Do bratobójczych walk doszło już trzy lata po śmierci ojca, w 1141 roku. Próby podważenia władzy młodszych braci nad nadanymi im dzielnicami skończyły się dla ambitnego seniora – Władysława dożywotnim wygnaniem z kraju (stąd jego przydomek - Wygnaniec). Próba powrotu do kraju u boku cesarza Fryderyka Barbarossy, podjęta w 1157 roku, zakończyła się fiaskiem: cesarz wycofał się z ziem polskich po tym, jak Bolesław Kedzięrzawy, jako senior, złożył mu hołd lenny i zapłacił hojny trybut.

Po raz drugi zasada pryncypatu złamana została w 1177 roku, kiedy możnowładcy krakowscy obalili rządy prawowitego seniora - Mieszka Starego i wezwali na tron najmłodszego z synów Bolesława Krzywoustego, Kazimierza (nazwanego później przez duchownych Sprawiedliwym, w podziękowaniu za przyznane im podczas wiecu w Łęczycy w 1180 r. ważne przywileje).

Niespodziewana śmierć Kazimierza Sprawiedliwego w 1194 roku stała się początkiem zaciekłych walk o Kraków, którego opanowanie zaczęto uważać za równoznaczne z uzyskaniem tytułu seniora i prawa zwierzchności nad pozostałymi Piastami. W walkach brali udział Mieszko Stary, Władysław Laskonogi (syn Mieszka Starego), Leszek Biały (syn Kazimierza Sprawiedliwego, zamordowany podczas wiecu w Gąsawie w 1227 roku), Henryk Brodaty, książę ze Śląska oraz książę mazowiecki, Konrad. Realne szanse na opanowanie zamętu w kraju i ponowne jego zjednoczenie przez prężną śląską linię Piastów (której udało się opanować też ziemię krakowską i część Wielkopolski) przekreślone zostały przez najazd mongolski w 1241 roku i śmierć Henryka Pobożnego.

Szczytrozbicia dzielnicowego na ziemiach polski przypadł na drugą połowę XIII wieku – dawne Królestwo Polskie zamieniło się wówczas w luźny zlepek mniejszych lub większych księstw, rządzonych przez rozrastający się ród Piastów. Nawet wtedy jednak nie zabrakło ambitnych książąt, którzy podejmowali próby ponownego zjednoczenia kraju. Należał do nich Leszek Czarny, książę krakowski, sieradzki i sandomierski oraz Henryk IV Probus, książę wrocławski. W obu przypadkach jednak wysiłki na rzecz przywrócenia jedności kraju kończyła nagła śmierć. Tymczasem do walki o tron polski włączył się władca Czech, Wacław II z rodu Przemyślidów: najpierw opanował on kilka księstw rozdrobnionego Śląska, następnie w 1290 roku zajął ziemię krakowską, a dwa lata później: sieradzką i sandomierską.

Niemal jednocześnie porządki w kraju usiłował zaprowadzić książę wielkopolski, Przemysł II, posiadający kartę przetargową w postaci odziedziczonego Pomorza Gdańskiego. Przemysłowi udało się nawet doprowadzić do swojej koronacji w 1295 roku (w katedrze gnieźnieńskiej, przy pomocy insygniów koronnych wywiezionych wcześniej z Krakowa). Niestety, rok po koronacji został zamordowany, a jego ziemie podzielili między siebie Władysław Łokietek (książę sieradzki, łęczycki i brzeski) i Henryk Głogowski. Obu Piastów pogodził Wacław II, król czeski, który u schyłku III wieku podbił Wielkopolskę, Pomorze, część Kujaw, ziemię sieradzką i łęczycką, a w 1300 roku został w katedrze gnieźnieńskiej koronowany na króla Polski przez arcybiskupa Jakupa Świnkę, niezmordowanego zwolennika zjednoczenia kraju w oparciu o Wielkopolskę. Po śmierci Wacława królem polski zostaje jego syn, również Wacław, ale rządy te nie trwają długo: w 1306 roku Wacław III zostaje zamordowany na terenie Czech i dynastia Przemyślidów wygasa.

