Problemy wychowawcze szkoły

1. Krąg wpływów

Uświadomienie sobie wielości czynników wpływających na wychowanie dziecka jest ważne. Prowadzi do wniosku, że nie ma jednego, jedynego sposobu oddziaływania na małe dziecko, tak, aby stało się wartościowym dorosłym. Jest też niebezpieczne, bo może stanowić usprawiedliwienie braku sukcesów wychowawczych. – Co może zrobić szkoła jeśli rodzina jest dysfunkcyjna? – takie uwagi często wypowiadają nauczyciele. W podtekście gotowa jest odpowiedź „nic nie może zrobić”. To jednak nie jest odpowiedź prawidłowa.

Właściwe byłoby nieco inne podejście. Jest prawdą, że nauczyciele nie są jedynymi a nawet nie są najważniejszymi wychowawcami dzieci. Jest również prawdą, że znacznie silniejsze są wpływy rodziców, rodzeństwa, rówieśników. Lecz z drugiej strony nauczyciele mają wiele możliwości kształtowania charakterów uczniów. Co najmniej z trzech powodów:

1. Dzieci, o czym już była mowa, spędzają w szkole sporo czasu. Nauczyciele wychowują już przez sam długotrwały kontakt.

2. Nauczyciele są, a przynajmniej powinni być fachowcami od wychowania. W odróżnieniu od rodziców, którzy często działają instynktownie, ich wpływ na uczniów może być przemyślany i planowy.

3. Im bardziej dysfunkcyjna rodzina, im większe problemy domowe ma uczeń, tym większa jest powinność wychowawcza nauczyciela. Pewnie, że nie jest to łatwe. Pedagogom marzą się grzeczne dzieci, tak „ułożone”, że właściwie wychowanie nie jest im potrzebne. Tymczasem do szkoły trafia coraz więcej dzieci „trudnych” i tymi właśnie szkoła zająć się musi szczególnie troskliwie.

Wniosek: Nie obarczajmy nauczycieli odpowiedzialnością za wszystkie efekty wychowania. Lecz nie zwalniajmy ich z obowiązku podejmowania wszystkich możliwych działań skierowanych na rozwój osobowości uczniów. Wychowanie jest niezbywalną funkcją szkoły.

2. Cechy charakteru „człowieka porządnego”

3. Szkoła jako środowisko wychowawcze

• Kultura organizacyjna szkoły to zbiór zasad, tradycji, zwyczajów, czasem zapisanych, czasem przekazywanych ustnie, czasem ukrytych. Są szkoły autokratyczne z silną pozycją dyrektora i dużym dystansem między nauczycielami i uczniami. To kultura siły, której symbolem jest „sieć pajęcza”. Bywają takie, w których najważniejsze są regulaminy, porządek, realizacja programu i w których obowiązuje hasło „prawo i porządek”. To „świątynia”. Są także placówki gdzie nauczyciele pracują zespołowo a duch współpracy przenika wszystkie relacje międzyludzkie. To „kultura zespołu”, zwana również „orkiestrą”. Wreszcie można wyróżnić szkoły, w których każdy pracownik uważa się za gwiazdę i to jedyną w swoim rodzaju. To kultura osoby.

Wychowanie wymaga „kultury zespołu”. Wymaga współpracy nauczycieli, ustalenia i konsekwentnego realizowanie zasad przez wszystkich dorosłych. To pierwszy warunek sukcesu.

• Szkoła musi wypracować jasne zasady wychowawcze. Muszą one powstawać w publicznej, żarliwej dyskusji. Oczywiście uczniowie muszą brać w niej udział. Rodzice również. Wynikiem takiej debaty może być „Kodeks dobrego zachowania w szkole”. Zaakceptowany przez wszystkich.

• Program wychowawczy szkoły musi powstawać w trakcie wspólnej pracy nauczycieli i rodziców, a w przypadku starszej młodzieży, także przy udziale uczniów.

• Ważnym czynnikiem wychowawczym jest samorządność dzieci i młodzieży. Szkoła może tworzyć autentyczne warunki „trenowania” demokratycznych procedur. Wybory do samorządu są tego świetnym przykładem. Funkcjonowanie uczniowskich przedstawicieli, ich kompetencje, sposób kontaktu z „wyborcami” i sposób podejmowania decyzji, organizacja spotkań z dorosłymi to praktyczna nauka odpowiedzialności i zaangażowania.

• Podobne można traktować organizacje młodzieżowe działające w szkole, takie jak harcerstwo.

• Szkoła to miejsce różnorodnych aktywności uczniów. „Gazetka szkolna”, chór, kółko sportowe, sklepik i szkolna kasa oszczędności nie tyle uczą, ile wychowują. Można udowodnić, że autentyczna działalność młodzieży przynosi spory „zysk” wychowawczy. Stwarza okazję do wyrabiania prawości i uczciwości, życzliwości dla ludzi, wytrwałości, odpowiedzialności i zaradności a nawet poczucia humoru. Czyli większości cech z zestawu „człowieka porządnego.

• Szkoła powinna organizować akcje charytatywne, działania na rzecz ochrony zwierząt i podejmować zadania o znaczeniu społecznym. Dzięki temu uczniowie stawać się będą dobrymi ludźmi, życzliwymi i otwartymi.

• Istotnym czynnikiem wychowawczym może być tradycja i rozmaite uroczystości szkolne. Lecz uwaga: muszą się one znacząco zmienić. Akademie, z tradycyjnie recytowanymi wierszykami trzeba zastąpić imprezami organizowanymi przez samych uczniów, żywymi, interesującymi, emocjonującymi. Tylko takie wydarzenia, połączone z historycznymi datami, z sytuacjami o znaczeniu społecznym, autentycznie poruszającymi, mogą być bazą działań wychowawczych. Bez zbędnej pompy, bez ceremoniału, bez fikcji i nudy.

