Dwudziesty wiek to rozdział już zamknięty. Skłania do podsumowań, refleksji – bo jest jeszcze nasz, wszyscy się w nim urodziliśmy. Określ problem i sprecyzuj swoje ujęcie. Można na przykład prezentować wiele według historycznej biografii wieku:
• wydarzenia historyczne w literaturze,
• rzeczywistość codzienna w literaturze,
• oceny, ujęcia metaforyczne.

XX wiek i współczesność

Dokument zawiera

1. Materiał główny

• Chronologiczny przegląd materiału literackiego
• Techniki prezentowania
- Zacznij - zakończ
- Jak uatrakcyjnić pracę?
- Przywołaj autorytety
- Jak o tym mówić?
- Cytaty do wykorzystania

2. Warianty tematu

Realizacja 1.
Cywilizacja XX w. to klęska czy triumf człowieka? Rozstrzygnij ten argument, odwołując się do wybranych dzieł literackich, plastycznych i filmowych.

Realizacja 2.
Jakie wyobrażenia człowieczeństwa odnajdziesz w literaturze wieku XX? Odwołaj się do tekstów kultury, które wspierają Twoje przemyś-lenia

Realizacja 3.
Zhańbiony czy z poczuciem wolności, upokorzony czy wolny, -z kainowym piętnem czy etycznie czysty? Jaki obraz człowieka -stworzyła literatura XX w.? Przedstaw i osądź.

Realizacja 4.
Bohaterowie literaccy wobec zła. Przedstaw problem na podstawie literatury XX w.

Komentarz
Dwudziesty wiek to rozdział już zamknięty. Skłania do podsumowań, refleksji - bo jest jeszcze nasz, wszyscy się w nim urodziliśmy. Określ problem i sprecyzuj swoje ujęcie. Można na przykład prezentować wiele według historycznej biografii wieku:
• wydarzenia historyczne w literaturze,
• rzeczywistość codzienna w literaturze,
• oceny, ujęcia metaforyczne.
Albo według ocen i prób definicji:
• wiek XX - wiek zbrodni i kompromitacji człowieka (dowody literackie),
• wiek XX - wiek bohaterstwa i obrony człowieczeństwa (dowody literackie),
• wiek XX - wiek zaniku uczuć, pieniądza i multimedialnej rzeczywistości.

Do jakiej prezentacji?
• Obraz XX w. w literaturze i sztuce. Powołaj się na znane Ci teksty kultury.
• Cywilizacja XX w. - klęska czy triumf człowieka? Odpowiedz w oparciu o teksty kultury.
Jak może brzmieć temat pracy?
• Wiek XX - wiekiem zbrodni czy bohaterstwa? Odpowiedz na to pytanie w oparciu o znane Ci teksty kultury.
• Co określiło XX w.? Jaką wizję stulecia odczytałeś z lektur i filmów?

Bibliografia podmiotu
Literatura obca
• Michaił Bułhakow - Mistrz i Małgorzata
• Antoine Saint-Exupéry - Ziemia, planeta ludzi
• Albert Camus - Dżuma
• Aleksander Sołżenicyn - Archipelag Gułag
• Marcel Proust - W poszukiwaniu straconego czasu
Literatura polska
• Aleksander Wat - Mój wiek
• Andrzej Szczypiorski - Początek
• Gustaw Herling-Grudziński - Inny świat
• Tadeusz Konwicki - Mała apokalipsa
• Czesław Miłosz - Zniewolony umysł
• Jacek Trznadel - Hańba domowa
• Jan Józef Szczepański - Przed nieznanym trybunałem
• Tadeusz Różewicz - Kartoteka

Bibliografia przedmiotu
• Maryla Hopfinger, Kultura audiowizualna u progu XXI wieku, Warszawa 1997.
O przekształceniach kultury na przełomie wieków.
• Jerzy Bobry, Świadomość człowieka w epoce mediów elektronicznych, Warszawa 2004.
O człowieku we współczesnym, zdominowanym przez elektronikę, świecie.
• Tony Richardson, Nikos Stangos, Kierunki i tendencje sztuki nowoczesnej, Warszawa 1980.
Przegląd najważniejszych kierunków artystycznych w sztuce XX w.
• Marek Bernacki, Mirosław Dąbrowski, Leksykon powieści polskich XX wieku, Bielsko-Biała 2002.
Omówienie kilkudziesięciu najważniejszych polskich powieści minionego stulecia.
• Antoni Czubiński, Europa dwudziestego wieku, Poznań 1997.
Zarys historii politycznej dwudzieste-go wieku.
• Jerzy Topolski, Polska dwudziestego wieku, Poznań 1999.
Ciekawa, a do tego niezbyt długa, historia Polski XX-wiecznej.

1. Materiał główny

XX wiek
• wiek demokracji i wolnych wyborów
• powszechny dostęp do edukacji
• człowiek zdolny do straszliwych zbrodni, ale i największego heroizmu (przykład: II wojna światowa)

Epokowe wydarzenie
• 1895 - narodziny kina. Film stanie się X muzą w XX w.
• 1926 - odkrycie penicyliny; antybiotyki zmienią medycynę wieku
• 1961 - pierwsza wyprawa w kosmos
• 1969 - pierwszy człowiek na Księżycu
• 1946 - prototyp komputera
• 1971 - pierwszy kalkulator kieszonkowy
• 1973 - pierwsze komputery PC
• 1989 - zburzenie muru berlińskiego
• 1997 - sklonowanie owcy -Dolly

Czarny i jasny portret wieku

Czarny
• wiek totalitaryzmu
• epoka pieców
• stulecie dwóch wojen światowych
• czas eksterminacji
• wiek użycia bomby atomowej
• stulecie terroryzmu
• wiek kultury masowej

Jasny
• wiek heroizmu i humanizmu
• stulecie demokracji
• wiek mediów i informacji
• epoka powszechnej edukacji
• stulecie wolontariatu
• wiek rozwoju medycyny

Chronologiczny przegląd materiału literackiego

Początek stulecia
Kiedy wierzono jeszcze w to, że będzie lepszy, światlejszy, bardziej humanitarny. Kobiety nosiły kapelusze i gorsety, a samochód był rzadkością (a wkrótce McLuhan nazwie go "mechaniczną narzeczoną" człowieka XX w.).
Tę epokę utrwalono w wielkiej prozie europejskiej.

Marcel Proust
W powieści W poszukiwaniu straconego czasu pożegna wiek XIX, a powita XX. Chociaż dzieło ma wiele wymiarów, można je nazwać rewolucją w rozwoju gatunku - to także ma swą funkcję dokumentarną - utrwala Francję przełomu wieków. Jeszcze z poprzedniego stulecia - z jego "kulturą salonu", ale już z tego nowego, spod znaku wieży Eiffla (1889), automobilu i paryskiego metra. "Powozy były bardziej romantyczne" - stwierdza główny bohater.

James Joyce
Utrwalił Dublin w Ulissesie. Powieść strumienia świadomości, następna rewolucja w dziedzinie narracji, zresztą nierozerwalnie związana z Odyseją Homera - jest przy tym dokładnym portretem miasta, jakim było 16 czerwca 1904 r. Inną znaną powieścią Joyce’a są Dublińczycy.

Tomasz Mann
Daje z kolei "metaforę Europy" w Czarodziejskiej górze - zestawia całą panoramę poglądów i teorii na temat współczesnego sobie kontynentu. Myśl o Europie dążącej do katastrofy, wizje totalitarnego państwa, z drugiej strony kult demokracji, pochwała cywilizacji - wszystko to miesza się w powieściowym tyglu jako poglądy różnych bohaterów. Ale akcja Czarodziejskiej góry kończy się w momencie wybuchu I wojny światowej. Nic więc dziwnego, że tak wielkie wydarzenia jak wojny i rewolucje przyćmią początek wieku jako temat wielkich dzieł.