Sytuację wykorzystał Władysław Łokietek, opanowując kolejno ziemię sandomierską, kujawską, sieradzką, łęczycką, Pomorze Gdańskie i ziemię krakowską (z przerwą w 1311 roku, kiedy to niemieckie mieszczaństwo z Krakowa podjęło próbę osadzenia na polskim tronie Jana Luksemburczyka, króla Czech. Bunt wójta Alberta został jednak stłumiony, a sam jego przywódca wygnany z kraju.) W 1314 roku Władysław Łokietek został wybrany przez miejscowe rycerstwo wadcą Wielkopolski.

Niestety, w międzyczasie utracone zostało Pomorze Gdańskie: w czasie walk w Małopolsce zostało ono najechane przez Brandenburczyków. Łokietek zwrócił się w tej sytuacji o pomoc do Zakonu Krzyżackiego, który skwapliwie przybyli do Gdańska, ale po przerwaniu brandenburskiego oblężenia sami zajęli miasto. Próby negocjacji ze strony polskiego księcia nie przyniosły żadnych rezultatów i Krzyżacy opanowali całe Pomorze Gdańskie.

Uwieńczeniem wielu lat starań o zjednoczenie kraju stała się koronacja Władysława Łokietka na króla Polski w 1320 roku w Krakowie.

Burzliwym wydarzeniom politycznym na ziemiach polskich okresu rozbicia dzielnicowego towarzyszyły głębokie przemiany społeczne i gospodarcze. Trzynasty wiek to czas intensywnego rozwoju osadnictwa wiejskiego i miejskiego, głównie na prawie niemieckim. Właściciel ziemi (na przykład książę), nadawał organizatorowi przyszłej wsi, tak zwanemu zasadźcy, przywilej lokalizacyjny, w którym określone były prawa i obowiązki obu stron, a także przyszłych osadników. Na podstawie tego dokumentu zaproszeni osadnicy otrzymywali zwykle jeden łan ziemi (czyli około 17 ha). Zachowywali wolność osobistą i prawo opuszczenia gospodarstwa po wywiązaniu się ze wszystkich zobowiązań. Obok osadników we wsi pojawiali się tak zwani zagrodnicy, którzy później pracowali w gospodarstwach osadników, bądź zajmowali się rzemiosłem (kowale, garncarze itp.). Zagrodnikom przyznawano niewielkie kawałki gruntu.

Największe gospodarstwo posiadał zasadźca (kilka łanów), on też często uzyskiwał prawo budowy we wsi młyna czy karczmy. W momencie założenia wsi zasadźca stawał się sołtysem i spełniał rolę pośrednika między chłopami a właścicielem ziemi. Jego głównym zadaniem było pobieranie ustalonego w przywileju lokacyjnym czynszu (po zakończeniu okresu wolnizny, część czynszu zatrzymywał dla siebie), przewodniczenie wiejskiemu sądowi i pobieranie opłat sądowych (1/3 dla siebie, pozostała część dla właściciela ziemi), a także służba wojskowa na rzecz pana (w ten sposób tworzyła się warstwa rycerstwa).

Kolosalne znaczenie na wsi miało również upowszechnienie się trójpolówki, polegającej na podzieleniu gruntu na trzy części: jedną z nich pozostawiano ugorem, by „odpoczywała” (używano jej jako pastwiska, co pozwalało na naturalne nawożenie), na drugiej siano zboże jare, na trzeciej ozime. Po roku rozkład zasiewów i ugoru zmieniał się. Dzięki takiemu systemowi zakończyła się praktyka porzucania wyjałowionej ziemi i przenoszenia na nowe miejsce – osadnictwo zyskało trwały charakter. Ponadto zwiększyły się plony, co w dłuższej perspektywie z jednej strony wpłynęło na boom demograficzny (więcej ludzi można było wyżywić), z drugiej pobudziło wymianę handlową i rozwój miejskich targów (pojawiły się nadwyżki żywności, które chłop mógł swobodnie zagospodarować).

