Berta Macioł i Michał Krzypkowski
Pedagogika opiekuńczo-resocjalizacyjna
stopień II, rok II, grupa 2
HISTORIA KURATELI SĄDOWEJ
DLA DOROSŁYCH
Zgodnie u ustawą z 27 lipca 2001 r. o kuratorach sądowych kuratorami dla dorosłych są kuratorzy sądowi wykonujący orzeczenia w sprawach karnych. Realizują oni określone przez prawo zadania o charakterze wychowawczo-resocjalizacyjnym, diagnostycznym, profilaktycznym i kontrolnym, związane z wykonywaniem orzeczeń sądu. Kuratorami sądowymi są zawodowi kuratorzy sądowi oraz społeczni kuratorzy społeczni.
Początki kurateli sądowej w Europie sięgają XIX w. Prekursorem był John Angustus, szewc z Bostonu, który w 1841 wniósł kaucję za pewnego skazanego i zaręczył sądowi, że przywróci go społeczeństwu. Eksperyment ów zakończył się sukcesem, a w ślad za nim podjęto około dwóch tysięcy podobnych prób. Powodzenie tego przedsięwzięcia zaowocowało dalszym rozwojem nurtu nastawionego na ,,odnowę moralną więźniów” i w ten sposób narodził się rodzaj pracy publicznej − resocjalizacja.
Polska kuratela sądowa rozwija się od 1919 r. Dekret Naczelnika Państwa Polskiego z 1919 r. wprowadził instytucję opiekunów sądowych w stosunku do osób nieletnich, które weszły w konflikt z prawem. Od tego czasu kuratela rozwijała się z przerwą na okres wojenny i powojenny. Odrębnie kształtowała się kuratela dla dorosłych. Powołanie tej instytucji przewidywał już kodeks karny z 1932 r., który to przewidywał oddanie pod dozór (osoby godnej zaufania lub instytucji) sprawców przestępstw, którym warunkowo zawieszono wykonanie kary pozbawienia wolności. Jednak właściwe początki instytucji kuratora dla dorosłych sięgają 1957 r., kiedy to wydano ustawę o warunkowym zwolnieniu osób odbywających karę pozbawienia wolności. Następnie 15 stycznia 1958 Minister Sprawiedliwości wydał rozporządzenie w sprawie nadzoru nad osobami warunkowo zwolnionymi, które wprowadziło instytucje kuratorów sądowych dla nadzoru nad warunkowo zwolnionymi. 7 lipca 1961 r. wyszło kolejne, nieco zmienione rozporządzenie; tym razem w sprawie nadzoru nad osobami warunkowo zwolnionymi oraz udzielania poręczeń za te osoby. Kilka dni wcześniej (24.06) Minister Sprawiedliwości wydał także rozporządzenie, gdzie określono obowiązki, które miał sprawować kurator dla dorosłych. Zadaniem było dołożenie wszelkich starań, aby oddany pod nadzór lub dozór stosował się do zasad współżycia społecznego, a zwłaszcza nie wkroczył ponownie na drogę przestępstwa i wykonywał należycie wyznaczone obowiązki. Kurator miał także udzielać skazanemu rady i wskazówki, a także w miarę możliwości pomagać w rozwiązywaniu trudnych spraw życiowych. Te wszystkie zadania wykonywali kuratorzy społeczni gdyż nie przewidziano jeszcze wtedy zatrudnienia kuratorów zawodowych dla dorosłych. Kuratorzy działali w sądach wojewódzkich i powiatowych, byli powoływani przez prezesów tych sądów. Przyznawany był im miesięczny ryczałt tytułem zwrotu poniesionych kosztów.
Kuratorów zawodowych dla dorosłych po raz pierwszy ustanawiało rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 3 marca 1965 r., które zastąpiło 2 poprzednie. Dotyczyło ono dozoru ochronnego nad osobami, którym wykonanie kary pozbawienia wolności warunkowo zawieszono, oraz w sprawie nadzoru nad osobami warunkowo zwolnionymi. Obowiązki kuratora były bardzo zbliżone do rozporządzeń z 1961r. Nowością było wprowadzenie instytucji kuratora zawodowego, który mógł być powoływany tylko w sądzie wojewódzkim. Kurator zawodowy oprócz obowiązków należących do kuratorów społecznych organizowali i kontrolowali ich prace, udzielali im pomocy oraz współpracowali z właściwymi organami władzy i administracji państwowej.