I wojna światowa
Znajduje swoje miejsce na kartach wielu utworów prozy i poezji. Najważniejsza jest chyba powieść Ericha Marii Remarque’a Na Zachodzie bez zmian. To niemal reportaż wojenny, pełen obrazów okrutnych, nawet obscenicznych. Co ciekawsze, oglądamy wojnę z okopu niemieckiego - narratorem i głównym bohaterem jest Paweł Bäumer, zwykły niemiecki chłopak, który w porywie patriotyzmu podbudowanego odpowiednią agitacją rusza na wojnę wraz z kolegami. To, co następuje potem, nie przypomina wojennej przygody z chłopięcych marzeń.
Degradacja wartości, ciągłe obcowanie ze śmiercią, pola zasłane falującą masą ludzkich zwłok, śmiercionośny gaz i absolutne zdeptanie jakiejkolwiek intymności powodują przyspieszone dorastanie młodych żołnierzy. Jeśli przeżyją - będą starzy. Paweł Bäumer nie przeżyje, zginie w dniu zupełnego spokoju na zachodnim froncie, wręcz niezauważalnie.
I wojna światowa pojawia się w finale powieści Marii Dąbrowskiej Noce i dnie (obraz palonego Kalińca), także w Żółtym krzyżu Andrzeja Struga. Sympatycy Przygód dobrego wojaka Szwejka pamiętają, że oprócz niezapomnianej kreacji bohaterów znajdujemy tam obraz I wojny. Jeśli komuś kojarzy się komedia Juliusza Machulskiego C.K. Dezerterzy - nie jest w błędzie - film wraca do tamtych realiów.

Rewolucja w Rosji
Wielkie wydarzenie w historii, oczywiście, znalazło swoje odbicie w literaturze. Próbowano utrwalić siłę rewolty, obraz okrucieństwa, jakie wybuchło wraz z buntem, potem dla celów propagandowych - odpowiednio nakreśloną ideologię. W polskiej literaturze interesuje nas Przedwiośnie Stefana Żeromskiego. Pisarz nie pochwala rewolucji, przecież pokazuje stosy trupów, deprawację młodzieży wydającej własnych rodziców, w usta matki Cezarego wkłada słuszne wypowiedzi o wątpliwych moralnych podstawach nowego ładu. Niemniej przytacza także racje drugiej strony, widać też fascynację pisarza potęgą zrywu ludzkich mas, niszczącą siłę rewolucji.

Inne utwory:
• Szewcy Witkacego - traktują o istocie abstrakcyjnej rewolucji, ale twórca pisał dramat po doświadczeniu rewolucji październikowej - przebywał bowiem w Rosji podczas wypadków rewolucyjnych i to jako oficer carskiej armii. Witkacy tajemnicą otaczał swoje ówczesne przeżycia, ale jego stosunek do rewolucji jest jasny: przerażenie jej okrucieństwem, katastrofizm, mechanizacja świata - oto jego wizje.
• Doktor Żywago Borysa Pasternaka to bardzo ważny w literaturze realistyczny obraz rewolucji w Rosji. Należał do powieści zakazanych w swoim czasie w Związku Radzieckim i państwach satelickich, Pasternak ukazał bowiem zło tkwiące w krwawym przewrocie, brutalne sceny, obnażył działania fanatycznych przywódców - dał świadectwo prawdzie tych czasów.

Epoka międzywojenna
Zapisano ją w tak wielu ujęciach!
• Obraz Moskwy lat trzydziestych, totalitarnego państwa i jego stolicy w ujęciu groteskowym, parodiującym, ale i realistycznym ukazuje Michaił Bułhakow w Mistrzu i Małgorzacie. Pisarz wpadł na pomysł poddania programowo ateistycznego państwa niezwykłemu eksperymentowi: działaniu sił nadprzyrodzonych… To, co dzieje się później, obnaża mechanizmy manipulacji społeczeństwem, mentalność ludzi, ich moralność - czy raczej amoralność.
• Czasy wielkiego kryzysu gospodarczego w Niemczech ukazuje w swoich powieściach Erich Maria Remarque. Czarny obelisk to jedna z tych książek, które utrwalają problematykę tamtych czasów w aurze niezwykłego humoru.
• Epokę jazzu, Ameryki z lat prohibicji utrwalił w głośnej powieści Wielki Gatsby Francis Scott Fitzgerald.
• Polska międzywojenna jawi się we wszystkich powieściach międzywojnia: obraz społeczeństwa, obyczajów, problemów natury społecznej czy moralnej znajdujemy w Granicy, w Przedwiośniu, w Ferdydurke, nawet w Karierze Nikodema Dyzmy.

II wojna światowa - totalitaryzmy i powstania
Trudno nazwać tę wojnę wydarzeniem historycznym. Stało się coś więcej: kataklizm, apokalipsa dosięgła ludzkość tamtych lat. Kiedy minęła: myśl o niej nie znikła. Temat wojny zdominował literaturę, film, poezję, sztukę. Artyści wszystkich dziedzin włączyli się po prostu w dzieło upamiętnienia grozy tych czasów, formułowanie wielkiej przestrogi dla następnych pokoleń. Wyciągano wnioski o człowieku i jego moralności na podstawie tak potwornej próby. Literatura o wojnie światowej to mało powiedziane. To przecież nie tylko obraz działań militarnych, to także prezentacje i analiza systemów totalitarnych - faszyzmu i stalinizmu. To temat powstań: warszawskiego, w getcie. To obraz okupowanego kraju. To wreszcie wizja obozów koncentracyjnych, opowieść o sowieckich łagrach. Literatury o tych czasach jest sporo.
Pryzkady:
• Faszyzm generała Franco i walkę z nim, jeszcze przed wybuchem wojny, ukazuje Ernest Hemingway w słynnej powieści Komu bije dzwon.

• Łagry i straszliwą egzystencję więźniów znajdziemy choćby w Innym świecie Gustawa Herlinga-Grudzińskiego i Archipelagu Gułag Aleksandra Sołżenicyna. Nie tylko realia łagru są tu istotne. Utrwalenie i przestroga to jedna z misji tej literatury, niemniej refleksja nad człowiekiem - i to człowiekiem XX w. - wydaje się równie istotna. To człowiek wymyślił łagry i wyrafinowane metody niszczenia drugiego człowieka. To człowiek także potrafił wznieść się na szczyt humanizmu i heroicznie stawić czoło bestialstwu.

• Obozy koncentracyjne, epokę pieców i eksterminacji obrazuje literatura lagrowa. Pisząc dziś o tym, przymuszamy swą myśl, by dać wiarę czemuś takiemu jak pomysł masowej eksterminacji wsparty pseudonaukowymi dociekaniami. Podobne odczucia budzą doświadczenia na ludziach, oddzielanie matek od dzieci - przy całym okrucieństwie, które już znamy, dodatkowe uprzedmiotowienie człowieka, traktowanie go jak rzeczy, materiału do analiz, wreszcie - śmieci do spalenia w krematorium. Trudno naprawdę uwierzyć, że nie jest to fantazja zwyrodniałej wyobraźni, lecz historia. Historia naszego wieku.

• Powstanie warszawskie - heroizm młodzieży, wzniosłość tego zrywu i tragizm klęski znaleźć można w powieści Romana Bratnego, również i u Mirona Białoszewskiego (Pamiętnik z powstania warszawskiego), który pokazuje te zdarzenia z innej perspektywy: cywila patrzącego "zza węgła" domu - a jednak będącego w centrum wydarzeń.

• Powstanie żydowskie w getcie warszawskim opisuje Hanna Krall w reportażu pt. Zdążyć przed Panem Bogiem, opowiada o nim likwidator getta Jürgen Stroop w Rozmowach z katem Kazimierza Moczarskiego. Motyw powstań pojawia się też w Początku Andrzeja Szczypiorskiego.

• Codzienność okupacyjną także zarejestrowała literatura. Głównie proza, choć przecież w wierszach Kolumbów (Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, Tadeusza Gajcego) pobrzmiewa cały czas atmosfera tych "innych" czasów apokalipsy spełnionej. Mówią o nich opowiadania: Pożegnanie z Marią (Tadeusz Borowski), Dzienniki Zofii Nałkowskiej, powieść Miasto niepokonane (Kazimierz Brandys), powieść Początek (Andrzej Szczypiorski). Z jednej strony strach, donosicielstwo, zbrodnia - z drugiej konspiracja, sabotaż wobec wroga, ratowanie żydowskich dzieci, a oprócz tego - życie: zdobywanie pieniędzy, żywności, ucieczki przed łapankami, praca… Być może, wielu z Was zna te realia głównie z filmów, seriali, jak Polskie drogi lub takich jak Europa, Europa Agnieszki Holland czy też Lista Schindlera Stevena Spielberga.

Po wojnie
Ponad połowa wieku XX przypada na tę współczesność, a zdawałoby się, że pierwsza połowa wyczerpała limit zdarzeń za stuleci kilka. Drugie pół wieku było dla Europy stanowczo spokojniejsze, a końcowe lata wręcz realizowały ideę zjednoczenia: konflikt Wschód - Zachód osłabł, mur berliński runął, ZSRR rozpadł się, Europa Wschodnia dogania Zachód, weszliśmy do NATO, zostaliśmy członkiem Unii Europejskiej. PRL - jest już tylko wspomnieniem.