Miasta lokowano głównie na tzw. prawie magdeburskim (od Magdeburga) lub lubeckim (od Lubeki). Każde z nich powstawało według z góry określonego planu, którego centralnym punktem był rynek z kościołem i cmentarzem, a od rynek otaczała sieć prostopadłych ulic zamkniętych murami miejskimi. Na czele miasta stał wójt, pełniący podobne funkcje jak sołtys na wsi (czyli był reprezentantem właściciela miasta), przy czym dość szybko wiele miast wykupywało ten urząd i w ten sposób stawały się niezależne oraz samorządne (władzę sprawowała obieralna rada miejska z burmistrzem). Miasta zamieszkiwali zarówno bogaci (patrycjat miejski: bogaci kupcy, rzemieślnicy z tytułem mistrza), jak i biedniejsi (pospólstwo: zwykli rzemieślnicy, średniozamożni i drobni kupcy), a także biedota (plebs: czeladnicy, służba, bez praw).

Podsumowując, pod względem politycznym rozbicie dzielnicowe doprowadziło państwo Piastów do utraty Pomorza (Zachodniego i Gdańskiego), ziemi lubuskiej (na rzecz arcybiskupa magdeburskiego), większości Śląska (lenno królów Czech, którymi byli w tym czasie cesarze niemieccy), Mazowsza (odzyskanego później przez Kazimierza Wielkiego). Kraj otoczony był wrogami: na południu królowie czescy zgłaszali pretensje do tronu polskiego powołując się na dziedzictwo Przemyślidów, na północy ekspansję prowadzili Krzyżacy. Na zachodzie na ziemie polskie łakomie spoglądała Marchia Brandenburska.

Z drugiej strony wiek XIII to okres intensywnych przemian społecznych i gospodarczych. Rozwija się osadnictwo, zwiększenie się gęstości zaludnienia, rozwój handlu, powstają dziesiątki nowych miast, jest to również początek kształtowania się społeczeństwa stanowego.

Od połowy XIII wieku narastać zaczęły tendencje zjednoczeniowe. Rozbicie państwa na coraz mniejsze dzielnice, praktycznie uniemożliwiało posiadanie dóbr w różnych częściach Polski. Sytuacja ta szczególnie była uciążliwa dla możnowładców, którzy nie bali się już silnej władzy królewskiej, pragnęli natomiast bezpieczeństwa wewnętrznego.

Również Kościół wystąpił jako rzecznik zjednoczenia, gdyż granice włości kościelnych coraz mniej pokrywały się z granicami politycznymi.

Mieszczaństwu i miastom rozdrobnienie dzielnicowe utrudniało handel.

Ponieważ dla ówczesnej elity politycznej ważna była kontynuacja pierwszej dynastii panującej, dlatego to wśród przedstawicieli piastowskich rodów książęcych, upatrywano przyszłego władcy.

Pierwsze próby zjednoczenia wyszły z Krakowa. Było to naturalne zwarzywszy na tradycje senioralne tej dzielnicy, jej siłę gospodarczą oraz fakt, że nigdy nie uległa ona rozbiciu.

Leszek Czarny, książę sieradzki, odziedziczywszy po Bolesławie Wstydliwym dzielnicę krakowską starał się kontynuować zjednoczeniowe dzieło poprzednika.

Po jego śmierci, w wyniku umów o dziedziczeniu, Henryk IV Probus, książę wrocławski połączył Dolny Śląsk z Krakowem i rozpoczął starania o koronę królewską, które przerwała jego śmierć w roku 1290.

Jednak już pięć lat później, w roku 1295 na króla Polski, udało się koronować w Gnieźnie, Przemysłowi II. Zjednoczył on jednak tylko dwie dzielnice: Wielkopolskę i Pomorze Gdańskie, lecz wkrótce po koronacji został zamordowany. Utrwaliło się jednak przekonanie, że koronowany władca jest zwierzchnikiem książąt dzielnicowych.

Próbę zjednoczenia ziem polskich, pod swoim panowaniem podjął także władca Czech, Wacław II z rodu Przemyślidow. Po śmierci Henryka IV Probusa, objął on w roku 1291 władzę w Krakowie, podporządkował sobie również Wielkopolskę, a na zasadzie lennej zwierzchności także większość księstw śląskich. W roku 1300 koronował się w Gnieźnie na króla Polski. Wacław II zmarł w 1305 roku, a rychła śmierć jego syna zakończyła panowanie Przemyślidow, tak w Czechach jak i w Polsce, oraz otworzyła Władysławowi Łokietkowi drogę do władzy.