• Uczenie i praktyczne stosowanie praw człowieka, praw dziecka i praw ucznia to obowiązek szkoły wynikający z Konstytucji, przyjętych przez Polskę konwencji i z prawa oświatowego. Trzeba tylko do suchej litery prawa dodać nieco uczucia. Bo ważna jest nie tyle znajomość treści praw ile wrażliwość uczniów na przypadki ich łamania i w szkole i gdziekolwiek na świecie.

• Prawa człowieka nie stanowią opozycji do obowiązków. O tych zresztą też warto mówić, a nawet pisać. Uczniowie, nawet zupełnie mali, chcą wiedzieć czego dorośli od nich oczekują. Starsi chętnie podpisują kontrakty i umowy szkolne. Podpis zobowiązuje.

• Wróćmy do punktu pierwszego. Żadne, nawet najmądrzejsze reguły nie będą skuteczne, jeśli nie zostaną przyjęte i konsekwentnie stosowane przez wszystkich, powtórzmy, wszystkich dorosłych. Jeśli w zasadach szkoły jest zakaz palenia, a wychowawca puszczając oko do uczniów częstuje ich papierosem, to łamie nie tylko pojedynczy przepis. Niszczy poczucie solidarności, odpowiedzialności za wspólnie podjęte decyzje i demokratyczne normy.

• Warunkiem efektywności wychowawczej szkoły jest współpraca wszystkich nauczycieli. A to wymaga właściwego klimatu, partnerskich kontaktów, demokratycznego stylu kierowania, wspólnych szkoleń rady pedagogicznej. Ten ostatni warunek właśnie pomagamy zrealizować.

• I warunek ostatni lecz wcale nie mniej ważny. Rodzice muszą się stać prawdziwymi partnerami nauczycieli. Cel mają wspólny. Zrealizować go mogą jedynie razem.

4. Nauczyciel – dydaktyk i wychowawca

Trzy elementy nauczania mają znaczenie wychowawcze.

1. Dobór wiedzy – jej przydatność, możliwość zastosowania, znaczenie dla zrozumienia świata, dylematy, które przynosi, sylwetki uczonych, rzetelność źródeł, omawianie naukowych metod badawczych, myślenie krytyczne, zrozumienie praw rządzących procesami społecznymi itp.

2. Dobór metod i sposobów działania – staranność wykonania zadań, punktualność, zaangażowanie, wytrwałość, aktywność, postawa badawcza, praca zespołowa, pomoc słabszym, odpowiedzialność, twórcza ciekawość.

3. Stosunek nauczyciel – uczeń. „Jeśli nauczyciel staje się wyrocznią, a pomiędzy nim i uczniem nie powstaje układ partnerski oparty na uczeniu się dla wspólnych celów, wtedy nauczanie nie spełnia roli wychowawczej. (...) Jeśli uczeń sam szuka informacji, a nauczyciel poproszony o pomoc nie potrafi do końca pewnej wiedzy podać czy wyjaśnić i musi wobec tego się dokształcać, by znaleźć odpowiednie argumenty, to wpływa na partnerstwo, a zarazem na podmiotowość ucznia”¹.

5. Wychowawca.

I znowu głos ma profesor Gurycka: „(...) Wychowawca uruchamia cztery różne klasy wpływów – zachowania charakterystyczne dla stosunku wychowawczego. Są to:

1. Podawanie wzorów,

2. Prowokacja sytuacyjna,

3. Trening,

4. Nadawanie znaczenia.”

To repertuar gier, którymi posługują się wychowawcy, być może nie używając tak fachowych określeń. Przybliżmy zatem ich znaczenie.

Podawanie wzorów to proste działanie. Wychowawca, chcąc zwrócić uwagę ucznia na określone zachowania dostarcza mu wzorów osób lub sytuacji. Mogą to być bohaterowie jakiś wydarzeń, osoby prawdziwe i fikcyjne, postacie historyczne. Przykładem można opisywać pożądane zachowanie i namówić do naśladownictwa.

Szczególnym przykładem tej metody może być modelowanie zachowań. Nauczyciel, często bezwiednie staje się dla uczniów wzorem. Uczniowie, zwłaszcza młodsi, bacznie obserwują i naśladują dorosłych. I co? Jeśli nauczyciel postępuje zgodnie z głoszonymi przez siebie zasadami to wszystko w porządku. Ale często nauczyciel wymaga od uczniów punktualności i odpowiedzialności, a sam oddaje prace klasowe z wielotygodniowym opóźnieniem. Albo uczy uprzejmości a sam odzywa się niegrzecznie i nieżyczliwie. Wychowawca, który staje się dla dzieci wzorem wzmacnia autorytet i poszerza obszar swego wpływu.

Prowokacja sytuacyjna to tworzenie warunków, które wymagają określonych zachowań. Przykładem może być zlecenie klasie zadania wymagającego samodzielności, np. zorganizowanie akcji zbierania darów gwiazdkowych dla dzieci biednych. To spowoduje konieczność współpracy zespołowej, zrodzenie się inicjatyw, pojawienie się roli przywódców itp. W szkole takich sytuacji jest bardzo wiele.

Trening to skłonienie wychowanków do powtarzania ćwiczeń aż do wykształcenia się nawyku. Taki sposób działania zwykle dotyczy prostych czynności prowadzących do nawyku czystości, punktualności, czy grzeczności. Coraz częściej mówimy też o treningu radzenia sobie ze stresem, opanowania i hamowania gniewu. Można w tym celu wykorzystać powtarzające się naturalne sytuacje.