Rzeczywistość PRL-owska
Twórczość "pryszczatych", mimo że miała popierać władzę ludową i linię partyjną, też jest obrazem swoich czasów. Grupa "pryszczatych" działała na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych. Przewodził jej Tadeusz Borowski, należeli do niej: Tadeusz Konwicki, Andrzej Braun, Wiktor Woroszylski. Różne były ich losy: Borowski popełnił samobójstwo, Konwicki diametralnie zmienił poglądy i został zagorzałym krytykiem ustroju w swojej sztuce.
W ramach socrealizmu próbowano pokazać budowę socjalizmu w powojennej Polsce jako wręcz utopijnie wspaniałe zjawisko. Była to próba gwałtu na literaturze - oto chciano zmusić ją odpowiednim dekretem, by stworzyła fałszywy obraz cząstki XX w. Czas natychmiast zweryfikował to zjawisko, choćby w prozie Marka Hłaski. Kolejne polityczne odwilże pozwalały coraz bardziej odsłaniać kulisy PRL-owskiej rzeczywistości. Niezależnie powstawały literatura emigracyjna i (po 1976 r.) literatura drugiego obiegu.

• Tadeusz Konwicki w Małej apokalipsie odtwarza absurdy PRL-u. Jest to powieść nietypowa, pisarz operuje groteską i absurdem, należy więc uważać, by nie pomylić absurdu literackiego z tymi wydarzeniami, które rzeczywiście miały miejsce. O ile Pałac Kultury i Nauki de facto nie runął (runęła idea) czy też dostojnicy nie robili striptizu przed kamerami - to ich długie, wielosłowne przemówienia nie są fikcją literacką. Podobnie kolejki po cokolwiek, przerwy w dostawie prądu, kartki na rozmaite towary, manifestacje "ku czci" i pochody "z okazji" - to wszystko było naprawdę.

• Stanisław Barańczak daje poetycką wizję rzeczywistości Polski Ludowej. Wiersze z betonu, zmęczenia i śniegu, wiersze "mieszkalne", wiersze "kolejkowe" - oprócz tego, że ukazują mechanizmy manipulacji ludźmi, fałsz ideologii - również rysują poetycki obraz tamtego życia. W świecie betonowych blokowisk, podsłuchu, kolejek, marzeń o bajce Zachodu - wiersze Barańczaka o tym właśnie nie mogły oficjalnie się podobać. Pozbawiony pracy, został zmuszony do emigracji.

• Początek Andrzeja Szczypiorskiego ogarnia fabułą prawie cały wiek. Trzon akcji przypada na czasy II wojny światowej, ale na tym nie koniec, obserwujemy dalej bohaterów, którzy wojnę przeżyli. Z obserwacji tej wyłania się obraz powojennego życia, totalitaryzmu, czystek antyżydowskich w latach sześćdziesiątych, wreszcie czasów stanu wojennego.

• Wczesne opowiadania Marka Hłaski - są swoistym zapisem ponurej polskiej rzeczywistości lat pięćdziesiątych. Polska knajp, pijackich melin, straconych złudzeń. Jej bolesny obraz znajdziecie w Ósmym dniu tygodnia, w historii Agnieszki, która przegrała z rzeczywistością swoich czasów. Bardziej polityczny wymiar ma opowiadanie Cmentarze. Bohater - Franciszek Kowalski - zostanie zniszczony przez system za sprawą absurdalnego zdarzenia. Przypomina trochę Józefa K. z Procesu, z tym że konkretnie - oskarżonego przez władzę, UB, milicję. Cmentarze należą do literatury obrachunkowej. Piękni dwudziestoletni to autobiografia, w której m.in. znajdzie się refleksja o przełomie 1956 r.

• Zniewolony umysł Czesława Miłosza pokazuje, jak dochodzi do zniewolenia umysłów ludzkich poddanych wpływom totalitarnego ustroju na bazie czterech biografii polskich twórców. Autor nazywa ich Alfą, Betą, Gammą, Deltą, stąd Zniewolony umysł można czytać jak powieść z kluczem. Alfa - to Jerzy Andrzejewski, Beta - Tadeusz Borowski, Gamma - Jerzy Putrament, a Delta - Konstanty Ildefons Gałczyński. Są doskonałymi przykładami ofiar historii, ludzi ukształtowanych przez wymogi sytuacji dziejowej.

• Hańba domowa Jacka Trznadla - jest zbiorem rozmów z pisarzami, rozmów prowadzących do oceny czasów stalinizmu w Polsce. "Rodzaj ludzki ma zawsze skłonność do popadania w banalność zła" - mówi Hannah Arendt, co wydaje się kwintesencją prowadzonych dyskusji. Jan Józef Lipski mówi natomiast o stalinizmie: "Odbieram to jako amok czy zbiorową chorobę psychiczną. Jakby jakiś wirus zaczął się rozszerzać", a Jarosław Marek Rymkiewicz stwierdza "Odczuwałem straszliwą, potworną nudę życia w tym systemie".

• Raport o stanie wojennym Marka Nowakowskiego to proza, którą możemy przywołać dla zobrazowania czasów po 13 grudnia 1981. Nowakowski rejestruje zachowanie ludzi, różne środowiska i miejsca (kawiarnie, urzędy) podczas stanu wojennego.

Gdzie szukać polskiej obyczajowości?
• Początek wieku - w Nocach i dniach Marii Dąbrowskiej
• Dwudziestolecie międzywojenne - w Granicy Zofii Nałkowskiej
• Codzienność wojny - w Początku Andrzeja Szczypiorskiego
• Powojenna rzeczywistość - w opowiadaniach Marka Hłas-ki
• Czasy PRL - w Małej apokalipsie Tadeusza Konwickiego
Poezja ocenia wiek XX

Oto najważniejsze wypowiedzi poetyckie o wieku XX:
Wisława Szymborska - Schyłek wieku
Miał być lepszy od zeszłych nasz XX wiek.
Już tego dowieść nie zdąży
Noblistka nie ma złudzeń co do oceny stulecia - w tym utworze zestawia nadzieje ludzkości u progu wieku XX z tym, co stało się rzeczywiście. "Miało się mieć ku wiośnie", miało się kilka rzeczy już nie przydarzyć, na przykład wojna, Bóg miał nareszcie uwierzyć w człowieka.
Dziś, pod koniec epoki, konkluzja jest jednak inna:
ale dobry i silny
to ciągle jeszcze dwóch ludzi.
Wisława Szymborska - Nienawiść
Nasza współczesność ma na imię Nienawiść. Żadne z uczuć, postaw, wartości nie dominuje tak wyraźnie - nic nie jest tak pewne przyszłości, jak właśnie nienawiść. To smutne, a nawet przerażające proroctwo i takaż ocena ludzkich poczynań wieku XX:
Spójrzcie, jak wciąż sprawna,
jak dobrze się trzyma
w naszym stuleciu nienawiść
Spójrzcie uważnie - być może można ją jakoś pokonać.

Czesław Miłosz - Wiersz na koniec stulecia
Pozornie "prospekt" z raju: Błogosławiona radość, winobranie i żniwa, a sam początek utworu brzmi jak baśń. "Kiedy już było dobrze/ I znikło pojęcie grzechu / I ziemia była gotowa / W powszechnym pokoju…" Ten idylliczny obraz trwałby do końca stulecia, gdyby nie to, że "...co dzień umiera / Jedyny miłujący". Czy faktycznie jest dobrym rozwiązaniem na koniec stulecia, abyśmy nie pamiętali i nie mówili o cudzym cierpieniu? Ludzie końca wieku będą dobrze czuć się w swoim życiu, jeśli otoczymy ciszą cierpienie na ziemi - jakby go nie było. "Tamto" - zło, wojna, okrucieństwo - dawno minęło. A sprawa bólu i winy w architekturze świata trwa… Bóg zakpił z mędrca: ludzie przestaną cię chwalić, gdy powiem im, że jesteś grzesznikiem. Mędrzec odpowiedział: gdy odkryją, jak jesteś miłosierny - będą Tobą pogardzać. Nie jest to zbyt pochlebna ocena. Nie dla Boga - dla ludzi. Świadomi Boskiego miłosierdzia, przestaną się bać, zamiast kochać - będą pogardzać, zamiast cieszyć się z wielkoduszności - będą ją wykorzystywać. Oto portret ludzkości końca stulecia, kreślony przez poetę - proroka, jedynego nękanego wyrzutami sumienia za ludzkość.