1. "Testament" Bolesława Krzywoustego

Na kilka lat przed śmiercią Bolesława Krzywoustego została sporządzona ustawa sukcesyjna powszechnie nazywana testamentem. Nie była ona jednak aktem ostatniej woli Bolesława. Była na tyle ważna, że miało ją umocnić zatwierdzenie papieskie. Wbrew pozorom "testament" ten miał zapobiec rozdrabnianiu, rozpadaniu się państwa polskiego.

Celem ustawy było utworzenie swego rodzaju porządku jeśli chodzi o dziedziczenie majątku przez synów. Istotą tego porządku było utworzenie dzielnic dziedzicznych dla każdego z synów. Oprócz dzielnic przydzielonych dzieciom była także jedna niedziedziczna - tzw. "senioralna". Znaczy to, że miała przechodzić we władanie najstarszego członka dynastii jako podstawa władzy zwierzchniej nad całym państwem. Do obowiązków seniora należało: wypowiadanie i prowadzenie wojen, reprezentacja państwa, zawieranie traktatów, opieka nad sądownictwem.

Niestety, testament Bolesława Krzywoustego nie zachował się i ciężko jest uporządkować podział dzielnicowy na poszczególnych synów. Na pewno swojej ziemi nie dostał najmłodszy syn, Kazimierz Sprawiedliwy, gdyż urodził się już po śmierci ojca - nie został uwzględniony w dokumencie. Prawdopodobnie Śląsk otrzymał Władysław Wygnaniec, Wielkopolskę - Mieszko Stary, Kujawy z Mazowszem - Bolesław Kędzierzawy oraz ziemię sandomierską - Henryk sandomierski.

W dokumencie zawarte były nawet szczegóły dotyczące poszczególnych miejscowości - określone było do jakiej dzielnicy dana miejscowość należy.

Ustawa sukcesyjna Krzywoustego miała zapobiec sporom o seniorat, tron w państwie polskim, jednak nie było to łatwe do realizacji.

2. Wojna domowa

Nie udało się całkowicie wypełnić testamentu zmarłego władcy, gdyż w państwie rozpoczęły się konflikty między seniorem, Władysławem i juniorami. Nie wiadomo dokładnie, w jakim momencie doszło do sporu, jednak dokładnie wyłonił się on w 1141r, kiedy to juniorzy z matką chcieli sądzić o dalszych losach córki Krzywoustego, Judyty, bez uprzedniego powiadomienia Władysława.

Władysław jednak był sprytniejszy i zapewnił sobie pomoc ze strony Rosji i rozpoczął kroki wojenne przeciw juniorom.

Po śmierci Salomei, w 1144roku, doszło do nowego konfliktu - tym razem poszło o dzielnicę, którą pozostawiła po sobie Salomea. Doszło do otwartej wojny. Mimo przewagi, Władysław poniósł klęskę. W dużym stopniu przyczyniła się do niej klątwa arcybiskupa Jakuba ze Żnina, który wyraził także swoje poparcie dla juniorów. Władysław wraz ze swoją żoną, Agnieszką, został wypędzony z kraju. Rządy w Polsce objęli Bolesław Kędzierzawy i Mieszko Stary. Natomiast Henryk i Kazimierz pozostali jeszcze pod opieką braci ze względu na swój wiek (nie ukończyli 12-stu lat).

Władysław ubiegał się o pomoc przeciw juniorom u króla niemieckiego, Konrada III.Została przygotowana wyprawa zbrojna na Polskę. Mimo wszystko nie przyniosła ona pożądanych rezultatów, gdyż wystąpiły trudności z przekroczeniem Odry, a także ze względu na deklarację posłuszeństwa ze strony juniorów.

W końcu klątwę na Władysława zatwierdził sam papież po tym, jak juniorzy wzięli udział w wyprawie krzyżowej. W tym samym czasie zabiegi dyplomatyczne Agnieszki spowodowały zwrot sytuacji i nastawienia papieża do Polski. Papież Eugeniusz III zażądał od juniorów wpuszczenia do Polski Władysława. Mimo rzuconej klątwy, żądanie nie dało jakichkolwiek rezultatów.