Ważnym wydarzeniem w historii kurateli dla dorosłych była kodyfikacja prawa karnego z 1969 r., która wprowadziła nowe - niepolegające na pozbawieniu wolności - środki oddziaływania na skazanych. Na tej podstawie kurator sądowy, zarówno społeczny jak i zawodowy stał się organem sądu o określonej roli i zadaniach, związanych ściśle z instytucją warunkowego, przedterminowego zwolnienia, warunkowego zawieszenia wykonania kary, nadzoru ochronnego i kary ograniczenia wolności. W związku z tym 2.04.1971 r. Minister Sprawiedliwości wydał rozporządzenie w sprawie dozoru i nadzoru ochronnego, następnie 2. 10. 1972 r. wydał zarządzenie dotyczące instrukcji w sprawie zakresu, organizacji i metod pracy kuratorów zawodowych. Zgodnie z tymi aktami kurator zawodowy zajmował się całokształtem czynności resocjalizacyjnych w swoim okręgu. Kuratorów zawodowych nadal zatrudniał prezes sądu wojewódzkiego, ale wykonywali oni swoje zadania nie tylko w sądzie wojewódzkim, ale też powiatowym. Tryb powoływania kuratorów społecznych się nie zmienił. Została wprowadzona tez funkcja koordynatora pracy wszystkich kuratorów działających w okręgu. Był nim kurator zawodowy wyznaczony przez przewodniczącego wydziału penitencjarnego spośród kuratorów zawodowych działających w siedzibie sądu wojewódzkiego. W omawianym kontekście można zauważyć wzrost liczby kuratorów dla dorosłych ze 124 w 1970r. do 659 w 1987r.
Na początku lat osiemdziesiątych XX w. instytucja kurateli sądowej stała się przedmiotem krytyki ze względu na dowiedzioną empirycznie niską efektywność dozorów kuratorskich. Przyczyną tego była przeważająca liczba kuratorów społecznych, często nie mających odpowiednich kompetencji czy traktujących tą funkcję jako zajęcie dodatkowe. W związku z tym w dniach 25-26 czerwca 1981 r. w Warszawie odbyła się I Konferencja Kuratorów Zawodowych w sprawie reorganizacji instytucji kuratora sądowego. Zmiany miały dotyczyć wprowadzenia modelu zawodowo-społecznego kurateli sądowej opartego głównie na pracy wykwalifikowanej, zawodowej kadry kuratorskiej, ograniczając tym samym udział kuratorów społecznych. Ponadto celem było wyodrębnienie kurateli sądowej jako organu autonomicznego, a nie jak dotychczas pomocniczego organu sądu.
Przełomem dla rozwoju kurateli w Polsce było uchwalenie ustawy z dn. 20.06.1985 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych. Zwiększyła ona rolę kuratora sądowego w sądownictwie powszechnym, uznano kuratorów za odrębną grupę zawodową. Zapowiada uregulowanie szczegółowe rozporządzeniem: art. 120 § 1: “w sądach działają kuratorzy sądowi (kuratorzy rodzinni i kuratorzy dla dorosłych), którzy wykonują czynności o charakterze wychowawczo resocjalizacyjnym i profilaktycznym oraz inne czynności określone w przepisach szczególnych”. §2. Kuratorzy sądowi pełnią swoje czynności zawodowo (kuratorzy zawodowi) albo społecznie (kuratorzy społeczni).
