym postępem technologicznym i rozwojem cywilizacyjnym. Wszystko to ukształtowały nowoczesny projekt artystyczny dwudziestolecia międzywojennego, z którego wyłoniły się wielkie indywidualności życia literackiego i artystycznego, ale wykształciły się prądy w sztuce, które po dziś dzień są żywotne i interesujące.
Wspomniany wyżej rozwój w różnych dziedzinach życia społecznego, który miał wpływ na kształtowanie się nowej myśli artystycznej objawiał się głównie w następujących dziedzinach:
- zmiany historyczne - do najważniejszych w tej dziedzinie należą zapewne wydarzenia związane z pierwszą wojną światową oraz odzyskaniem przez Polskę niepodległości. Nie są to jednak jedyne elementy. Wspomnieć trzeba również o formowaniu się nowego ruchu społecznego - socjalizmu, który objawił się głównie w rewolucyjnej Rosji, ale miał też wpływ na życie społeczne innych państw. Idea ta żywotna była dość mocno w środowiska inteligenckich, który upatrywały w niej środek na stworzenie nowego, nowoczesnego społeczeństwa. Idea ta w sposób pośredni wpłynęła głównie na ruchy awangardowe, ale nie tylko.
- rozwój nauki i techniki - tutaj najważniejszymi odkryciami były badania Einsteina, który zrewolucjonizował dotychczasowe myślenie o świecie i czasie, jako tworze niezmiennym i linearnym. Okazała się tym czasem, że cała nasza widza zależy od tego jak spojrzymy na obiekt badań. Nie jest on wartością stałą, ale zależy od naszego punktu widzenia. Poza tym dochodzi do rozszczepienia atomu, co burzy wiarę w niezmienność i stałość materii. Do podobnych ustaleń doszedł Heisenberg, który wymyślił tak zwaną "zasadę nieoznaczoności". Według niej każdy punkt rzeczywistości daje się opisać i oznaczyć tylko na zasadzie prawdopodobieństwa a nie wiedzy pewnej. Wszystko to tylko opis matematyczny, a tak naprawdę to nie wiemy czy istnieją jakieś na pewno różne procesy czy elementy.
- rozwój kinematografii - na nowy sposób przedstawiania w sztuce ma również wpływ powstania nowego medium - kinematografu. Pozwala on na różnego typu nowe eksperymenty z materią sztuki.
- rozwój cywilizacyjny - wraz z rozwojem nauki rozwija się również społeczeństwo, które staje się społeczeństwem mieszczańskim, większość ludzi zaczyna emigrować ze wsi do miasta, wykształca się klasa robotnicza oraz mamy do czynienia z początkami kapitalizmu. Pozostaje to nie beż wpływu na sztukę.
Jednak prądy polityczno - społeczne oraz rozwój nauki to nie jedyne czynniki kształtowana się nowej kultury a wraz z nią sztuki. Bez wątpienia na każdą epokę literacko-artystyczna wywiera wielki wpływ również filozofia i jej propozycje związane z danym okresem. Nie inaczej jest oczywiście i w tym przypadku, a powiedzieć nawet trzeba, że w dwudziestoleciu międzywojennym związek ten nabiera jeszcze większej wartości i siły. Zapewne dlatego, że pojawiają się w tym czasie koncepcje, które na stałe zmienią nasze pojmowanie kultury i staną się pomysłami do dziś z powodzeniem rozwijanymi i stosowanymi do opisu sztuki i kultury. Za najważniejszy z nich uznać trzeba psychoanalizę Sigmunda Freuda. Psychoanaliza należy do najważniejszych - jeśli nie najważniejszych - nurtów filozoficznych XX wieku. Dała ona początek całkowicie nowemu spojrzenia na człowieka i w dużym stopniu przyczyniła się do odrzucenia klasycznej formy filozofii i wykształcenia się prądów krytycznych w jej łonie, które prężnie działają po dzień dzisiejszy. Najważniejszym odkryciem Freuda było wykazania, że ludzka psychika jest tworem podzielonym na poszczególne elementy, z których większość jest sferą nieświadomą, czyli będącą pod kontrolą popędów, a nie człowieka. Zapoczątkował refleksję nad snami i ludzką seksualnością. To właśnie ona, a raczej ukryte popędy, staja się motorem pracy twórczej i tworzą kulturę w ogóle. Człowiek wypiera swe zwierzęce potrzeby i zastępuje je czynnościami kulturowo-artystycznymi. Psychoanaliza znalazła wielkie zastosowanie w sztuce, a zwłaszcza w refleksji nad nią. Jej elementy odnajdujemy w każdej dziedzinie sztuki - od malarstwa po literaturę. Do dziś jest bardzo płodnie rozwijającą się dziedziną.