Ewa Lipska - My
My - rocznik powojenny otwarty na oścież -
w pełnokomfortowym stanie swego ciała
czytamy Sartre’a i książki telefoniczne.
Czy to dobra definicja, manifest pokolenia końca wieku XX? To głos poetki w imieniu urodzonych po wojnie, tych, do których należy II połowa naszego stulecia. Sartre - to echo egzystencjalizmu, książka telefoniczna - symbol totalnej masowości, komunikacji i codzienności. Czy faktycznie w miałkości pokojowego życia zazdrościmy dawnym bohaterom wojny? My - już nie dzieci, a wnuki bohaterów - musimy opowiedzieć się wobec słów Ewy Lipskiej. Przeciw krzykom armat - krzyk tłuczonych garnków. Czy tak skarlał ten XX w. w drugiej połowie?

Małgorzata Hillar - My z drugiej połowy XX wieku
Najtrafniejsza poetycka analiza dwudziestowiecznej obawy przed okazaniem zwykłego ludzkiego uczucia.
wstydzimy się
miękkich głosów
czułych spojrzeń (…)
Silni cyniczni
z ironicznie zmrużonymi oczami
A jesteśmy przecież zdobywcami Księżyca. W tajemnicy - "umieramy z miłości". W dzień - udajemy obojętnych wobec uczuć.

Techniki prezentowania

Zacznij - zakończ

Zacznij:
Szymborska, niewątpliwe największa polska poetka stulecia, pisała pod koniec wieku XX:
"Miał być lepszy od innych nasz XX wiek
Już tego dowieść nie zdąży…"
("Schyłek wieku")
Rzeczywiście. Nie zdążył i nie dowiódł. Może jednak kilka blasków stulecia da się wskazać, analizując przedział czasu, kiedy to przesiedliśmy się z dyliżansu w samochody, czy też staliśmy się globalną wioską.
Albo:
Jak zdefiniować wiek XX? Homogenizacja kultury? Emancypacja i demokracja? Rozwój medycyny i nauki? Wszystko to prawda, tak jak totalitaryzm, dwie wojny, i socrealizm. Definicja jednak powinna być jak najpełniejsza. "Yeti, Szekspira mamy, Yeti, na skrzypcach gramy" - usprawiedliwia Szymborska ludzkość przed monstrum ukrytym w Himalajach. "Yeti, nie tylko zbrodnie są u nas możliwe". Spróbuję to udowodnić.

Zakończ:
O cywilizacji XX w. co powiemy? Że był to system masowego uśmiercania i totalitaryzmu? Czy też demokracji i aktów bohaterstwa? Że jest to cywilizacja, w której człowiek zakpił z dotychczasowych ograniczeń: przestrzeni i czasu. Za sprawą samochodu, samolotu, telefonu, internetu. Co z tego, że dzieli nas tysiące kilometrów, możemy spotkać się w sieci. Możemy już suchą nogą przebyć drogę z Francji do Anglii. Ale możemy też zginąć w wielkiej wojnie atomowej, a wciąż prześladuje ludzi wspomnienie epoki pieców.

Jak uatrakcyjnić prezentację?
• Sięgnij po zdjęcia, filmy, relacje ukazujące najważniejsze wydarzenia XX w.
• Przywołaj opinie znanych autorów o XX w. i współczesności. Posłuż się cytatami z książek, filmów dokumentalnych.
• Sięgnij do współczesnej literatury, wykorzystaj pozycje, których nie ma w podstawowym programie. Mogą to być np. głośne książki, o których często mówi się w prasie codziennej, czasopismach. Zwróć też uwagę na pisarzy obcojęzycznych.
• Przedstaw swoją opinię na temat XX w.: czy przyniósł on ludzkości więcej dobrego, czy też złego? Uzasadnij dobrze swój wybór.

Przywołaj autorytety
Ks. Jan Twardowski, za Cogito 16/99
(...) Uważam, że świat znudzi się przemocą, seksem, wulgarnością i zatęskni za urokiem życia ewangelicznego.
Hanna Krall, za Cogito 10/2000

O tym, że masowe ludobójstwo ciągle jest możliwe, przekonują nas wydarzenia z Sarajewa, Kosowa i Czeczenii. Ale mam nadzieję, że wiek XX będzie także przestrogą... Ludzie będą bardziej czujni, bo wiedzą - bo dowiedzieli się - do czego są zdolni...
Adam Zagajewski, za Cogito 7/2000

Cywilizacja współczesna zagraża równowadze pomiędzy tym, co jest pragmatyczne, a życiem duchowym czy religijnym. To drugie jest tłumione. Poezja (...) pozostaje zagrożona (...).
Jak wiele zagrożonych gatunków roślin czy zwierząt.
Ernest Bryll, za Cogito 5/2000

Poezja nie jest (...) od tego, by nawoływać do wiecznego optymizmu.
Od tego mamy dzisiaj reklamę. Reklama mówi człowiekowi, że jest wspaniały, niezwykły, zasługujący na wszystko. Recepta reklamy na życie to: trzymaj uśmiech, za wszelką cenę. Jest w nas taka okropna żądza sukcesu. Nasz sukces jest w dużym stopniu udawany. Poezja i życie to nie reklama.
Stanisław Lem, za Cogito 1/2000

Spójrzmy na wiek dwudziesty: blisko 70 milionów zabitych, i to bynajmniej nie w wyniku trzęsienia ziemi. "Ludzie ludziom zgotowali ten los", jak powiedziała Nałkowska.
Jesteśmy w samym środku eksplozji demograficznej (…). Ucieczka przed skutkami jakiejkolwiek katastrofy w jakimkolwiek kraju będzie bardzo utrudniona. Trudno się będzie nawet przeprowadzić z ulicy na ulicę.

Jak o tym mówić?
• Największe przemiany naszych czasów zachodzą w …
• Współczesność przynosi zanik tradycyjnych modeli kultury. Tworzy się nowe społeczeństwo, którego najważniejsze cechy to…
• Burzliwe wydarzenia wieku XX odcisnęły swe piętno na przemianach politycznych, społecznych, kulturowych.

Cytaty do wykorzystania

Stanęliśmy w świecie do egzaminu i oblaliśmy.
Friedrich Dürrenmatt

Miał być lepszy od zeszłych nasz XX wiek.
Już tego dowieść nie zdąży.
Wisława Szymborska - Schyłek wieku

Wymawiam: XX wiek i skóra mi cierpnie. Ogromy milczenia…
Czesław Miłosz

Kto da świadectwo tym czasom?
Kto zapisze? Bo przecież nikt z nas: za długo tu żyliśmy, za głęboko wchłonęliśmy tę epokę (…).
Bronisław Maj - Kto da świadectwo

2. Warianty tematu

Realizacja 1.
Cywilizacja XX w. to klęska czy triumf człowieka? Rozstrzygnij ten dylemat, odwołując się do wybranych dzieł literackich, plastycznych, filmowych.

Zacznij:
Czytam historię
I widzę, coś zrobił
Przez tysiąclecia, Człowiecze!
Zabijałeś, mordowałeś
I wciąż przemyśliwasz,
Jak by to robić lepiej.
Zastanawiam się, czyś godzien,
Aby cię pisać przez wielkie C
- pisał Leopold Staff w wierszu Człowiek.
Czy tak właśnie należałoby definiować cywilizację: myślenie nad tym, "jak zabijać lepiej"?

Układ materiału:
Dlaczego tryumf - pozytywne aspekty rozwoju cywilizacji

Rozkwit miast i rozwój techniki
• poezja Awangardy Krakowskiej - kult Miasta, Masy, Maszyny
• Manhattan, reż. Woody Allen
Kino jako nowy sposób wypowiedzi, wyraz marzeń i tęsknot ludzi, ucieczka od szarej rzeczywistości
• Cinema Paradiso, reż. Giuseppe Tornatore
• Historia kina w Popielawach, reż. Jan Jakub Kolski
• Pociąg do Hollywood, reż. Radosław Piwowarski

Szerszy dostęp do sztuki
• nowe techniki plastyczne pozwalające na szerokie rozpowszechnianie sztuki, np. pop-art (twórczość Andy’ego Warhola)
• rozkwit wytwórni płytowych
• kino i rynek wideo
• teatr telewizji, stwarzający możliwość obcowania ze sztuką wysoką widzom, którzy z różnych przyczyn nie mogą udać się do teatru
• reklama telewizyjna i billboardy
• rozkwit sztuki użytkowej

Internet jako medium zbliżające ludzi
• Masz wiadomość, reż. Nora Ephron i inne filmy tego typu
Rozwój psychologii i medycyny - źródłem wielu zwycięstw
• Buntownik z wyboru, reż. Gus van Sant - terapia bohatera daje pozytywny skutek
• Rain Man, reż. Barry Levinson - nie zapomina się, że chory nadal pozostaje człowiekiem, zasługującym na przyjaźń, miłość