Nadawanie znaczenia to oddzielanie spraw ważnych od pozornych, uczenie zrozumienia świata, tworzenia systemu wartości, obrony swoich poglądów i racji. Mówiąc o tolerancji nauczyciel nadaje temu pojęciu znaczenie, tak, aby wychowanek mógł sobie powiedzieć „Aha, to jest ważne, muszę nad tym pomyśleć”.

Wychowawca to trudna rola. Oczekuje się od niego cech szczególnych – połączenia supermana, samotnego szeryfa i dobrej wróżki. To nierealne. Lepiej, wzorem pragmatycznych Szkotów uznać, że wychowawca przede wszystkim musi dobrze poznać swojego wychowanka. Są cztery poziomy takiej znajomości:

• Poziom pierwszy, to znajomość z imienia i nazwiska każdego ucznia i rozpoznanie go w dowolnej sytuacji. Nauczyciele po pierwszym miesiącu nauki w szkole muszą umieć z pamięci wymienić jak się nazywa każde dziecko w klasie.

• Poziom drugi to poznanie zainteresowań i uzdolnień każdego wychowanka.

• Poziom trzeci to znajomość sytuacji domowej i losowej dziecka, zwłaszcza dzieci oczekujących od szkoły pomocy.

• Wreszcie stopień czwarty nie przez wszystkich osiągany. To taki poziom zaufania, gdy na pytanie „do kogo zwróciłbyś się ze swoimi problemami” uczeń odpowiada – „do wychowawcy”.

6. Współpraca z rodzicami

Co może zrobić szkoła, nauczyciele i wychowawcy, aby doprowadzić do bliskiej współpracy z rodzicami? Bardzo wiele.

• Trzeba zacząć od uświadomienia wszystkim, że cel jest wspólny – właściwe wychowanie dzieci. Nauczyciele bez rodziców niewiele zrobią, rodzice bez nauczycieli często nie potrafią sobie poradzić. Razem mogą więcej.

• Trzeba poświęcić kontaktom z rodzicami nieco więcej czasu. Wychowawcy muszą cierpliwie, bez pośpiechu rozmawiać z ojcem, czy matką swoich uczniów. Muszą być wyrozumiali stykając się z ludźmi o różnym poziomie wiedzy i różnym statusie społecznym. Wszystkim powinni okazywać szacunek.

• Trzeba ośmielać rodziców, by szczerze mówili o swoich problemach. W iluż rodzinach dorośli nie radzą sobie z własnymi dziećmi? Jednak wyjątkowo rzadko przychodzą z tym do szkoły. A przecież jeśli szkoła im nie pomoże, to kto?

• Trzeba stworzyć rodzicom warunki do swobodnej, intymnej rozmowy. Spotkania nie mogą odbywać się na korytarzu. W czasie wywiadówek też nie.

• Trzeba z rodzicami omawiać problemy dzieci. Razem tworzyć program wychowawczy. Opracowywać wspólnie zasady dobrego zachowania, które byłyby przestrzegane i w szkole i w domu.

• Rodziców trzeba namówić, aby interesowali się nauką swoich dzieci, rozmawiali z nimi na szkolne tematy, chwalili i doceniali osiągnięcia. Nauczyciele powinni mocno podkreślać sukcesy swoich uczniów i informować o nich rodziców, częściej niż o porażkach!

• Zaufania rodziców nie da się pozyskać z dnia na dzień. To długi proces. Ważne, aby go rozpocząć. Już teraz.

7. Przydatne umiejętności uczniów

Przyczyny niewłaściwych zachowań uczniów są bardzo różne. Na niektóre z nich szkoła ma bardzo ograniczony wpływ. Zajmijmy się jednak tymi, które wynikają z nieumiejętności młodych ludzi, bo z nimi szkoła może sobie poradzić. A przynajmniej próbować.

• Umiejętności komunikacyjne, w tym wyrażania własnych emocji i rozumienia uczuć innych osób, dyskutowania, obrony własnych przekonań.

• Radzenie sobie ze stresem i uczuciem złości.

• Samoocenę, odkrywanie swoich silnych stron i kierowanie własnym rozwojem.

• Rozumienie procesów grupowych, asertywność i umiejętność przeciwstawiania się grupie w sytuacji niezgody na czynione przez nią zło.

• Współpraca zespołowa, negocjacje i rozwiązywanie konfliktów.

8. Trudne problemy

• Sytuacje podobne do toruńskiej nie są „codziennością” w polskiej szkole, ale zdarzają się niestety na tyle często, że lekceważyć ich nie wolno. I każda szkoła, nawet pozornie wolna od przemocy musi, mieć przygotowane procedury działania w podobnym przypadku.

• Procedurę trzeba zapisać. Powinna być prosta, krótka i jednoznaczna. Musi jasno informować kto, co powinien zrobić.

• Każdy nowy nauczyciel powinien zapoznać się z tą procedurą. Oczywiście „stary” również. Uczniowie także muszą wiedzieć jakie są sposoby postępowania w każdym przypadku agresji i przemocy.

• Procedura musi mieć swoje umocowanie w statucie szkoły. Musi być z nim spójna w zakresie możliwych systemów karania uczniów.

• Celem opracowania takiej procedury jest potrzeba stworzenia poczucia bezpieczeństwa uczniom i nauczycielom. Trzeba przyjąć jednoznaczną zasadę: nie ma zgody i pobłażania dla przemocy w szkole. Wszyscy dorośli będą solidarnie się jej sprzeciwiali i wszyscy będą „murem” stali za ofiarą agresji.

• Oczywiście procedura działania po akcie agresji nie oznacza, że szkoła nie podejmuje działań profilaktycznych. Przeciwnie, tylko szkoła, która przewiduje rozmaite scenariusze trudnych wydarzeń może im skutecznie przeciwdziałać.