Kolejnym nie mniej ważnym prądem w filozofii tego okresu okazał się intuicjonizm wykreowany przez Henrego Bergsona. U podstaw opracowanego przez niego projektu filozoficznego leżało przekonanie, że człowiek nie powinien poznawać świata zmysłami, gdyż takie poznanie nie jest do końca wystarczające i prawdziwe. Najważniejszym aparatem jaki posiada człowiek, którym powinien kierować się w swoim życiu jest intuicja. Tylko dzięki niej człowiek może otworzyć się na otaczający go świat, odczuć w całym jego pięknie i pełni. "Dostrzec" elementy, których normalnie nigdy by nie zauważył. Filozofia ta wywarła ogromny wpływ chociażby na poetę Bolesława Leśmiana, który w swej twórczości inspirował się właśnie filozofią Bergsona.
W dalszej kolejności za dominujące projekty filozoficzne uznać możemy dwa nie mniej ważne projekty, które znalazły duże zastosowanie nie tylko w rozumieniu sztuki tego okresu, ale dały nowe spojrzenie na człowieka oraz jego wytwory kulturowe, należą do nich pragmatyzm i behawioryzm. Twórcą pragmatyzmu był Henry James, który w swych teoretycznych pismach zawarł podstawy myśli pragmatycznej. Do najważniejszych postulatów zaliczyć tu trzeba przekonanie, że wszelka wiedza, którą posiada człowiek oraz wszelkie akty poznania powinny być czynione nie po to, by odkryć prawdę świata, ale by usprawnić życie człowieka. Filozofia pragmatyczna zamiast pytać istotę zjawisk oraz ich pochodzenie, zajmuje się raczej ich użytecznością i tym, w jaki sposób mogą one pomóc człowiekowi w jego życiu. Uważali, że nie ważne są rozważania o prawdzie, początku wszystkiego, gdyż tego ustalić nie sposób, bo wszelką prawdę konstruuje człowiek - prawdziwe jest to, co ułatwia życie i jest akceptowalne przez daną społeczność. Natomiast behawioryzm stworzył John Watson.
Nazwa tego nurtu pochodzi od angielskiego słowa behavior i oznacza zachowanie. Nurt ten, jak wskazuje nazwa, zajmuje się więc ogólnie pojętym zachowaniem człowieka. Uważali oni, że człowieka poznać nie można, nie można określić go z punktu widzenia jego uczuć czy psychiki, ponieważ tych wartości nie da się udowodnić empirycznie. Dlatego postulowali by człowieka opisywać na podstawie jego zachować i z nich wyciągać wnioski o jego sposobie zachowywania się w danych sytuacjach. W literaturze wielu twórców inspirowało się tą myślą, chociażby Marek Hłasko.
Na podstawie tak przedstawionych i rozpoznanych prądów filozoficznych kształtowała się właśnie sztuka okresu dwudziestolecia międzywojennego. Trzeba jednak powiedzieć, że nie była to sztuka jednolita, a obfitująca w bardzo różne, często sprzeczne pomysły artystyczne. Na podstawie takich rozróżnień wykształciły się różne prądy w sztuce, czy grupy artystyczne, którym przyświecały odmienne tezy estetyczne. Wyszczególnić tu możemy następujące przykłady: Ekspresjonizm - ruch zapoczątkowany w Niemczech z początkiem XX wieku. Był on sprzeciwem skierowanym w sztukę, która skupiała się na odwzorowywaniu rzeczywistości tworząc działa realistyczne. Ekspresjoniści uważali, że najważniejszy w dziele jest przekaz uczuć towarzyszących tworzeniu. Neoklasycyzm - twórcy tego prądu w swej twórczości nawiązywali do kultury i form klasycznych i antycznych pierwowzorów. Chcieli, by literatura odznaczała się pięknem formy, wysokim stylem języka. Jego rozwój i trwanie obserwować możemy do dzisiaj. Socrealizm - prąd w sztuce, który nastał wraz z wprowadzeniem komunizmu. Uznawany był za jedyny wartościowy i ludowy ruch w sztuce. Przedstawiano w nim sceny z życia zwykłych ludzi - robotników przy pracy, etc. Kreacjonizm - główna tezą tego prądu było odrzucenie kopiowania tego, co zaobserwowane. Kładziono nacisk na moc twórczą artysty i jego