Niezależność kobiet, ich prawo do pracy, własnego rozwoju, świadomego macierzyństwa - efektem przemian cywilizacyjnych i rozwoju medycyny
• Świat według Garpa Johna Irvinga
• Wbrew regułom, reż. Lasse Hallstrom (na podst. powieś-ci Johna Irvinga Regulamin tłoczni win)
• portrety pięknych, niezależnych kobiet w filmach Trzy kolory. Czerwony czy Trzy kolory. Niebieski w reż. Krzysztofa Kieślowskiego
• portret niezależnej kobiety, młodej reżyserki w Człowieku z marmuru Andrzeja Wajdy
• powieści i opowiadania Margaret Atwood
• Polka Manueli Gretkowskiej - niby-dziennik, portret niezależnej artystki i matki, znacznie odbiegający od stereotypu matki Polki

Dlaczego klęska - negatywny wymiar zdobyczy cywilizacyjnych

Nauka, medycyna, technika w służbie potwornego zła
• eksperymenty na ludzkich organizmach
- Medaliony Zofii Nałkowskiej
- opowiadania Tadeusza Borowskiego
- Niemcy Leona Kruczkowskiego
- Warkoczyk Tadeusza Różewicza
- Krajobraz po bitwie, reż. Andrzej Wajda
- Lista Schindlera, reż. Steven Spielberg

• wojny jako skutek rozwoju techniki i przemysłu zbrojeniowego
- Miss Saigon (muzyka Claude Michel Schőnberg, libretto i teksty piosenek Alain Boublil)
- Szeregowiec Ryan, reż. Steven Spielberg

Obraz fabryki w literaturze i filmie - maszyna jako zagrożenie
• Tańcząc w ciemnościach, reż. Lars von Trier
• Dzisiejsze czasy, reż. Charlie Chaplin
• Ziemia obiecana, reż. Andrzej Wajda na podstawie wydanej w 1899 r. powieści Władysława Reymonta

Bezduszne blokowiska
• w Dekalogu Krzysztofa Kieślowskiego - bezduszne, szare, nieciekawe, podkreślające samotność człowieka wobec problemów egzystencjalnych
• Alternatywy 4 Stanisława Barei - niefunkcjonalne, źle zbudowane, metafora systemu plus postać gospodarza domu (symbol karierowicza w systemie totalitarnym)
• w wierszach Stanisława Barańczaka - "zmęczone", akustyczne, stworzone do szpiegowania mieszkania (cztery kąty, a szpieg piąty)
Pracoholik jako wytwór współczesnej cywilizacji
• Poddani Microsoftu i Pokolenie X Douglasa Couplanda - pracownikom wielkich firm nie starcza czasu na uczucia i podstawowe życiowe czynności
• Firma, reż. Sydney Pollack - firma uzależniająca od siebie pracowników, skłaniająca ich do niemoralnego postępowania z klientami

Manipulowanie człowiekiem jako jedna z podstawowych cech współczesnej cywilizacji
• Człowiek zniewolony przez amoralny reality show (temat bardzo na czasie) - Truman Show, reż. Peter Weir (bohatera bez jego wiedzy obserwuje świat!, tylko on nie wie, że jest bohaterem nieustającego serialu telewizyjnego)

Kultura masowa jako zagrożenie dla wolności człowieka
• Truman Show, reż. Peter Weir - program o największej oglądalności, nieustannie nadawany przez komercyjną stację wymaga stłamszenia jednostki, manipulowania nią, odebrania jej wolności i prywatności (bohater pod ciągłą obserwacją)
• produktem kultury masowej, mediów jest człowiek bez indywidualności, bez własnej osobowości, upodabniający się do wszystkich kameleon (Zelig Woody’ego Allena)

Sztuka rodząca przemoc - rynek krwawych filmów
• Funny Games, reż. Michael Haneke - podczas gdy patologiczni mordercy znęcają się nad niewinną rodziną, gra włączony (i opryskiwany krwią) telewizor, w decydujących momentach ofiary, a potem mordercy przejmują pilota, sugerując, że my - widzowie śledzimy cały czas tę opowieść (wymiar symboliczny tych scen)
Potworne wizje przyszłości - wyrazem zagrożenia i frustracji, w jakich żyje współczesny człowiek
• literatura science fiction
• filmy katastroficzne
• rzeczywistość gorsza niż film (11 września w USA)

Zakończ:
Jaki jest bilans zysków i strat? Co nam dała cywilizacja, a co bezpowrotnie zabrała?
Niewątpliwymi zdobyczami są rozwój medycyny, techniki i psychologii, szybki przepływ informacji (telefon, komórka, internet, satelity) i łatwiejszy do niej dostęp, udoskonalenie komunikacji (samochód, samolot). Żyjemy bez wątpienia w świecie mniejszych odległości, mniejszego wysiłku. Ale czy mniejszych zagrożeń?
Medycyna tylko pozornie przedłużyła nam życie (zanieczyszczenie środowiska, skażona żywność). Tylko pozornie jesteśmy bardziej bezpieczni, bo rozwój techniki doprowadził do produkcji broni masowego rażenia, a broń konwencjonalna w wielu krajach jest powszechnie dostępna.
Nie można odmówić XX w. niebywałych osiągnięć, nie można też jednak zaprzeczyć faktowi, że wiele osiągnięć współczesnej techniki czy medycyny źle czy nawet haniebnie wykorzystał. Bo czyż samolot służy do zabijania?

Realizacja 2.
Jakie wyobrażenia człowieczeństwa odnajdziesz w literaturze wieku XX? Odwołaj się do tekstów kultury, które wspierają Twoje przemyślenia.

Zacznij:
Pracoholik, cały swój czas poświęcający firmie, a może zabijający czas (i siebie?).
Karierowicz, wspinający się sprawnie po kolejnych szczeblach i wiecznie zastanawiający się, co dobrze wygląda w CV?
Biznesmen, ustawicznie kontrolujący stan swojego konta?
A może człowiek prowadzący zdrowy tryb życia, liczący kalorie, unikający stresów, co dzień wieczorem trenujący jogging?
Można odnieść wrażenie, że takie właśnie modele życia proponują współczesnemu człowiekowi media. W popularnych czasopis-mach promujących zdrowy tryb życia przekonuje się nas o konieczności stosowania diety, niezbędności czynnego wypoczynku, -rezygnacji z nałogów. Poradniki psychologiczne uczą nas, jak odnieść sukces - na egzaminie, rynku pracy, giełdzie, w wychowywaniu dziecka, rodziców, przyjaciół, partnera, sukces w sypialni, szkole, środowisku koleżeńskim...
Czy takie właśnie wyobrażenie człowieczeństwa winniśmy przenieść w nowe stulecie?
Albo:
Jakkolwiek dumnie to brzmi, w XXI w. winniśmy, moim zdaniem, przenieść obraz człowieka dbającego o własne szczęście, ale i o własne morale, honor, godność czy, mówiąc prościej i mniej patetycznie - o dobro i szczęście innych.
Oto kilka portretów bohaterów, których postawy, -według mnie warto by przenieść "przez czasu potok wartki".