9. Wychowanie na papierze, czyli dokumenty, które trzeba opracować

Program rozwoju szkoły Statut szkoły Plan wychowawczy + Plan profilaktyczny Kodeks ucznia Procedury postępowania w przypadku agresji

Wiele paragrafów statutu odnosi się wprost do spraw wychowawczych. I tak, zgodnie z zapisami rozporządzenia w sprawie ramowego statutu szkoły podstawowej:

Paragraf	Zagadnienie
1.1.3 i 1.4.	Imię szkoły
2.1.1.	Cele i zadania szkoły (...) uwzględniające program wychowawczy i program profilaktyki
2.1.2.	Sposób wykonywania zadań (...) z uwzględnieniem optymalnych warunków rozwoju ucznia, zasad bezpieczeństwa (...)
2.1.7.	Organizacja zajęć dodatkowych dla uczniów (...)
2.1.9.	Organizacja współdziałania z poradniami i innymi instytucjami (...)
2.2.	Program wychowawczy szkoły i program profilaktyki, (...) uchwala rada pedagogiczna po zasięgnięciu opinii rady rodziców i samorządu uczniowskiego.
7.1.	Dla uczniów, którzy muszą dłużej przebywać w szkole ze względu na czas pracy ich rodziców (prawnych opiekunów) lub organizację dojazdu do szkoły, szkoła organizuje świetlicę.
15	Zadania wychowawcy.
16.	Rodzaje kar i nagród, tryb odwoływania się od kar, przypadki usuwania uczniów ze szkoły i zapewnienie uczniom warunków bezpieczeństwa.
16b.	Prawa oraz obowiązki uczniów, w tym tryb składania skarg w przypadku łamania praw.
18.	Ceremoniał szkoły.

Program wychowawczy szkoły to jeszcze jeden ważny dokument. Składać się może z trzech części. Pierwsza, o charakterze ogólnym jest stała. Jest w niej zapisana misja szkoły i główne, strategiczne cele wychowawcze, dostosowane do potrzeb wychowanków. Oczywiste jest, że te zapisy muszą być zgodne z planem rozwoju i statutem szkoły.

Druga część programu powinna być przygotowana w każdym roku. Może mieć charakter harmonogramu realizacji poszczególnych zadań. Tak rozumiany plan można zapisać w postaci tabeli o czterech kolumnach:

Zadanie czyli co musi być zrobione

Kiedy?

Kto za to odpowiada?

Sposób ewaluacji

W programie wychowawczym można wyodrębnić trzecią część: „Plan działań profilaktycznych”. Ma on taką samą strukturę jak część druga programu.

Cztery wymienione wyżej dokumenty: program rozwoju, statut, program wychowawczy i program profilaktyki są obowiązkowe. Opracować je musi każda szkoła. Te, o których będzie teraz mowa mają charakter uzupełniający. Przeznaczone są raczej dla uczniów niż dla dorosłych.

„Zasady dobrego zachowania” nie są obowiązkowe. Jednak wiele szkół w Europie przywiązuje do nich wielką wagę. Słusznie, bo „Zasady”, albo „Kodeks”, nazwa która też często się pojawia, to opracowania traktowane bardzo serio. Zwłaszcza, że tworzą je razem uczniowie i nauczyciele, a zapoznają się z nimi rodzice.

Przykład²

W Szkole Elementarnej w Szkocji powstał dokument „Zasady dobrego zachowania w szkole”. W jego preambule czytamy:

W naszej szkole pragniemy, aby dzieci były szczęśliwe, a dzieci są szczęśliwe wtedy, gdy uczą się, jak robić coś dobrze. Naszym celem jest stworzenie im żywego, pobudzającego otoczenia, w którym będą się uczyły czytania, pisania, wspólnej zabawy oraz odkrywania i zdobywania różnych umiejętności, pożytecznych w życiu. (..)

Wierzymy, że dobre zachowanie dzieci musi być pieczołowicie rozwijane, gdyż jest to zbyt ważny problem, aby pozostawić go przypadkowi. Małe dzieci potrzebują bardzo jasnych wskazówek i dobrze na nie reagują. Wszyscy nauczyciele oraz dzieci rozważyli, co uznają za dobre zachowanie. Tu zamieszczamy wynik tych rozważań.

Pogląd dzieci

Żadnego

Żadnego

Pragniemy

Rób

Pogląd nauczycieli

Żadnego

Żadnego

Pragniemy, by uczniowie

W jaki sposób działamy na rzecz dobrego zachowania dzieci

Staramy się

Jak traktujemy złe zachowanie dzieci?

Kierujemy aktywność dzieci na pozytywne działania. Reagujemy pozytywnie. Staramy się zmieniać sytuacje, które mogą generować złe zachowanie. Upewniamy się, że dziecko wie, jakie zachowanie jest akceptowane. Wyjaśniamy, że dopóki dziecko będzie się źle zachowywać, niektóre aktywności zostaną przerwane. Mówimy dzieciom, co czujemy i dlaczego nie możemy akceptować ich zachowania.

Jako zespół

Ustalamy generalne oczekiwania dotyczące zachowania się dzieci, tak by uzyskać wspólne stanowisko całego personelu. Rozważamy i tworzymy listę strategii, które mogą być użyte w indywidualnych przypadkach. Ustalamy zasady stosowania nagród, sankcji i kar tam, gdzie jest to właściwe i konieczne. Gromadzimy książki źródłowe, które opisują określone zachowania dzieci i sugerują sposoby postępowania w takich przypadkach. Organizujemy sytuację odgrywania ról przez starsze dzieci, tak by mogły zrozumieć, jak inni czują się w sytuacji złego zachowania. Wysyłamy listy do domów, by dzielić się z rodzicami przykładami dobrych zachowań dzieci.

W jaki sposób rodzice mogą pomóc?