kreacyjne, innowacyjne możliwości. Surrealizm - ruch w sztuce, którego początki związane są z Paryżem. Surrealiści uważali, że rzeczywistość nie jest najważniejsza, starali się pokazać, że istnieją jeszcze wyższe stadia, na które może wejść umysł ludzki. Przedstawiali wszystko to, co ich zdaniem było ukryte pod płaszczem rzeczywistości. Dlatego też ich dzieła ukazywały zwykłe przedmioty, ale zawsze zdeformowane, powykrzywiane. Do najważniejszych należeli Salwador Dali oraz Andre Breton. Psychologizm - kierunek ten zyskał na sile wraz z odkryciem przez Freuda zasad rządzących ludzką psychiką. Zarówno pisarze starali się pokazywać "portrety psychologiczne" w swych utworach, jak i badacze literatury zaczęli przykładać coraz większą uwagę do tej kwestii i aspektu literatury i sztuki. W literaturze polskiej: M. Kuncewiczowa. Awangarda - terminu tego używa się w dwóch ujęciach. Po pierwsze, jest to określenie stosowane do poezji z okresu XX-lecia międzywojennego. Po drugie natomiast, używa się go do określania nowych i eksperymentatorskich dzieł w sztuce - takich, które odrzucają dotychczasowe formy wyrazu. Dadaizm (lub "Dada") - marginalny prąd w sztuce przełomu wieków reprezentowany przez takich twórców, jak A. Breton, L. Aragon, P. Éluard. W Polsce natomiast prze Tytusa Czyżewskiego i Stanisława Młodożenica. Dał początek surrealizmowi. Ruch ten opowiadał się za całkowitym odrzuceniem klasycznych form i autorytetów sztuki, na rzecz wolnych, często obrazoburczych działań artystycznych. Futuryzm - kierunek najlepiej rozwijający się we Włoszech na początku XX wieku. Za kreatora tego ruchu w sztuce uważa się F. T. Marinettiego. Głosił on idę stworzenia nowej sztuki, która będzie sztuką przyszłości, bez żadnych norm i nakazów. Stąd w ich twórczości nie przestrzeganie chociażby zasad ortografii. W Polsce najwybitniejszymi reprezentantami byli Tadeusz Peiper i Julian Przyboś.
Na polu sztuki polskiej do ważnych nurtów należał również taki projekt zwany Trupizmem - prąd w sztuce i literaturze określany mianem "estetyki brzydoty". Twórcy ci uważali, że do rangi wartości estetycznych podnieść również można to, co brzydkie i nie kojarzące się z pięknem. Do najważniejszych przedstawicieli zalicza się Stanislawa Grochowiaka, Andrzeja Bursę, Rafała Wojaczka. Wśród grup artystycznych, poza wymienionymi, wskazać trzeba również Skamandrytów, którzy należeli do najważniejszych poetów tego okresu.
Była to grupa poetycka, do której zaliczali się; Julian Tuwim, Kazimierz Wierzyński, Antoni Słonimski i wielu innych. Ich głównym hasłem było tworzyć poezję zwykłą dla zwykłych ludzi. Beż zbędnych wirtuozerii oderwanych od życia poezja staje się bliższa człowiekowi. Dlatego w ich tekstach dominuje życie ludzi, bohaterem jest zwykły człowiek i jego codzienne sprawy. Ich poezja mocno była zakorzeniona w tradycji i tym różnili się chociażby od awangardy czy futurystów, że mocno czerpali z jej pokładów.
Tak pokrótce określić można poszczególne realizacje i prądy artystyczne, które obecne były w sztuce zarówno europejskiej, jak i polskiej. Niektóre z nich były zjawiskami obecnymi tylko w sztuce rodzimej, lecz większość wywodziła się z inspiracji obcymi nurtami.
Sztuka odchodziła od fotograficznego odtwarzania świata. W związku z rozwojem techniki miała ona pokazywać raczej różnice i dysonanse w świecie. Pierwotne odejście od fotograficznego oddawania świata dostrzec możemy już u impresjonistów. Uwieczniali oni dość subiektywny obraz, odczucia chwili, rezygnowali więc z obiektywnego spojrzenia.
W malarstwie XX wieku obraz może być odbiciem prywatnego świata autora. Pojawiają się przedmioty i relacje między nimi, które normalnie nie występują w rzeczywistości.
