Charakterystyka form prawnych przedsiębiorstw

Przedsiębiorstwo indywidualne

Indywidualny przedsiębiorca prowadzi działalność we własnym imieniu i na własny rachunek. Sposób funkcjonowania przedsiębiorstwa jest sprawą właściciela. Ponosi on jednak pełną odpowiedzialność całym swoim majątkiem osobistym za te zobowiązania, które zaciąga jako przedsiębiorca. Zatem każdy wierzyciel przedsiębiorcy może żądać zaspokojenia swoich należności z całego jego majątku, w tym także ze składników przedsiębiorstwa. Warto dodać, iż reguły te mają również odpowiednie odniesienia do osób fizycznych pozostających we wspólności majątkowej małżeńskiej. Powyższe uwarunkowania cywilno-prawne prowadzenia działalności gospodarczej powinny być rozważane i uwzględniane przy podejmowaniu decyzji o wyborze tej formy przedsiębiorczości.

Spółki

Kolejne siedem form prawnych przedsiębiorstw stanowią spółki. Spółka jest formą prawną współdziałania jednej, dwóch lub więcej osób (prawnych lub fizycznych), przy czym wyjątek stanowi tu spółka kapitałowa, której wszystkie udziały (spółka z ograniczoną odpowiedzialnością) albo akcje (spółka akcyjna) mogą należeć do jednego wspólnika albo akcjonariusza.

Spółki: jawna, partnerska, komandytowa, komandytowo-akcyjna, z ograniczoną odpowiedzialnością oraz akcyjna są spółkami handlowymi. Zasady ich tworzenia, organizację, funkcjonowanie, łączenie, podział i przekształcenie reguluje Kodeks Spółek Handlowych (KSH). Obecnie obowiązujący KSH, zapewniający harmonizację polskiego prawa z prawem unijnym, a będący nowelizacją dotychczasowego Kodeksu Handlowego (KH) wszedł w życie 1 I 2001 roku na mocy Ustawy z dnia 15 IX 2000 r. (Dz. U. Nr 94 poz. 1037). Kodeks Spółek Handlowych nie obejmuje przepisami spółek cywilnych, podstawy prawa do ich tworzenia i funkcjonowania znajdują się w Kodeksie Cywilnym.

Wyszczególnione w KSH spółki handlowe podlegają różnym klasyfikacjom. Wyróżnia się:

• spółki osobowe, zalicza się do nich: spółkę jawną, spółkę partnerską, spółkę komandytową i spółkę komandytowo-akcyjną

• spółki kapitałowe, które tworzą spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i spółki akcyjne.

Graficzną ilustrację klasyfikacji spółek przedstawiono na rycinie 4.2.

Rycina 4.2. Szczegółowa klasyfikacja spółek

Źródło: Opracowanie własne.

Spółki osobowe występują pod własna firmą. Mogą one nabywać prawa posiadania nieruchomości i inne prawa rzeczowe, zaciągać zobowiązania wobec osób trzecich, pozywać i być pozywane do sądu.

Krótka charakterystyka spółek osobowych przedstawia się następująco:

Spółka jawna („Sp.j.”) (KSH Art. 22-85). Każdy wspólnik odpowiada za zobowiązania spółki bez ograniczenia całym swoim majątkiem solidarnie z pozostałymi wspólnikami oraz ze spółką (tzw. subsydiarna odpowiedzialność). Umowa spółki powinna być zawarta na piśmie pod rygorem nieważności. Należy tu uwzględnić: nazwę firmy i siedzibę spółki, określenie wkładów wnoszonych przez każdego wspólnika i ich wartość, przedmiot działalności spółki oraz czas trwania spółki jeżeli jest oznaczony. Zgłoszenie do sądu rejestracyjnego powinno zawierać nazwiska osób, które są upoważnione do reprezentowania spółki. Każdy wspólnik ma prawo i obowiązek zgłoszenia spółki do rejestru. Majątek spółki stanowi wszelkie mienie wniesione jako wkład lub nabyte przez spółkę w czasie jej istnienia. Każdy wspólnik ma prawo do reprezentowania spółki i równego udziału w zyskach, w stratach zaś uczestniczy w tym samym stosunku bez względu na rodzaj i wartość wkładu. Rozwiązanie spółki następuje z chwilą wykreślenia jej z rejestru na wniosek wszystkich wspólników.

Spółka partnerska („Sp.p.”) (KSH Art. 86-101) utworzona jest przez wspólników (partnerów) w celu wykonywania wolnego zawodu. Partnerami w spółce mogą być wyłącznie osoby fizyczne uprawnione do wykonywania wolnego zawodu: adwokata, aptekarza, architekta, biegłego rewidenta, doradcy podatkowego, księgowego, lekarza, lekarza stomatologa, lekarza weterynarza, pielęgniarki, notariusza, radcy prawnego, rzecznika patentowego, rzeczoznawcy majątkowego i tłumacza przysięgłego. Umowa spółki zawarta w formie aktu notarialnego powinna zawierać:

• określenie wolnego zawodu wykonywanego przez partnerów w ramach spółki,

• przedmiot działalności spółki,

• nazwiska i imiona partnerów, którzy ponoszą nieograniczoną odpowiedzialność za zobowiązania spółki,

• firmę i siedzibę spółki,

• czas trwania spółki, jeżeli jest odznaczony,

• określenie wkładów wnoszonych przez każdego partnera i ich wartość.