Przez rozmowy z dzieckiem. Przez poznanie programu. Przez udział w spotkaniach na temat dobrego zachowania się dzieci. Jeśli nie mogą Państwo uczestniczyć w naszych spotkaniach, prosimy o przekazanie nam swojego punktu widzenia w dowolny sposób.

Przykład

W Liceum Ogólnokształcącym w Szczecinie powstał „Kodeks honorowy ucznia”. Jego autorami są uczniowie klas I. Dyskusja bazowała na dziesięciu cechach człowieka porządnego. A oto efekt końcowy.

Kodeks honorowy ucznia

Będziemy się starali być dobrymi ludźmi, nikogo nie krzywdzić, bronić słabszych. Przemoc nie jest metodą rozwiązywania problemów. Nie będziemy jej stosować, będziemy się jej sprzeciwiać. Nauczymy się rozwiązywać konflikty w sposób korzystny dla wszystkich zainteresowanych.

Cenimy prawość i uczciwość w postępowaniu. Mówimy prawdę, potrafimy przyznać się do winy. Dotrzymujemy danego słowa. Nie ściągamy. Jesteśmy ludźmi honoru.

Życzliwość to piękna cecha. W naszej szkole wszystkich obowiązuje grzeczne, kulturalne zachowanie. Żadnego chamstwa, przeklinania, wyszydzania. Chcemy pomagać sobie wzajemnie i umiejętnie współpracować. Aktywnie włączymy się, jako wolontariusze w działania organizacji pozarządowych i pomoc potrzebującym.

Świat wokół nas jest tak fascynujący! Będziemy go z pasją poznawać i coraz lepiej rozumieć.

Odwaga jest potrzebna nie tylko w sytuacjach ekstremalnych. Musimy umieć śmiało głosić własne poglądy, bronić ich publicznie. Odwagą jest przeciwstawianie się głupocie, zabobonom, nietolerancji.

Nauka w szkole wymaga wytrwałości. Nie jest to łatwe. Jednak zrobimy wysiłek, aby pracować rytmicznie i systematycznie.

Efekty naszej nauki zależą głównie od nas. Mamy świadomość, że uczenie się wymaga aktywności. Czujemy się odpowiedzialni za uzyskane rezultaty.

Jesteśmy ludźmi zaradnymi. Potrafimy załatwić większość spraw codziennych i wiele nietypowych. To proste.

Nie łatwo wyprowadzić nas z równowagi. Panujemy nad swoimi emocjami, albo przynajmniej staramy się panować. Nie wybuchamy gniewem, znamy sposoby radzenia sobie ze stresem.

Dość ponuractwa. Potrzeba nam uśmiechu, radości, pogody ducha. Poczucie humoru jest cool.

Czy to już wszystkie dokumenty? Prawie. Przydałby się jeszcze jeden, ustalony wspólnie i znany wszystkim w szkole: nauczycielom i uczniom. To „Procedura postępowania w sytuacji agresji i przemocy w szkole.”

Oto przykład

1. Jeśli stała Ci się krzywda, jeśli zostałeś ofiarą napaści, agresji lub przemocy, nie ukrywaj tego. Przyjdź do dyrektora, do wychowawcy lub do dowolnego nauczyciela. Każdy ci pomoże.

2. Jeśli byłeś świadkiem agresji lub przemocy także zgłoś to dorosłym w szkole. Pamiętaj, że nie jeśli nie reagujesz na przemoc, to akceptujesz taki sposób postępowania.

3. Punkty 1 i 2 dotyczą również nauczycieli maltretowanych przez uczniów lub nauczycieli będących świadkami przemocy.

4. Wszyscy w szkole będziemy solidarnie stawali po stronie słabszego. Nic nie usprawiedliwia przemocy.

5. Dyrektor poinformowany o przypadku przemocy decyduje, czy sprawa wymaga zwołania posiedzenia rady pedagogicznej.

6. Rada pedagogiczna ma wiele możliwości działania. Może:

• rozmawiać indywidualnie z uczniem (agresorem) lub rozmawiać z nim w obecności rodziców,

• skłonić go do przeproszenia i zadośćuczynienia osobie skrzywdzonej,

• ukarać ucznia zgodnie z systemem kar zapisanym w statucie szkoły do usunięcia ze szkoły włącznie.

1. Rada pedagogiczna powinna ogłosić publicznie swoje stanowisko w każdym przypadku przemocy.

2. W przypadkach wyjątkowo brutalnych lub powtarzających się zachowań agresywnych dyrektor powinien rozważyć decyzję o przekazaniu sprawy do prokuratury.

CELE SZKOLENIA

1. Zintegrowanie grupy nauczycieli, spójne działania

2. Przekonanie o wartości spójnych działań

3. Ustalenie kręgu wpływów

4. Uzgodnienie cech „człowieka porządnego”

5. Zdiagnozowanie kultury organizacyjnej szkoły. Przedyskutowanie niezbędnych zmian

6. Opracowanie Zasad dobrego zachowania

7. Program wychowawczy - tryb prac

8. Statut szkoły

9. Procedura postępowania na wypadek agresji

10. Uzgodnienie planów dalszych działań

KULTURA ORGANIZACYJNA SZKOŁY

A – Sieć pajęcza

Hasło: Jedna wielka, szczęśliwa rodzina

B – Świątynia

Hasło: Prawo i porządek

C- Orkiestra

Hasło: Wspólne rozwiązywanie problemów

D – Plejada gwiazd

Hasło: Każdy jest gwiazdą filmową

SZKOŁA JAKO ŚRODOWISKO WYCHOWAWCZE

• Kultura organizacyjna szkoły - zbiór zasad, tradycji, zwyczajów

• Jasne zasady wychowawcze – kodeks ucznia

• Program wychowawczy szkoły

• Samorządność dzieci i młodzieży

• Organizacje młodzieżowe działające w szkole, takie jak harcerstwo

• Różnorodne aktywności uczniów

• Akcje charytatywne, działania o znaczeniu społecznym

• Tradycja i uroczystości szkolne

• Uczenie i praktyczne stosowanie praw człowieka

• Obowiązki - kontrakty i umowy szkolne

• Współpraca wszystkich nauczycieli

• Rodzice jako partnerzy nauczycieli

NAUCZYCIEL
DYDAKTYK I WYCHOWAWCA

1. Dobór wiedzy

2. Dobór metod i sposobów działania

3. Stosunek nauczyciel – uczeń

WYCHOWAWCA – METODY

1. Podawanie wzorów

2. Prowokacja sytuacyjna

3. Trening

4. Nadawanie znaczenia

ZNAJOMOŚĆ WYCHOWANKÓW

• Znajomość z imienia i nazwiska każdego ucznia, rozpoznanie go w dowolnej sytuacji