Na podstawie wymienionej ustawy Minister Sprawiedliwości wydał rozporządzenie z 24.11. 1986 r. w sprawie kuratorów sądowych. Po raz pierwszy dokonał on regulacji instytucji kurateli sądowej, szczegółowo ustanawiając nie tylko prawa i obowiązki kuratorów ale i sprawy organizacyjne. Określało ono, że kuratorzy sądowi pełnią funkcje związane ze szczególną odpowiedzialnością za ochronę porządku i bezpieczeństwa publicznego w celu wychowania i resocjalizacji podopiecznych wykonując w sądach powszechnych czynności o charakterze wychowawczo-resocjalizacyjnym i profilaktycznym. Organizacyjnie kuratorzy sądowi zostali włączeni do odpowiednich wydziałów w sądach. Kuratorzy dla dorosłych wykonywali czynności w wydziałach karnych i penitencjarnych. Zgodnie z tym rozporządzeniem zadaniem kuratorów społecznych było sprawowanie dozorów i nadzorów nad podopiecznymi, natomiast kuratorom zawodowym przyznawano kompetencje organizacyjne, kontrolne i instruktażowe w stosunku do kuratorów społecznych, spychając na dalszy plan sprawowanie przez nich nadzorów i dozorów. W związku z tym większość spraw prowadzili kuratorzy społeczni. Rozporządzenie to po raz pierwszy wprowadziło też funkcję kuratora wojewódzkiego (obecnie okręgowego). Był on powoływany przez prezesa sądu wojewódzkiego, odrębnie dla kuratorów rodzinnych i dla kuratorów dla dorosłych, niekiedy można było powołać jednego kuratora wojewódzkiego dla dorosłych i rodzinnych.
Wraz ze zmianą ustroju w Polsce nasiliła się przestępczość i inne zjawiska patologiczne. Odpowiedzią na nie było rozpoczęcie prac nad reformą systemu kurateli sądowej w Polsce. Uznano, że obecny profil kurateli sądowej jest wadliwy i należy go zmienić poprzez stworzenie wykwalifikowanej kadry zawodowych kuratorów sądowych. Mieli oni za zadanie oddziaływać w środowiskach zdeprawowanych i zdemoralizowanych, a także patologicznie zagrożonych w taki sposób, aby społeczeństwo odzyskało poczucie bezpieczeństwa. Pierwszym owocem tych prac była decyzja Ministra Sprawiedliwości, która weszła w życie 1 stycznia 1994 roku. Dotyczyła ona wprowadzenia zawodowo-społecznego modelu kurateli sądowej. W myśl tej decyzji ilość etatów kuratorskich miała stopniowo wzrastać. Na drodze tym zmianom stanęły obowiązujące ówcześnie przepisy, a także brak środków finansowych na ten cel w ministerstwie. Mimo to, początkowo ilość kuratorów zawodowych wzrastała. W 1990 roku było ich 6,3% wśród wszystkich kuratorów sądowych, a pięć lat później już 15%. Niestety wzrost ten zatrzymał się na właśnie tej liczbie i w roku 2005 wynosiła tyle samo. Pod koniec 1994 roku Ministerstwo Sprawiedliwości przydzieliło na 1995 rok 900 etatów kuratorskich. Zalecało również utworzenie grup kuratorów sądowych jednego pionu koordynowanych przez kuratorów koordynatorów. Każdy z takich zespołów powinien posiadać własną obsługę biurową. Aby umożliwić realizację tego celu, Ministerstwo przeznaczyło środki na utworzenie 180 etatów administracyjnych, które objąć powinny osoby prowadzące obsługę biurową kuratorów. Wyznaczono w ten sposób pewien standard, według którego na pięciu kuratorów powinna przypadać jeden pracownik urzędniczy. Wartym odnotowania faktem, z początków lat dziewięćdziesiątych jest tzw. "eksperyment białostocki". Polegał on na próbie utworzenia kuratora penitencjarnego, czyli takiego, który działa w więzieniu, przygotowując osadzonych na wyjście na wolność. Wyniki eksperymentu uznano za korzystne i instytucja kuratora penitencjarnego znalazła się w art. 164 § 1 k.k.w.
Dopiero w roku 2001 uchwalono pierwszą w dziejach naszego kraju ustawy o kuratorach sądowych. Weszła w życie 1 stycznia 2002 roku. Ugruntowała zawodowo-społeczny charakter kurateli sądowej, a było to spowodowane dwoma względami. Pierwszy z nich był to aspekt finansowy, który utrzymywał niską liczbę etatów kuratorskich. Drugi odnosił się do społecznego charakteru zawodu, a dokładniej bezinteresownej chęci pomocy drugiemu człowiekowi. Ustawa ta zaostrzała również kryteria przyjmowania chętnych na to stanowisko. Od tej pory, na podstawie art. 5.1., "kuratorem zawodowym może być osoba, która:
ma obywatelstwo polskie i korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich,
ma nieskazitelny charakter,
jest zdolna (ze względu na stan zdrowia) do pełnienia obowiązków kuratorskich,
ukończyła wyższe studia magisterskie z zakresu nauk pedagogiczno-psychologicznych, socjologicznych bądź prawnych lub też studia magisterskie o innym profilu, lecz ma ukończone studia podyplomowe we wskazanym wyżej zakresie,
odbyła aplikację kuratorską,
zdała egzamin kuratorski."