Pojawiają się pierwsze nowatorskie próby przedstawiania świata widzianego oczami dziecka. Często twórcy wyrażali swe zainteresowanie pierwotnymi kulturami (tzw. prymitywizm).
Dla rozwoju sztuki duże znaczenie mieli twórcy XIX - nasto wieczni:
- V. van Gogh (twórca ekspresjonizmu)
- P. Gouguin (-II- surrealizmu)
- P. Cezanne (kubizm).
Vincent van Gogh wykorzystywał przeciwstawne kolory i nierealistyczne kształty. Jego obrazy odtwarzały wnętrze artysty, oddawały istniejące dysonanse. Postacie na portretach są pełne ekspresji, wyrażają różne uczucia i stany emocjonalne, np. strach, radość, smutek. Współcześni (XX wieczni) ekspresjoniści to Munch i Kokoszka.
Gouguin był prekursorem surrealizmu. Był zwolennikiem używania wielu barw. Wyjechał na Taiti, zafascynowany tamtejszą kulturą. XX wieczni surrealiści to S. Dali i Max Ernst. Wykorzystywali oni odkrycia Freuda, penetrując podświadomość. Sięgali po senną poetykę i wizyjność, często szokowali skojarzeniami, fantastyką, udziwnieniami odległymi od rzeczywistości. Ich obrazy były projekcją sennych marzeń.
P. Cezanne był prekursorem kubizmu. Stwierdził, że rzeczywistość składa się z kilku brył: kul, sześcianów, stożków i walcy. Dlatego też postacie na jego obrazach uległy geometryzacji. Inni kubiści to P. Picasso i G. Braque. Nazwa "kubizm" pochodzi od franc. cube - sześcian.
G. Braque zapoczątkował ponadto technikę zwaną collage. Obrazy nie muszą być malowane, można je np. wyklejać. Dlatego też przyklejano gazety, szmaty, litery, itp., a także śmieci i odpadki. Powstał w ten sposób nowy język artystyczny.
Surrealizm zapoczątkował abstrakcję. Wizje abstrakcjonistów to plamy, barwne obrazy nie istniejące w rzeczywistości. Polscy twórcy tego prądu to K. Malewicz i W. Kandyjski.
Najwięksi polscy malarze to Witkacy, Chwistek i Pronaszko.
Przemiany następowały także w innych rodzajach plastyki, np. w architekturze. Wykorzystywano nowe materiały: żelazo, beton, szkło. Zwracano uwagę na funkcjonalność, a nie na ozdobność. Odchodzono od przesadnej ornamentyki. Najbardziej znani twórcy to Ch. la Corbussier, F. Wright, W. Gropius. Rozwijała się też urbanistyka - planowe zagospodarowanie przestrzeni miejskiej.
Rozwój filmu zapoczątkowali braca Lumiere. Początkowo film był traktowany po macoszemu, znacznie bardziej popularny był teatr. Dopiero później zrozumiano wpływ i znaczenie sztuki filmowej.
W Rosji rozwinęło się rewolucyjne kino radzieckie, reprezentowane przez Eisensteina ("Pancernik Potiomkin") i Pudowkina.
Film mógł ukazywać zjawiska w ruchu, wprowadził inne ujęcie czasoprzestrzeni i perspektywy. Dzięki niemu powstaje m.in. powieść symultaniczna, w której ukazanych jest kilka zdarzeń dziejących się równocześnie. Powstają także nowe gatunki literackie: scenariusz filmowy i nowela filmowa.
Szeroko upowszechnia się radio. W latach 1922 - 30 w każdej europejskiej stolicy istnieje rozgłośnia radiowa (w Warszawie od roku 1926).
Zmienia się również muzyka. Rozpoczyna się poszukiwanie nowych wartości, powrót do folklorU. Dzieło nie musi odtwarzać emocji i nastrojów, oddaje teraz niepokój i dynamizm życia. Następuje odejście od kanonu kompozycji, wprowadza się nowe operacje dźwiękowe. Odchodzi się od gamy d - moll, powstaje muzyka atonalna i jazz. Wielcy twórcy tego okresu to Szymanowski, Skujawski i Strawiński.
Przedstawienie teatralne jest widowiskiem wykorzystującym różne środki wyrazu artystycznego: słowo, ruch, taniec, plastykę. Twórcami nowego ujęcia dramatu są Craig, Schiller, Stanisławski, Meyerhold, Reinhard. Teatr rozwija się niejako dwutorowo, współistnieją obok siebie dwie koncepcje: naturalistyczna oraz symboliczna, umowna i skrótowa.