• Poznanie zainteresowań i uzdolnień każdego wychowanka

• Znajomość sytuacji domowej i losowej dziecka

• Pozyskanie zaufania

WSPÓŁPRACA Z RODZICAMI

• Wspólny cel – właściwe wychowanie dzieci

• Więcej czasu na kontakty

• Ośmielać rodziców, by szczerze mówili o swoich problemach

• Stworzyć rodzicom warunki do intymnej rozmowy

• Razem tworzyć program wychowawczy

• Namówić rodziców, aby interesowali się nauką dzieci

• Zdobyć zaufanie rodziców

UMIEJĘTNOŚCI UCZNIÓW

• Umiejętności komunikacyjne, umiejętność wyrażania emocji

• Radzenie sobie ze stresem i uczuciem złości

• Samoocena

• Rozumienie procesów grupowych, asertywność

• Współpraca zespołowa, negocjacje i rozwiązywanie konfliktów

WYCHOWANIE NA PAPIERZE

Program rozwoju szkoły

Statut szkoły

Program wychowawczy
i program profilaktyczny

Kodeks ucznia

Procedura postępowania w sytuacji agresji

Praca warsztatowa Kodeks postępowania ucznia. Grupa 1

Celem pracy grupowej jest przedyskutowanie tytułowego zagadnienia, zapisanie wniosków i ustaleń. Może w tym pomóc lista pytań.

1. Czy wszyscy uczniowie szkoły znają zasady dobrego zachowania?

2. W jaki sposób zachęcić uczniów do opracowania dokumentu Kodeks postępowania ucznia?

3. Jaki powinien być tryb prac nad Kodeksem, tak, aby wzięło w nim udział możliwie wielu uczniów?

4. Co zrobić, aby prace nad Kodeksem były ekscytującym procesem wychowawczym?

5. Kto i w jakim trybie powinien przyjąć i zatwierdzić Kodeks jako dokument obowiązujący w szkole?

6. W którym miejscu statutu szkoły powinna się znaleźć wzmianka o Kodeksie?

7. W jaki sposób, możliwie niebanalny i interesujący dla uczniów można rozpropagować Kodeks w szkole?

8. Jak zapoznać rodziców z Kodeksem, uzyskać ich akceptację i zaprosić do wspólnych działań na rzecz przestrzegania przyjętych zasad w szkole i w domu?

9. W jaki sposób reagować na przypadki łamania Kodeksu?

10. Jak włączyć prace nad Kodeksem w program działań wychowawczych?

Praca warsztatowa Tryb prac nad programem wychowawczym szkoły. Grupa 2

Grupa ma niełatwe zadanie. Nie opracowuje treści samego programu wychowawczego, tego przecież nie da się zrobić w ciągu 90 minut. Efektem zajęć warsztatowych powinien być tryb pracy nad programem wychowawczym, czyli ustalenie kto, co i kiedy powinien zrobić, aby program jaki powstanie miał akceptację całego środowiska.

Warto zapisać ustalony tryb pracy w formie kolejnych kroków.

Przez pierwsze 75 minut grupa dyskutuje, ustala i zapisuje krok po kroku działania, jakie prowadzić będą do opracowania trybu pracy nad programem wychowawczym. A na zakończenie, korzystając z listy pytań kontrolnych, sprawdza uzyskany rezultat.

Uwaga: Pytania kontrolne nie powinny być znane uczestnikom warsztatów przed zakończeniem pracy, tak by nie sugerować im określonych rozwiązań.

Lista pytań kontrolnych.

1. Czy zostały opracowane kolejne kroki prac nad programem wychowawczym?

2. Czy kroków nie jest zbyt wiele? Mniej niż 12?

3. Czy wiadomo, kto personalnie inicjuje prace nad programem?

4. Czy początek prac nad programem mocno angażuje całe środowisko: nauczycieli, rodziców i uczniów?

5. Czy początek prac nad programem jest oryginalny i interesujący? Czy autorzy zaplanowali takie imprezy jak seminaria dla rodziców, uczniów i nauczycieli, wykłady, dyskusje plenarne, diagnozowanie problemów wychowawczych i wspólna dyskusja nad ich rozwiązywaniem?

6. Czy procedura prac nad programem uwzględnia szeroką konsultację projektu programu?

7. Czy został wybrany zespół redakcyjny, który będzie zbierał uwagi, nanosił poprawki i przygotowywał kolejne wersje projektu?

8. Czy ustalono w jaki sposób rada pedagogiczna będzie zatwierdzała program?

9. Czy przewidziano zaproszenie na posiedzenie rady pedagogicznej reprezentantów uczniów i rodziców?

10. Czy opracowano sposób rozpropagowania programu w całej szkole?

Praca warsztatowa Zapisy statutowe. Grupa 2

Grupa będzie pracowała nad zapisami statutu szkoły. Ze względu na ograniczony czas dobrze jest skupić się nad dwoma paragrafami.