W 1157 roku cesarz Fryderyk Barbarossa podjął się zorganizowania wyprawy na Polskę. Przekroczono trudną do sforsowania linię Odry i wtargnięto do kraju w kierunku Poznania. Wystraszeni Polacy poprosili o pokój. Gwarancją dotrzymania słowa miało być oddanie zakładnika, Kazimierza Sprawiedliwego, w ręce cesarza. Bolesław Kędzierzawy przysięgi nie wypełnił , więc wyprawa nie odniosła skutku.

Dwa lata później zmarł Władysław i wtedy dopiero możliwy był powrót do kraju jego synów - Bolesława Wysokiego i Mieszka Plątonogiego. Zawładnęli oni głownymi grodami prawdopodobnie, gdy senior dynastii zajęty był sprawą pruską. Jednak wersje wydarzeń nie są pewne.

9. Próby chrystianizacji Prus i sprowadzenie Krzyżaków do Polski

Z początkiem XIII wieku dojrzewała w Polsce, zarówno w sferach kościelnych, jak i świeckich, myśl chrystianizacji wciąż jeszcze pogańskich Prus. Propagował ją opat klasztoru cystersów w Łeknie w Wielkopolsce, Gotfryd, powołując się na bullę papieską z 1206r. Właściwą działalność misyjną rozpoczął w 1209r. mnich i okresowo opat tegoż klasztoru, Chrystian, wraz z drugim mnichem łekneńskim, Filipem-Boguchwałem z Wielkopolskiego rodu Pałuków. Chrystian odniósł duże sukcesy, natomiast Filip-Boguchwał zginął śmiercią męczeńsk

Chrystian w roku 1216 uzyskał skarę biskupa na teren Prus, przy czym biskupstwo pruskie podporządkowane zostało bezpośredio papiestwu. Plan chrystianizacji Prus był jeszcze daleki od zrealizowania. W roku 1217 została zorganizowana przez Stolicę Apostolską krucjata do Prus, dlatego też sugerowano wstrzymanie do tego kraju niezbędnych dożycia artykułów. Leszek Biały miał własny pomysł i przedstawił go papieżowi, jednak nie został on zatwierdzony. Dlatego też Leszek Biały z Henrykiem Brodatym, Konradem, Świętopełkiem pomorskim i episkopatem polski, podjęli się wyprawy krzyżowej. Założono zakon rycerski z siedzibą w Dobrzyniu, który miał być zbrojnym ramieniem biskupstwa pruskiego. Jednocześnie, Konrad wszedł w porozumienie z Zakonem Niemieckim Marii Panny (Krzyżacy), ktory jak się wydawało mia/ł posłużyć do chrystianizacji Prus. Krzyżacy traktowani byli dobrze, byli wyposażani przez Konrada mazowieckiego i ludność. Nie zdawał sobie jednak sprawy z niebezpieczeństwa, jakie czyha na niego i całą Polskę ze strony Krzyżaków. Tylko Świętopełk podjął z nimi samodzielną walkę.

10. Monarchia Henryków śląskich

Wraz z objęciem rządów w Krakowie ugruntował Henryk Brodaty swoją opiekuńczą władzę nad sandomierską dzielnicą nieletniego Bolesława Wstydliwego. Już wcześniej sprawował rządy opiekuńcze w dzielnicy opolsko-raciborskiej, która stanowiła pomost między Śląskiem właściwym, a Krakowem. Do opanowania pozostała dzielnica wielkopolska. Okazja nadarzyła się w roku 1233, gdy rycerstwo wielkopolskie podniosło bunt przeciwko Władysławowi Odońcowi z powodu nadmiernego uprzywilejowania przez niego Kościoła w Wielkopolsce. Brodaty podjął zbrojną wyprawę przeciwko Odonicowi, ale nie zdołał przełamać jego oporu i musiał z Wielkopolski zrezygnować. Opanował ją aż po Wartę w roku następnym, a Odonic uznał tę jego zdobycz. Późniejsze próby jej rewindykacji nie powiodły się.

Brodaty oddał namiestnictwo w Wielkopolsce synowi Henrykowi Pobożnemu i zamierzał uzyskać dla niego w przyszłości koronę królewską, Starania te rozpoczął w porozumieniu z cesarzem Fryderykiem II. W rządach wewnętrznych okazał się nieustępliwy w stosunku do dążeń Kościoła. Pod koniec swego życia zamienił rządy opiekuńcze w księstwie opolsko-raciborskim na władzę bezpośrednią, przenosząc wdowę po Kazimierzu i jego dzieci do Kalisza.