Układ materiału:
Obrazy rodziców, wyżej niż własne szczęście stawiających dobro dzieci i rodziny
• Tytułowa bohaterka Matki Królów Kazimierza Brandysa, sfilmowanej przez Janusza Zaorskiego - kocha synów i dba o ich dobro, także materialne, nie zatraca przy tym własnych zasad moralnych, kiedy jeden z jej synów zostaje aresztowany, tłumaczy jego żonie, że żaden system nie powinien rozdzielać małżonków, że żona zawsze powinna bronić swego męża.
• Bohater filmu Roberta Benigniego Życie jest piękne, który za wszelką cenę stara się ocalić ukochanych - żonę i dziecko w hitlerowskim obozie zagłady; mało tego - dba o to, by synkowi nie zburzyć dziecięcego dobrego świata, tej pogodnej wizji podporządkowuje nawet... własną śmierć, by nie przestraszyć malca.
Portrety ludzi ratujących innych, także obcych ludzi, mimo zagrożenia - w imię ludzkiej solidarności, przyjaźni, współczucia, miłości lub też z pobudek religijnych
• Janusz Korczak (którego heroiczną postawę pokazał m.in. Andrzej Wajda w filmie Korczak) - "dobry doktor" nie ocalił wprawdzie swych podopiecznych z sierocińca, ale do końca dawał im wsparcie i nadzieję.
• Ojciec Kolbe (pokazany m.in. w eseju Jana Józefa Szczepańskiego Święty) - poszedł na śmierć, by ocalić życie współwięźnia, który miał rodzinę.
• Niektórzy bohaterowie powieści Początek Andrzeja Szczypiorskiego, pomagający w ocaleniu Żydów, np. doktor Adam Korda, pomagający uratować Irmę -Seidenman.
• Niektórzy bohaterowie pamiętnika Władysława Szpilmana, np. postać "dobrego Niemca", który nie zabija napotkanego w Warszawie, ukrywającego się Żyda (pianisty Szpilmana), lecz - pomaga mu.
• Wybrani bohaterowie filmu Europa, Europa Agnieszki Holland - np. matka dziewczyny głównego bohatera - nie wydaje go, gdy chłopak wyznaje jej, że jest Żydem, podobnie jego przyjaciel z niemieckiej armii - gej.
• Bohaterowie Kamieni na szaniec, decydujący się na brawurową akcję odbicia transportu więźniów, mimo iż wiedzą, że mogą przypłacić ją ranami i życiem.
• Doktor Rieux, bohater Dżumy, leczący ludzi mimo ciągłego zagrożenia, gdyż to właśnie uważa za swój ludzki i lekarski obowiązek, podobnie Jean Tarrou, "święty bez Boga", ateista, który razem z doktorem walczył z epidemią.
Obrazy ludzi, którzy woleli godnie umierać za własną prawdę i godność, niż potulnie poddawać się wyrokom historii i oprawcom
• Bohaterowie Zdążyć przed Panem Bogiem - woleli ginąć z bronią w ręku, niż potulnie iść na śmierć, niekiedy wybierali samobójstwo, byle ubiec rękę kata, autorka podkreśla też inną ich motywację - chęć skorzystania z każdej możliwej sekundy szczęścia, niekiedy przedłużenie życia o parę dni pozwalało im choćby poznać smak miłości.

Wizerunki bohaterów walczących z bronią w ręku o wolność ojczyzny
• Chłopcy z Kamieni na szaniec.
• Bohaterowie ruchu oporu z powieści Romana Bratnego Kolumbowie. Rocznik 20.
• Maciek Chełmicki z Popiołu i diamentu Jerzego Andrzejewskiego (sfilmowanego przez Andrzeja Wajdę) i jego przyjaciele, którzy zginęli, walcząc w ruchu oporu, w powstaniu warszawskim.
• Podmiot liryczny wierszy Krzysztofa Kamila Baczyńskiego (np. Z głową na karabinie).
Sylwetki robotników walczących z reżimem komunistycznym - ich postawa może być symbolem sprzeciwu wobec wszelkich przejawów łamania praw człowieka czy totalitaryzmu
• Górnicy z kopalni Wujek (przypomniani w filmie Kazimierza Kutza Śmierć jak kromka chleba).
• Bohaterowie filmów Andrzeja Wajdy Człowiek z marmuru i Człowiek z żelaza, walczący o prawa robotników.

Niepokorni artyści, upominający się o sprawiedliwość społeczną i... dobrą sztukę
• Poeta przywołany w wierszu Czesława Miłosza Który skrzywdziłeś.
• Młoda reżyserka upominająca się o historyczną prawdę - bohaterka Człowieka z marmuru Andrzeja Wajdy.
• Podmiot zbiorowy wiersza Zbigniewa Herberta Kwestia smaku:
To wcale nie wymagało wielkiego charakteru
mieliśmy odrobinę niezbędnej odwagi
lecz w gruncie rzeczy była to sprawa smaku
Tak smaku.
• Poeta z piosenki Jacka Kaczmarskiego Mury - zagrzewający do buntu, ale do końca niezrozumiany i samotny.
• Bohater Małej apokalipsy Tadeusza Konwickiego (wystawionej także na deskach warszawskiego teatru Ateneum) - pisarz, który choć nie wierzy już ani w system, ani w opozycję, ani we własną misję, decyduje się poświęcić własne marne życie na znak protestu przeciw tłamszeniu ludzi.

Wizerunki osób strzegących dekalogu i postępujących w imię chrześcijańskich zasad w każdych warunkach
• Postać księdza-bohatera Jerzego Popiełuszki (utrwalona w filmie Agnieszki Holland Zabić księdza) - mimo że ginie, pozostaje po nim świadectwo wiary, a dla niewierzących legenda człowieka, który był nieustraszonym duszpasterzem w komunistycznym państwie.
• Niektórzy bohaterowie Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, np. Lebbroso z Wieży.
Portrety osób wrażliwych na krzywdę innych w codziennych sytuacjach, wymagających niekiedy tylko odrobiny dobrej woli, a niekiedy może jednak pewnej dozy heroizmu
• Bohaterka filmu Krzysztofa Kieślowskiego Trzy kolory. Czerwony, która nie potrafi zostawić na ulicy potrąconego psa, ale też... przywraca wiarę w ludzi zgorzkniałemu starszemu panu, z którym się zaprzyjaźnia.
• Bohater filmu Krzysztofa Zanussiego Życie jako śmiertelna choroba, przenoszona drogą płciową - przybity własną nieuleczalną chorobą, pomaga jednak swoim pacjentom i ich bliskim oraz zaprzyjaźnionej parze młodych ludzi.
• Muzyk z filmu Jana Sveraka Kola - zapewnia obcemu, opuszczonemu dziecku (które tylko dzięki finansowej machlojce stało się jego przybranym synem) pogodne dzieciństwo, daje mu ciepło, przyjaźń, pozwala mu odnaleźć się w trudnych okolicznościach - z dala od matki i rodzinnej Rosji.
• Dziewczynki z pogodnej i naiwnej literatury dziecięcej i młodzieżowej, choćby Ewa z Szaleństw panny Ewy i inne bohaterki Kornela Makuszyńskiego.

Zakończ:
Te właśnie idee i wartości: wolność, godność, życzliwość dla drugiego człowieka, dbałość o dobro innych warto zapewne ocalić w poetyckiej "arce" i przenieść "na nowe brzegi" - w nowe czasy, nowe stulecia, a może i tysiąclecia.
Chyba nie dziwi fakt, że do swojej "arki" zaprosiłam ojca Kolbego, Korczaka czy doktora Rieux i modelkę od Kieślowskiego, a nie Claudię Schiffer, najbogatszego człowieka roku czy Emmanuela Olisadebe...

Realizacja 3.
Zhańbiony czy z poczuciem wolności, upokorzony czy wolny, z kainowym piętnem czy etycznie czysty? Jaki obraz człowieka stworzyła literatura XX w.? Przedstaw i osądź.

Zacznij:
Zachciało mu się szczęścia,
zachciało mu się prawdy,
zachciało mu się wieczności,
patrzcie go!
...................................................
ale wolność mu w głowie, wszechwiedza, byt
.............................................................
Ale jest - zawzięty.
Zawzięty, trzeba przyznać, bardzo,
Z tym kółkiem w nosie, w tej todze, w tym swetrze.
Sto pociech, bądź co bądź.
Niebożę.
Istny człowiek.
Ten pełen ironii obraz z wiersza naszej noblistki nie jest zbyt imponujący. I definicja człowieka nie brzmi zbyt dumnie: "niebożę", "sto pociech".
A więc - niedojrzały, niezaradny, bezradny właściwie.
Czy tylko taki?
Nie, literatura XX w. podaje wiele przykładów ludzi silnych, imponujących swą odwagą, honorem, mądrością, wzbudzających podziw heroizmem, poświęceniem. Daje też liczne przykłady ludzi - potworów, niegodnych miana człowieka, a może nawet zwierzęcia.
Przyjrzyjmy się XX-wiecznym bohaterom...

Układ materiału:

1. Zhańbieni, naznaczeni kainowym piętnem:

Potworni kaci i zbrodniarze
• Hitlerowcy z opowiadań Borowskiego
• Jürgen Stroop z Rozmów z katem
• Zabójcy Ryfki z wiersza Broniewskiego Ballady i romanse
• Sowieccy oprawcy z Innego świata Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Wszystkiego, co najważniejsze Oli Watowej, opowiadań Warłama Szałamowa i prozy Sołżenicyna

Ludzie, którzy ulegli systemowi, zastraszeni lub pozornie nieświadomi
• Więźniowie z opowiadań Borowskiego, choćby narrator Tadek, którzy ugięli się pod presją, dostosowali konformistycznie do obozowej rzeczywistości, akceptując np. śmierć współwięźniów.
• Bohaterowie pamiętnika Oli Watowej Wszystko, co najważniejsze, którzy zapomnieli o wyznawanych zasadach wskutek głodu, chłodu i okrucieństw sowieckich żołnierzy.
• Bohaterowie wiersza Czesława Miłosza Campo di Fiori i Początku Andrzeja Szczypiorskiego, bawiący się na karuzeli, gdy obok płonie getto.
• Walter Sonnenbruch, główna postać sztuki Leona Kruczkowskiego Niemcy, który stara się zachować "czyste ręce" i postawę niezależnego naukowca - jego wybór jest jednak niewłaściwy, nie da się być niezależnym w totalitarnym państwie, w którym badania profesora są wykorzystywane do eksperymentów na ludziach i ludobójstwa.