1. Rodzaje nagród i kar obowiązujących w szkole oraz tryb odwołania się od kary. Tu także przypadki zachowań, które mogą prowadzić do usunięcia ucznia ze szkoły.

2. Prawa i obowiązki uczniów i sposób składania skarg na sytuację łamania praw ucznia. Ten ostatni aspekt zagadnienia musi być omówiony szczególnie starannie. Nic bowiem nie znaczą prawa, jeśli nie są określone sankcje za ich nieprzestrzeganie.

Rezultaty prac uczestnicy zapisują na plakacie.

Praca warsztatowa Procedura postępowania w sytuacji agresji. Grupa 3

Efektem pracy grupy ma być zapis procedury postępowania w przypadku agresji lub przemocy w szkole. Może to dotyczyć zarówno agresji wśród uczniów, jak i znęcania się uczniów nad nauczycielami i odwrotnie – nauczycieli nad uczniami.

Uczestnicy dyskutują i notują na plakacie swoje ustalenia. Pod koniec sprawdzają, czy:

1. Procedura nie jest zbyt długa (nie powinna liczyć więcej niż 10 punktów)?

2. Procedura jest zapisana prostym językiem zrozumiałym dla każdego ucznia?

3. Z procedury każdy pokrzywdzony dowie się do kogo ma się zwrócić?

4. Sam fakt zapisania procedury będzie działał odstraszająco na potencjalnych agresorów?

5. Procedura jest realistyczna?

6. Procedura ma szanse zostać zaakceptowana przez uczniów i nauczycieli?

7. Uczestnicy warsztatów przewidzieli sposób upowszechniania procedury w szkole?

Pod koniec pracy warsztatowej uczestnicy zapoznają się z przykładową procedurą zamieszczoną w materiałach.

Początek zdania

Wychowanie

Uczeń dobrze wychowany

Wychowawca w szkole

Wpływ na wychowanie

Agresja

Program wychowawczy szkoły

Profilaktyka w naszej szkole

Znajomość ucznia

Poczucie bezpieczeństwa

Szkoła powinna stwarzać uczniom

Aby stać się wychowawcą

Dobry wychowawca

Nauczyciel wychowuje

Aby nauczyciel wychowywał

Aby wychowanie było skuteczne

Źródła przemocy

Uczniów trzeba tak wychowywać, aby

Rolą szkoły

Problemy moich uczniów

Pomóc wychowankom to

Program profilaktyczny

System nagród

Kary w wychowaniu

Ocena z zachowania

Obawiam się, że wychowanie

Aby dobrze wychowywać

Kontakty z rodzicami

Współpraca wychowawcy z rodzicami

Atmosfera szkoły

Wychowankom potrzeba

Moi wychowankowie

Kontakt z wychowankami

Godziny wychowawcze

Błędem wychowawczym

Pedagog w szkole

Współpraca z poradnią

Przemoc w szkole

Agresja uczniów wobec nauczycieli

Nauczyciele mają problemy

Wychowanie, według mnie

Mój wpływ na wychowanie – ankieta

1. Na wychowanie młodego człowieka wpływa wiele czynników. Oceń jaki jest procentowy udział wpływu każdego z nich?

a) rówieśników	e) mediów
b) rodziny	f) Internetu
c) genów	g) kościoła
d) szkoły	h) innych

1. Czy potrafisz zdiagnozować jaka jest kultura Twojej szkoły? Które określenie do niej najlepiej pasuje?

a) sieć pajęcza	c) orkiestra
b) świątynia	d) plejada gwiazd

1. Czy wiesz, jaka kultura szkoły sprzyja skutecznemu wychowaniu?

Wiem, jest to...................................................................................................; nie wiem 

1. Czy Twoja szkoła ma powszechnie znany, spisany zestaw zasad wychowawczych?

Tak

Nie

Nie wiem

Komentarz?

1. Czy w szkole jest ogólnie znana i stosowana procedura postępowania w sytuacji agresji?

Tak

Nie

Nie wiem

1. Jak sądzisz, jak skuteczny może być Twój wpływ na wychowanie uczniów?

Oceń wstawiając znak X w wybranym punkcie skali.

1	2	3	4	5	6
Zupełnie nieskuteczny		Bardzo skuteczny

Kultura organizacyjna szkoły – kwestionariusz

Przeczytaj poniższe stwierdzenia, zebrane w 14 obszarach. W każdym obszarze możesz przyznać 3 punkty. Możesz je przyznać jednemu stwierdzeniu, temu które najtrafniej opisuje sytuację w Twojej szkole, możesz wybrać dwa stwierdzenia i jednemu postawić 2 a drugiemu 1 punkt, albo postawić po jednym punkcie przy trzech stwierdzeniach.