Tymczasem jeśli chodzi o kuratora społecznego, to wystarczy żeby posiadał minimalnie średnie wykształcenie a także posiadał doświadczenie w pracy resocjalizacyjnej, opiekuńczej lub wychowawczej. Pozostałymi kryteriami, które musi spełniać kandydat na takie stanowisko są punkty 1., 2. i 3. wymienione powyżej, a także niekaralność.
Ustawa ta od początku swojego funkcjonowania była krytykowana przede wszystkim za nie dotrzymanie obietnicy danej przez Ministerstwo Sprawiedliwości, a dotyczącej spraw finansowych (wyrównania wynagrodzeń, gratyfikacji jubileuszowych, ryczałtów i zwrotów delegacji). Nie brakowało również głosów, które krytykowały ją za po prostu złe działanie. Z tych powodów projekty jej nowelizacji pojawiały się praktycznie co roku (w 2006 nawet dwukrotnie). Zmiany dotyczyć miały przede wszystkim zmniejszenia autonomii kuratorów względem prezesów sądów, zmiany i zmniejszenia wynagrodzeń, a nawet ograniczenia samorządu zawodowego. Jak do tej pory środowisku kuratorskiemu udało się zachować pierwotny kształt ustawy. Zauważają oni jednak, że posiada ona w niektórych miejscach niedociągnięcia, które wymagają zmian, lecz nie są to te, które pojawiają się w ministerialnych projektach nowelizacji.
W ciągu ostatnich lat znacząco wzrosło wśród młodych ludzi zainteresowanie zawodem kuratora sądowego. Jak podają statystyki, o jeden etat kuratora sądowego zawodowego w całym kraju ubiega się od kilkudziesięciu do ponad stu chętnych. Tak duże zainteresowanie jest spowodowane nie tylko wzrostem wynagrodzeń kuratorów zawodowych, prestiżem zawodowym, ale również rozwojem nauk dotyczących resocjalizacji, nauk pedagogicznych, a przede wszystkim wzrostem świadomości młodych ludzi, że sama kara jest niewystarczająca, że oprócz niej wymiar sprawiedliwości powinien wyciągnąć rękę do skazanego i pomóc mu wrócić do społeczeństwa.
http://kurator.webd.pl/pliki/pliki/ustawa.html
http://www.edukacjaprawnicza.pl/artykuly/artykul/a/pokaz/c/artykul/art/kurator-sadowy-aplikacja-i-zawod.html
Tamże.
A. Witkowska-Paleń, Instytucja kuratora sądowego w Polsce w ujęciu historycznym, Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze 2008, nr 1, s. 48.
K. Stasiak, Ewolucja kurateli sądowej od początku do wejścia w życie rozporządzenia z 1986 r., [w:] T. Jedynak, K. Stasiak (red.), Zarys metodyki pracy kuratora sądowego, Warszawa 2007, s. 18-22.
A. Witkowska-Paleń, poz. cyt., s. 48.
K. Stasiak, poz. cyt. s. 22.
K. Gromek, Kuratorzy sądowi: komentarz. Stan prawny na 15.11.2004, Warszawa 2005, s. 22-23.
K. Stasiak, poz. cyt., s. 23.
A. Witkowska -Paleń, poz. cyt., s. 48-49.
K. Stasiak, poz. cyt., s. 23.
K. Stasiak, poz. cyt., s. 23.
A. Witkowska- Paleń, poz. cyt., s. 49.
K. Stasiak, poz. cyt., s. 24.
A. Witkowska-Paleń, poz. cyt., s. 49-50.
K. Stasiak, poz. cyt., s. 34.
Tamże, s. 32.
A. Witkowska-Paleń, poz. cyt., s. 50.
Tamże, s. 50
K. Stasiak, poz. cyt., s. 63.
http://www.edukacjaprawnicza.pl/artykuly/artykul/a/pokaz/c/artykul/art/kurator-sadowy-aplikacja-i-zawod.html