Ludzie, którzy dla kariery, zaszczytów, pieniędzy lub wskutek własnej chwiejności niepostrzeżenie wyzbyli się dawniej wyznawanych zasad moralnych:
• Zenon Ziembiewicz z Granicy, który w młodości wyznawał szczytne ideały i brzydził się zakłamaniem ojca, ale idąc na coraz większe kompromisy moralne, zdradził żonę, prowadził podwójne życie, stopniowo rezygnował z kolejnych przekonań politycznych, aż doszedł do... wydania rozkazu strzelania do robotników.
• Bohater filmu Jerzego Stuhra Tydzień z życia mężczyzny, można go nazwać naznaczonym kainowym piętnem, bo w efekcie, wskutek kolejnego moralnego kompromisu, nie ratuje życia matki.

2. Upokorzeni - przegrani wobec samych siebie lubi skompromitowani wobec społeczeństwa:
Ludzie zaślepieni ideałami komunizmu - skompromitowani pisarze i intelektualiści
• Bohaterowie Zniewolonego umysłu Czesława Miłosza
Skompromitowani chrześcijanie, którym nie udało się sprostać wymaganiom stawianym przez religię
• Bohaterowie opowiadania Jarosława Iwaszkiewicza Matka Joanna od Aniołów - grzesząca pychą przełożona klasztoru i złamany uczuciem do kobiety - przeoryszy ksiądz Józef Suryn
• Złamany namiętnością Julek, niegdyś gorliwy katolik, bohater opowiadania Jarosława Iwaszkiewicza Młyn nad Utratą
• Ojciec Paneloux z Dżumy, który załamał się w godzinie próby, jego wiara w miłosierdzie Boże zachwiała się, gdy zobaczył umierające, niewinne dziecko.

Skompromitowani rewolucjoniści
• Bohaterowie Szewców Witkacego - bezradni wobec nowych ról.
Upokorzony inteligent - emigrant, bohater sztuki Sławomira Mrożka Emigranci.
Upokorzony artysta - bohater Małej apokalipsy, idzie na śmierć bez przekonania, nie wierzy ani w komunizm, ani w opozycję, ani w pisarską misję.
Bezczynny - bohater Kartoteki Tadeusza Różewicza - nie potrafi odnaleźć się w powojennym świecie i wymagającej "klaskania" rzeczywistości, traci aktywność, a nawet tożsamość, nie stać go na żadne działanie.

Zagubiony
• Mówiący w wierszu Różewicza Ocalony - "szuka nauczyciela i mistrza", ale nie wiadomo, czy znajdzie, wojna pozbawiła go wszelkich ideałów, optymizmu i wiary w człowieka
• Cezary Baryka z Przedwiośnia - zagubiony w gąszczu ideologii.
Upokorzony dorosły, zamknięty w ramach konwencji i zmuszony do powrotu do szkoły - Józio, bohater Ferdydurke.

Wolni i etycznie czyści:
Ci, którzy mimo zagrożenia walczyli w słusznej sprawie o wolność ojczyzny
• Chłopcy z Kamieni na szaniec
• Podmiot liryczny wielu wierszy Baczyńskiego
• Bohaterowie powieści Romana Bratnego Kolumbowie. Rocznik 20.
Ci, którzy służyli drugiemu człowiekowi w chwilach zagrożenia, choćby z narażeniem życia
• Doktor Rieux i Jean Tarrou z Dżumy.
Ci, których nie złamała rzeczywistość obozowa lub łagrowa
• Niektórzy bohaterowie Herlinga-Grudzińskiego
• Ojciec Kolbe (esej Święty Jana Józefa Szczepańskiego)
• Pan Cogito - bohater wierszy Herberta, nieskłonny do moralnych kompromisów, ceniący honor, godność, prawdę.
• Ludwika Wawrzyńska z wiersza Szymborskiej, nauczycielka ratująca cudze dzieci z płonącego domu.

Naiwni idealiści, nieskuteczni, na pewno etycznie czyści, ale czy na pewno wolni?
• Artur z Tanga Sławomira Mrożka, pragnący przywrócić dawne formy, a poprzez nie - wskrzesić dawny świat i dawne zasady moralne
• Hamlet według Herberta (z wiersza Tren Fortynbrasa)
Tak czy owak musiałeś zginąć Hamlecie nie byłeś do życia
wierzyłeś w kryształowe pojęcia a nie glinę ludzką
żyłeś ciągłymi skurczami jak we śnie łowiłeś chimery
łapczywie gryzłeś powietrze i natychmiast wymiotowałeś
nie umiałeś żadnej ludzkiej rzeczy nawet oddychać nie -umiałeś.

Zakończ:

1.
Których jest więcej? Pewnie najwięcej niejednoznacznych i upokorzonych, nie katów i nie bohaterów? Dlaczego? Bo takie jest życie? Bo przypadki niejednoznaczne, dylematy i trudne wybory od wieków kocha literatura?
Nie podejmuję się odpowiedzieć na te pytania. Jedno jest pewne.
XX wiek dostarczył ludziom wielkich okazji ku temu, by wykazać się heroizmem i by wykazać się podłością. Postawił też ludzi przed nowymi dylematami. A może to odwieczne wątpliwości od wieków dręczące sumienia: czy narażać się dla dobra innych, czy zwalczać obcych itd., itd.

2.
XX wiek przejdzie pewnie do historii literatury i ludzkoś-ci jako wiek bohaterów złamanych cierpieniem, wahających się, nie zawsze mogących udźwignąć ciężar człowieczeństwa, jako wiek współwinnych - wojny, holokaustu, komunizmu.
Wszak skończyły się czasy heroicznych eposów, bezkrytycznych dydaktycznych opowieści, mitów, hagiografii i legend...

Realizacja 4.
Bohaterowie literaccy wobec zła. Przedstaw problem na podstawie literatury XX w.
Pamiętaj o…
…Fryderyku Nietzschem! To właśnie jego filozofia wpłynęła najsilniej na XX-wieczne myślenie o tym, co jest złem, a co dobrem (celem Nietzschego było przecież "przewartościowanie wszystkich wartości"). Autor Tako rzecze Zaratustra sprzeciwiał się ostro chrześcijańskiemu modelowi pokory, którą traktował jako oznakę słabości. Opowiadał się za kultem fizycznej i duchowej siły, świa-tem "nadludzi" kierujących się w życiu własną etyką.

Ważne słowa
Artysta może wyrażać wszystko. Myśl i język są dla artysty narzędziami sztuki. Cnota i występek są dla artysty tworzywem sztuki.
(Oscar Wilde, Portret Doriana Graya)

Zacznij:
Bohaterowie XX w. to święci i zbrodniarze. Wiek XX zaś - to wiek krematoriów, eksterminacji, terroryzmu. Jak bohaterowie literaccy reagują na zło? Najlepiej przywołać ich, każdy wypadek rozpatrzeć z osobna i wyciągnąć wnioski.

Układ materiału:
Jak reagować na zło?
• Na wschód od Edenu Johna Steinbecka - nawet człowiek o naturze złoczyńcy ma zdolność, by zapanować nad swoim charakterem i pokonać pchający go w stronę coraz okrutniejszych występków instynkt. Zwycięstwo nad złem jest heroizmem potwierdzającym jednak, że człowiek to istota myśląca, która sama kreuje swoje życie.

• Dżuma Alberta Camusa - walka z epidemią umożliwia autorowi pokazanie bohaterów, którzy nieoczekiwanie spotykają się ze złem. Jedni wykorzystują dżumę jako okazję do zrobienia dobrych interesów, myślą wyłącznie o własnym ocaleniu, inni usiłują się złu przeciwstawić, pomagają chorym, wyżej cenią życie innych ludzi niż własne. Postawa doktora Rieux to znakomity przykład heroicznej, samotnej walki ze złem, która niesie ze sobą ogromne koszty, ale też daje poczucie sensu w bezsensownej rzeczywistości.