	Stwierdzenie	Punkty
1. „Filozofia” wychowania
A	Nauczyciele najlepiej wiedzą co jest dobre dla uczniów.
B	Wszystkie zasady zapisane są w programie wychowawczym. Wystarczy je stosować.
C	Nauczyciele są otwarci na potrzeby uczniów.
D	Każdy nauczyciel ma wypracowane własne zasady wychowawcze.
2. Kary i nagrody
A	Nauczyciele częściej stosują nagrody niż kary. Starają się pozytywnie kierować uczniami.
B	Uczniowie dobrze znają system nagród i kar. Wiedzą czego mogą się spodziewać w określonych sytuacjach
C	Nauczyciele potrafią motywować uczniów. Zarówno kary jak i nagrody są rzadko stosowane.
D	Każdy nauczyciel stosuje inne nagrody i kary.
3. Nauczyciele
A	Starają się być sumienni i rzetelnie wykonywać swoje obowiązki.
B	Są odpowiedzialni, mają silne poczucie lojalności w stosunku do szkoły.
C	Są kompetentni i zaangażowani we wspólne działania.
D	Stale się rozwijają, mają poczucie własnej wartości.
4. Dyrektor szkoły
A	Jest silny, zdecydowany, stanowczy ale sprawiedliwy. Otacza opieką pracowników i uczniów, jest wielkoduszny i lojalny w stosunku do nich.
B	Jest poprawny, zachowuje dystans, unika wystawiania na próbę swego autorytetu. Żąda od pracowników tego, co jest formalnie uzgodnione.
C	Stara się równo traktować ludzi, uznaje rację pracowników i daje im swobodę w działaniu.
D	Jest wrażliwy na potrzeby ludzi. Wykorzystuje swoją pozycję aby umożliwić pracownikom uzyskiwanie satysfakcji z pracy.
5. Uczniowie
A	Postrzegani są jak dzieci, którym trzeba zapewnić opiekę.
B	Muszą znać swoje prawa, ale i swoje obowiązki.
C	W swoich samodzielnych poszukiwaniach mogą liczyć na pomoc dorosłych.
D	Są odpowiedzialni, zaradni i aktywni.
6. Rodzice
A	Mogą liczyć na pomoc w razie trudności wychowawczych.
B	Mogą i powinni włączać się w życie szkoły w zakresie określonym w prawie.
C	Są rzeczywistymi partnerami nauczycieli.
D	Najchętniej kontaktują się z pojedynczymi nauczycielami.
7. Informacja
A	Informacje spływają z góry do dołu, od dyrektora poprzez nauczycieli do uczniów.
B	Przepływ informacji jest określony w statucie szkoły.
C	Informacje w szkole przepływają dwukierunkowo: góra – dół i odwrotnie.
D	Informacje przepływają od osoby do osoby, zgodnie z indywidualnymi kontaktami.

8. Konflikty

A

B

C

D

9. Decyzje są podejmowane

A

B

C

D

10. Priorytety

A

B

C

D

11. Podstawą nagradzania nauczyciela

A

B

C

D

12. Inne szkoły

A

B

C

D

13. Celem kształcenia

A

B

C

D

14. Absolwenci

A

B

C

D

Tabela wyników

Suma punktów	A	B	C	D
42

Kultura organizacyjna szkoły

A – Sieć pajęcza

Kultura oparta na autorytecie dyrektora i nauczycieli. Szkoła przypomina „jedną wielką rodzinę”, którą kieruje „głowa rodziny” w sposób dobrotliwy lecz zdecydowany. Uczniowie traktowani są jak dzieci, którym należy się troska i opieka, lecz którym czasem trudno jest się usamodzielnić.

Cechy charakterystyczne. Dyrektor jest postacią centralną, który mocno identyfikuje się ze szkołą.

Zalety. Nauczyciele i uczniowie czują się bezpiecznie. Są przywiązani do szkoły, chętnie utrzymują z nią kontakt. Rodzice traktują szkołę z szacunkiem, liczą się ze zdaniem nauczycieli. Szkoła dobrze opiekuje się słabymi uczniami.

Wady. Dominująca rola dyrektora ogranicza samodzielność nauczycieli i uczniów. Brak demokracji, uczniowie mają niewielki wpływ na życie szkoły.

Hasło: „Jedna wielka, szczęśliwa rodzina”.

B – Świątynia

Kultura oparta na sformalizowanych strukturach i procedurach. Perfekcyjna urzędowość. Nauczyciele rzetelnie realizują programy nauczania i starają się przygotować uczniów do egzaminów końcowych. Uczniowie znają swoje miejsce, wymagania nauczycieli, swoje prawa i obowiązki.

Cechy charakterystyczne. Biurokracja, porządek i ład.

Zalety. Czytelne i znane wszystkim zasady działania szkoły. Uczniowie wiedzą czego się od nich oczekuje. Rzetelna wiedza.

Wady. Sztywność procedur i zasad, chłód emocjonalny, mało twórczych działań. Wszyscy wykonują swoją pracę, ani mniej, ani więcej.

Hasło: „Prawo i porządek”.

C- Orkiestra

Kultura oparta na współdziałaniu. Nauczyciele starają się wspólnie rozwiązywać problemy, uczniowie uczeni są pracy zespołowej. Dobra, ciepła atmosfera. Rodzice czują się prawdziwymi partnerami szkoły, mają zaufanie do nauczycieli. Dyrektor chętnie deleguje swoje uprawnienia.

Cechy charakterystyczne. Zintegrowana społeczność, dużo wspólnej aktywności.

Zalety. Podmiotowe, partnerskie traktowanie uczniów. Absolwenci są twórczy i pełni wiary we własne siły. Mają wysoką motywację. Demokratyczne zasady zarządzania.

Wady. Czasem niewielki bałagan. Bywa, że szkoła nie liczy się z wymaganiami formalnymi.

Hasło: „Wspólne rozwiązywanie problemów”

D – Plejada gwiazd

Kultura indywidualności. Szkoła ceni i stara się rozwijać talenty uczniów. Wolność jest najważniejszą wartością. Każdy nauczyciel jest gwiazdą, każdy ma swoje metody nauczania, kryteria oceniania i zasady wychowawcze. Uczniowie są odpowiedzialni, samodzielni i zaradni.

Cechy charakterystyczne. Rywalizacja, nacisk na osiąganie najwyższych rezultatów.

Zalety. Wiele wybitnych indywidualności zarówno wśród nauczycieli, jak i uczniów. Wysoka motywacja. Rozwój indywidualnych zdolności.

Wady. Brak współdziałania. Brak jednolitych zasad wychowawczych, co może prowadzić do postaw konformistycznych.

Hasło: „Każdy jest gwiazdą filmową”.

---

1. Antonina Gurycka; O sztuce wychowywania↩

2. Irena Dzierzgowska; Rodzice w szkole↩