Henryk Brodaty zmarł w 1238r. , a władzę w rozległym jego państwie objął Henryk Pobożny. Mimo, że do lat sprawnych doszedł już wtedy Bolesław Wstydliwy, władza Henryka Pobożnego nie została uszczuplona i jego opiekuńcze rządy w księstwie sandomierskim praktycznie nie ustały. Przyjmowano, że Henryk rozszerzył nadto swoje posiadłości w Wielkopolsce, a mianowicie w 1239r. wygnał z dzielnicy gnieżnieńskiej Odonica, który zmuszony był osiąść w swoim dawnym "królestwie" na Ujściu, gdzie w tym samym roku zakończył życie.

Henryk Pobożny nie poszedł w ślady swego ojca. Poszedł na ustępstwa w stosunku do kościoła wewnątrz, a w polityce zewnętrznej szukał oparcia w skłóconym z cesarstwem papiestwie.

11. Pierwszy najazd tatarski i jego następstwa

Początek dzieła zjednoczeniowego Henryków śląskich okazało się nietrwałe. Zmiótł je najazd mongolskich ludów stepowych zwanych na zachodzie Tatarami. Ludy te przeszły ważny etap rozkładu wspólnot rodowych i tworzenia się państewek plemiennych. Jedno z plemion, na którego czele stał Temudżyn, w drodze jak gdyby wewnętrznego pokoju dokonało zjednoczenia Mongołów. Temudżyn przyjął tytuł wielkiego chana czyli Czyngis-chana i rozpoczął dalsze podboje, przesuwając się w kierunku Chin, Indii, Chorezmu. Utworzone w wyniku podbojów imperium mongolskie starło się w 1223r. w bitwie nad Kałką u ujścia Donu z książętami ruskimi, którzy ponieśli dotkliwą klęskę. Już po śmierci Czyngis-chana (1226) Tatarzy podbili Ruś w latach 1237-1240, a w 1241 podjęli wyprawę zbrojną do Europy środkowej. Jedna część wojsk mongolskich pociągnęła przez Siedmiogród na Węgry,a druga na Polskę. Próba stawienia czoła Tatarom przez rycerstwo małopolskie pod Chmielnikiem i Turskiem zakończyła się klęską Polaków. Siły zbrojne z całego obszaru władzy Henryka Pobożnego zostały rozbite, a on sam dostał się do niewoli tatarskiej i został stracony. Wyprawa tatarska zaś skierowała się teraz ku Morawom, aby stamtąd przejść na Węgry i połączyć się z resztą sił tatarskich.

Pierwszy najazd tatarski miał daleko idące następstwa polityczne. Rozpadło się państwo Henryków śląskich. Kraków zajął Konrad mazowiecki. W Sandomierzu - usamodzielnił się Bolesław Wstydliwy, choć stryj na pewno krępował jego inicjatywę polityczną. Do Wielkopolski powrócili synowie Władysława Odonica. W Kaliszu została księżna Wiola, wdowa po Kazimierzu opolskim, z młodszym synem, Władysławem; starszy syn Mieszko jeszcze za życia Henryka Pobożnego powrócił do Opola. W 1244 roku zostali oni przez synów Odonica wyparci z Wielkopolski. Na Śląsku właściwie rządy objął Bolesław Rogatka, syn Henryka Poboznego. W nowej sytuacji politycznej idea zjednoczenia Polski musiała się oddalić na wiele lat...