• Ziemia obiecana Władysława Reymonta - nie wszyscy w powieści zachowują się jak niegodziwe maszyny dążące do sukcesu. W świecie zła tacy bohaterowie jak Horn, Malinowski, Blumenfeld czy lekarz Wysocki starają się żyć w sposób uczciwy, sprzeciwiają się wyzyskowi najbiedniejszych, często poświęcając własną wygodę, zdrowie, pieniądze, a nawet stanowisko.

• Pożegnanie z Marią Tadeusza Borowskiego - według autora kontakt człowieka z bezmyślnym okrucieństwem wojny na zawsze okalecza psychikę, pozbawia ludzi wrażliwości moralnej, współczucia dla cierpień innych. Tak właśnie zachowuje się zlagrowany Tadek, przystosowany do obozowych warunków, nastawiony jedynie na to, by przetrwać za wszelką cenę. Według Borowskiego, sytuacja wojny - skrajnego zła - nie pozwala na negatywne oceny takich zachowań, ponieważ świat obozu kierował się własnymi prawami, których nie można odnosić do obowiązujących w normalnej rzeczywistości wartości moralnych.

• Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego - utwór stawia pytanie o to, czy tradycyjny podział wartości moralnych na dobro i zło obowiązuje również w warunkach skrajnych i nieludzkich. Czy niemoralne zachowania w świecie gułagu można oceniać podobnie jak zwykłe występki dokonywane w życiu codziennym? Autor broni się przed oskarżaniem postaw bohaterów w sytuacjach krytycznych, ale jednocześnie podkreśla, że nawet w rzeczywistości wojennego koszmaru można było dochować wierności zasadom etyki i ochronić własną godność i człowieczeństwo.

• Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall - życie w warszawskim getcie oznaczało konieczność dokonywania nieustannych wyborów moralnych, ale też zmieniło tradycyjne rozumienie wartości etycznych. Samobójstwo, na przykład, uznawane było przez mieszkańców getta i powstańców nie za akt niemoralny, ale heroiczny sposób przeciwstawienia się złu, wybór bardziej godnego sposobu umierania.

• Lista Schindlera Thomasa Keneally’ego (i film w reż. Stevena Spielberga) - nawet w wojennej rzeczywistości można przeciwstawić się powszechnemu złu, czego dowodzi postawa Schindlera, ratującego przed śmiercią w obozie koncentracyjnym setki Żydów. Trzeba jednak pamiętać, że bohater pobierał za uratowanie innych… pieniądze.

• Przesłanie Pana Cogito Zbigniewa Herberta - wiersz można odczytywać jako swego rodzaju kodeks etyki heroicznej - bohater zdaje sobie sprawę z tragiczności ludzkiego losu, z otaczającego zewsząd zła, ale jednocześnie podkreśla konieczność dochowania wierności wartościom moralnym, co - zdaniem autora - jest jedynym sposobem obrony ludzkiej godności.

2. Kariera jako przyczyna deprawacji człowieka
• Granica Zofii Nałkowskiej - żądza władzy i pragnienie sławy powodują, że Zenon Ziembiewicz staje się człowiekiem bezwzględnym, egoistycznym, wykorzystującym innych ludzi, przede wszystkim jednak złem jest coraz wyraźniejszy u bohatera brak uczuć. Postawa ta zostaje zresztą srodze ukarana - desperacki krok Justyny Bogutówny, którą Ziembiewicz w brutalny sposób wykorzystał, uzmysławia bohaterowi pustkę i okrucieństwo jego życia oraz prowadzi do samobójczej śmierci.

• Ziemia obiecana Władysława Reymonta - to, co dla jednych było realizacją marzeń o karierze i sukcesie, dla innych oznaczało bezwzględny wyzysk i upodlenie. Walka o pieniądze to najważniejszy sens życia głównych bohaterów - prowadzi jednak często do działań niemoralnych, okrutnych i podłych.

Dwudziestowieczne wojny i systemy totalitarne jako wyraziste przejawy zła

• Medaliony Zofii Nałkowskiej - posługując się oszczędnym, suchym, reportażowym językiem, autorka opisuje doświadczenia ludzi, którzy przeżyli koszmar hitlerowskiego totalitaryzmu. Ofiary przemocy, więźniowie obozów i maltretowani przez hitlerowców bohaterowie reagują na zło różnorako - jedni są nim porażeni, innych prowadzi ono do bierności i otępienia, jeszcze innych - do rozmycia jasnych kiedyś wartości moralnych.

• Rok 1984 George’a Orwella - świat powieści to świat tyranii, psychicznego i fizycznego terroru, z pomocą którego zbiurokratyzowana władza steruje zachowaniami społeczeństwa. Czuwające nad wszystkim oko Wielkiego Brata bezwzględnie traktuje wszystkich, którzy sprzeciwiają się ustalonym przepisom (w większości niedorzecznym).
Zło, które kusi, fascynuje i pociąga

• Lochy Watykanu André Gide’a - główny bohater to typowy immoralista (taki tytuł nosił inny utwór Gide’a), czyli człowiek stawiający się poza moralnością. Popełnia morderstwo, chociaż nie ma żadnego motywu, kieruje się w życiu impulsami i instynktami, które pchają go do zbrodni, ale też coraz bardziej destrukcyjnych form życia erotycznego.

• Władca much Williama Goldinga - zdaniem autora człowiek "rodzi zło jak pszczoła miód", ponieważ żyje w świecie cywilizacji, która zaraża wszystkich ludzi złem. Dlatego na wyspie, gdzie żyją uratowani z katastrofy samolotowej bohaterowie, początkową idyllę zakłóca brutalna rywalizacja o władzę i wpływy, która kończy się otwartymi walkami.

• Rozmowy z katem Kazimierza Moczarskiego - Jürgen Stroop, kat warszawskiego getta, to typowy przedstawiciel nazistowskiego systemu, przerażający swym zimnym okrucieństwem trybik w hitlerowskiej maszynie zagłady. Stroop w rozmowie z Moczarskim nie czuje skruchy, uważa swoje postępowanie za właściwe i jest przekonany, że hitlerowska ideologia była słuszna, a tym samym dawała prawo do najbardziej bezwzględnych zachowań.

• Film Pulp Fiction Quentina Tarantina - często zarzucano reżyserowi fascynację złem. I rzeczywiście, okrutny i bezwzględny świat zawodowych morderców, skorumpowanych bokserów i handlarzy narkotyków przypomina piekło na ziemi, ale w wizji Tarantino to piekło jest… rozkoszne, ma swój urok i wdzięk. Tak naprawdę jednak reżyser opowiada o świecie, gdzie zewsząd czai się zło, wobec którego człowiek okazuje się bezradny.

• Film Urodzeni mordercy Olivera Stone’a - młodzi bohaterowie są zafascynowani zadawaniem bólu, zabijaniem, przelewającą się krwią. Żyją więc w świecie stworzonej przez siebie moralności, którą określić można jako rzeczywistość pozbawioną wszelkich wyższych wartości.

Zło może przybierać bardzo różne formy
• W Ulicy Krokodyli Brunona Schulza złem jest… nowoczesność, która wkrada się w życie tradycyjnego żydowskiego miasteczka, a przede wszystkim towarzyszące jej tandeta i miernota, prowadzące do rozwiązłości mieszkańców i zachowań niemoralnych.

• W Matce Joannie od Aniołów Jarosława Iwaszkiewicza złem nie jest - wbrew pozorom - opętanie głównej bohaterki, ale jej pycha, chęć znalezienia się w centrum uwagi.

• W Zniewolonym umyśle Czes-ława Miłosza zło ukrywa się pod postacią ideologii komunistycznej, która oczarowała wielu uznanych wówczas pisarzy i intelektualistów.

• W Stu latach samotności Gabriela Garcii Márqueza złem jest wszystko, co nie należy do świata Maconda i przychodzi z zewnątrz (cywilizacja, nauka), zakłócając odwieczny porządek, rytuał i system wiary.

Bohaterowie walczący ze złem
• Michał Klepfisz ze Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall,
• Krawiec Kujawski z Początku Andrzeja Szczypiorskiego,
• Kostylew i Jewgienia Fiodorowna z Innego świata Gustawa Herlinga-Grudzińskiego.

Zakończ:
Cnota, poczciwe życie, postępowanie moralne - to sformułowania rzadko obecne we współczesnym języku. Może dlatego, że o dobru nie potrafimy i nie chcemy dziś mówić. Jeśli ktoś zachowuje się w sposób nieetyczny, przyciąga uwagę innych. Postępowanie uczciwe, zgodne z zasadami moralności wydaje się mało ciekawe. Zło jest efektowne, dobro - mało widowiskowe.