16. Ku zjednoczeniu Polski

Przemiany gospodarczo-społeczne Polski XII wieku stworzyły warunki, w których zjednoczenie Polski było konieczne. Rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej tworzył więzi ekonomiczne o charakterze wczesnych rynków lokalnych, ale również i więzi handlowe o szerszym zasięgu, wykraczające poza granice pojedynczych księstw ui wym,agające opieki władzy państwowej, jakiej nie mogły zagwarantować drobne, często skłócone organizmy polityczne. Rycerstwo stawało się ponaddzielnicową, solidarną siłą społeczną. Było zainteresowane w władzy publicznej, która by ich chroniła. Ale i możnowładztwo, dawniej głowna siła rozkładowa jedności politycznej Polski, odgrywać zaczęło inną rolę. Tworzyło teraz stronnictwa o zróżnicowanych tendencjach, popierające cześto przedsięwzięcia zjednoczeniowe. Wreszcie bardzo ważną rolę w procesie zjednmoczenia ziem polskich odegrał Kościół. Stanowił on jedną organizację wiążącą wszystkie dzielnice. Podział na diecezje nie pokrywał się z podziałem dzielnicowym, co utrudniało pracę. Bowiem, dobra jednego biskupa często znajdowały się na terenie kilku, nie zawsze zgodnych władców. Właśnie problemy polityczne często dawały się we znaki duchownym.

O żywotności ideologii zjednoczeniowej w łonie kościoła polskiego świadczy legenda o św. Stanisławie, a mianowicie wątek o zrośnięciu się członków świętego, co miało zapowiadać połączenie w jedną całość rozbitej Polski. Ruchowi zjednoczenia towarzyszyło rozbudzenie w całym niemal społeczeństwie. Bardzo istotnym czynnikiem procesu zjednoczenia była sama dynastia piastowska, która przechowała silne poczucie więzi rodzinnej i przeświadczenie o niepozbywalności dóbr poza krąg rodzinny, jak gdyby i tutaj obowiązywało prawo bliższości krewnych do nabywania posiadłości w obrębie rodziny połączone z tzw. prawem retraktu w wypadku pominięcia bliższych.

21. Zjednoczenie państwa polskiego przez Władysława Łokietka

Władysław Łokietek powrócił do Polskli przy wojskowej pomocy węgierskiej. Oparcie zdobył najpierw w ziemi sandomierskiej, gdzie zapewne przygotował sobie jakieś punkty oporu i uzupełnił swoją siłę zbrojną po części miejscowym rycerzom, a po części ludnością wieśniaczą. Bunt rycerstwa dzielnicy brzesko-kujawskiej przeciwko rządom czeskim otworzył Łokietkowi drogę do księstwa, z którym najwcześniej i najdłużej był związany. Przyjumje się, że jeszcze przed śmiercią Wacława III zajął Kraków. Pomorze Gdańskie zajął Łokietek bez najmniejszego problemu i obsadził oddanymi sobie ludźmi. Utrwalenie przez Łokietka jego władzy w podbitych dzielnicach okazało się trudne. Natrafiał on bowiem na opór różnych możnych.Dochodziło do sporów, m.in z biskupami.

Po jakimś czasie z pretensjami do Pomorza Gdańskiego wystąpili Brandenburczycy. Już na przełomie XIII i XIV w. opanowali oni nadnoteckie grody: Drezdenko i Santok oraz terytorium między Notecią a Drawą. Sytuacja Łokietka stawała się coraz trudniejsza, więc za jego zgodą poproszono o pomoc Krzyżaków. Ci wprawdzie odebrali Brandenburczykom Gdańsk, ale juz go nie oddali. Zdobyli grody w Tczewie i Świeciu, wypierając stamtąd książąt. W 1309r. całe Pomorze gdańskie znajdowało si/ę w rękach Krzyżaków. Próby pokoju z nimi zawiodły. Wobec tej trudnej sytuacji. Łokietek musiał przystąpić do podboju Wielkopolski. Nie było to łatwe. Dokonał tego dopiero w latach 1313-1314 tłumiąc m.in bunt Przemka, wójta poznańskiegom, gorliwego stronnika książąt głogowskich.

22. Odnowienie Królestwa Polskiego

Wraz ze wzrostem świadomości narodowej w Polsce ożyła tradycja królewskiego majestatu Bolesławów. Pojęcie Królestwo Polskie, którego treść terytorialna w wyniku kronacji Przemysła II została faktycznie zacieśniona do Wielkopolski.

Jeśli Łokietek jeszcze przed zajęciem Wielkopolski tytułował się niekiedy "księciem Królestwa Polskiego", to nie chodziło tu jedynie o tytuł. Tak więc kancelaria Łokietka była juz przygotowana na akt koronacji. Nie zdecydowano się na niego pochopnie, tylko z dużym wyprzedzeniem obmyslano sprawy.

Sytuacja polityczna w Europie sprzyjała Łokietkowi. W walce o tron cesarski w Niemczech stanęli naprzeciw siebie Ludwik Bawarski i Fryderyk Habsburg. W tym wypadku papież Jan XXII wyraził zgodę na koronację Łokietka. Dokonano jej 20.1.1320 w katedrze krakowskiej.

Odrodzone królestwo Łokietka stanęło wobec trudnych problemów faktycznej integracji państwa i uregulowania stosunku do koronowanego władcy niechętnych mu często książąt dzielnicowych.

23. Problem krzyżacki po 1309r.

Zabór Pomorza przez Krzyżaków uświadomił Polsce grożące od pólnocy niebezpieczeństwo, jakim był właśnie zakon. Król Łokietek złożył w Awinionie skargę na Krzyżaków. Papież wyznaczył sędziów, którzy mięli rozsądzić spór polsko-krzyżacki. Przesłuchano świadków i Polska wygrała. Mimo wszystko, Krzyżacy nie chcieli oddać Pomorza i nie zapłacili odszkodownia. W 1326 roku Krzyżacy wkroczyli na teren Wielkopolski. Sytuacja była o tyle niebezpieczna, że w układ z zakonem weszli książęta mazowieccy. Łokietek zdecydował się na rozejm. W 1327 roku uderzył w przymierzone z Zakonem Marii Mazowsze, co wywołało odwet w postaci najazdu krzyżackiego na Kujawy. Łokietek zabezpieczył bratanków przed najazdem, a sam otrzymał większą swobodę. Krzyżacy zyskali potężnego sprzymierzeńca w osobie Jana Luksemburczyka. Rozpoczęły się najazdy krzyżackie. Łokietek próbował odwetu i w końcu zawarł rozejm. W końcu konflikt mięli rozsądzić królowie: czeski, węgierski. Konflikt ten został rozwiązany ju/ż za panowania Kazimierza Wielkiego.

Rozbicie dzielnicowe sprzyjało wzrostowi politycznej roli feudalów świeckich i duchownych, a zarazme powiększeniu się ich posiadłości. W coraz większym stopniu podstawą ich społecznej pozycji i politycznego znaczenia stawała się ziemia. Uzyskiwali oni nadania ziemskie od monarchów, ale i na obszarach już wcześniej posiadanych zajmowali pod uprawę coraz więcej gruntów. Biskupstwa, które pierwotnie miały określony udział w dochodach monarszych, już w XIIw. stanęły w rzędzie największych właścicieli ziemskich. lasztory niemal od początku opierały swą egzystencję przede wszystkim na dochodach z rolnictwa i hodowli. Własności klasztorne często powstawały z nadań monarszych, ale w wielu wypadkach z pojedynczych fundacji prywatnych, lub ze składkowych niemakl drobnych zapisów rycerskich. Rycerstwo bowiem, zliczało się również do właścicieli ziemskich.

Przemiany w ustroju państwowym.

Państwo polskie w XIIIw. składało się w zasadzie z wielu od siebie wzajemnie niezależnych państewek. Zwierzchnia władza pryncepsa przestała praktycznie istnieć już za Kazimierza Sprawiedliwego, mimo teoretycznych aspiracji wielkoksiążęcych tego władcy. Leszek Biały podtrzymywał często tytuł "księcia Polski", ale gdy w 1207 roku zabiegał w Stolicy Apostolskiej o autorytatywną podpórkę swojej władzy, naprawdę chodziło o zdobycie dzielnicy krakowskiej.

Rozbicie dzielnicowe sprzyjało kurczeniu się zwierzchnich praw książęcych, będących najistotniejszym znamieniem monarchii wczesnofeudalnej. Otrzymując immunitety i przywileje nadawcze możni świeccy i duchowni wchodzili we władzę monarszą. Wraz z uszczupleniem się praw monarchy, rosło znaczenie możnych panów społeczeństwa. Zaczęli wpływać na władcę, a nawet wyrobili sobie niemal stałą reprezentację, nadając formę instytucji państwowej starym słowiańskim, nawet plemiennym jeszcze ludom. W XIII wieku doszły do ustawodawczych kompetencji! Tak wyrobiona reprezentacja nadawała księstwom polskim XIII wieku cechę państewek stanowych.