Do zgłoszenia spółki partnerskiej do sądu rejestrowego należy dołączyć dokumenty potwierdzające uprawnienie każdego partnera do wykonywania wolnego zawodu. Partner w spółce nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązanie spółki powstałe w związku z wykonywaniem przez pozostałych partnerów wolnego zawodu w spółce, jak również za zobowiązania spółki będące następstwem działań lub zaniechania osób zatrudnionych przez spółkę na podstawie umowy o pracę, które podlegały kierownictwu innego partnera przy świadczeniu usług związanych z przedmiotem działalności spółki. Każdy partner ma prawo reprezentować spółkę samodzielnie. Umowa spółki może przewidywać, że prowadzenie spraw i reprezentowanie spółki powierza się zarządowi.

Rozwiązanie spółki powodują:

• przyczyny przewidziane w umowie spółki,

• jednomyślna uchwała wszystkich partnerów,

• ogłoszenie upadłości spółki,

• utrata prawa do wykonywania wolnego zawodu,

• prawomocne orzeczenie sądu.

Spółka komandytowa („Sp.K.”) (KSH Art. 102-124) ma na celu prowadzenie przedsiębiorstwa pod własną firmą, w której wobec wierzycieli za zobowiązania spółki odpowiada bez ograniczenia co najmniej jeden wspólnik zwany komplementariuszem. Pozostali wspólnicy nazywani są komandytariuszami. Ich odpowiedzialność jest ograniczona do wysokości wniesionego wkładu.

Umowa spółki powinna być zawarta w formie aktu notarialnego i zawierać:

• firmę i siedzibę spółki,

• przedmiot działalności spółki,

• czas trwania spółki, jeżeli jest oznaczony,

• oznaczenie wkładów wnoszonych przez każdego wspólnika i ich wartość,

• oznaczony kwotowo zakres odpowiedzialności każdego komandytariusza wobec wierzycieli do wysokości tzw. sumy komandytowej,

• nazwiska i imiona osób uprawnionych do reprezentowania spółki.

Komandytariusz uczestniczy w zysku spółki proporcjonalnie do jego wkładu rzeczywiście wniesionego do spółki.

Spółka komandytowo-akcyjna („S.K.A”) (KSH Art. 125-150). Spółka ta jest nowym, dotychczas nieznanym w prawie polskim typem spółki. Jest formą mieszaną, w której zawarte są elementy zarówno spółki komandytowej, jak i akcyjnej. Może stanowić sposób dokapitalizowania (przez emisję akcji) przedsiębiorstwa (najczęściej rodzinnego) o ugruntowanej pozycji na rynku, bez żadnego ryzyka wrogiego jego przejęcia. Przepisy KSH zapewniają bowiem decydujący wpływ na prowadzenie spraw spółki komplementariuszom (właścicielom przedsiębiorstwa). Spółka komandytowo-akcyjna jako jedyna ze spółek osobowych obowiązana jest do posiadania kapitału zakładowego w ustawowo określonej minimalnej wysokości 50 000 zł, którego pokrywanie, podwyższanie, obniżanie następuje według zasad obowiązujących w spółce akcyjnej. Podstawą spółki jest statut, który powinien zawierać:

• firmę i siedzibę spółki,

• przedmiot działalności spółki,

• czas trwania spółki, jeżeli jest oznaczony,

• oznaczenie wkładów wnoszonych przez każdego komplementariusza oraz ich wartość,

• wysokość kapitału zakładowego, sposób jego zebrania, wartość nominalną akcji i ich liczbę ze wskazaniem, czy akcje są imienne, czy na okaziciela,

• liczbę akcji poszczególnych rodzajów i związane z nimi uprawnieni, jeżeli mogą być wprowadzone akcje różnych rodzajów,

• nazwiska i imiona albo firmy (nazwy) komplementariuszy oraz ich siedziby i adresy,

• organizację walnego zgromadzenia i rady nadzorczej.

Spółka w przypadku przekroczenia liczby 25 akcjonariuszy musi mieć radę nadzorczą.

Zgodnie z kodeksem spółek handlowych, spółki osobowe nie są uznawane za osoby prawne. Oznacza to w praktyce, że opodatkowaniu podatkiem dochodowym podlegają tylko wspólnicy, a nie cała firma. Poza tym spółki osobowe są zarządzane przez samych wspólników, podczas gdy osoba prawna musi powołać zarząd i radę nadzorczą. Rangę osoby prawnej mają natomiast spółki kapitałowe. Spółki kapitałowe mogą występować w postaci spółek z ograniczoną odpowiedzialnością, rejestrowanych jako spółki z o.o., bądź też jako spółki akcyjne, występujące pod symbolem S.A. Spółki te powstają w wyniku połączenia kapitałów pochodzących z rożnych źródeł. Spółki z o.o. dotyczą z reguły przedsiębiorczości na małą skalę, natomiast spółki S.A. organizowane są w działalności gospodarczej na dużą skalę. Mimo, iż liczba zarejestrowanych spółek akcyjnych może być stosunkowo niewielka, odgrywają one w każdej rozwiniętej gospodarce najważniejszą rolę.

Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością (Spółka z o.o.”) (KSH Art. 151-300) - może być utworzona przez jedną lub więcej osób . Kapitał zakładowy spółki powinien wynosić co najmniej 50 tys. zł, a wartość nominalna udziału nie niższa niż 500 zł. Umowa spółki musi być zawarta w formie aktu notarialnego i określać:

• firmę i siedzibę spółki,

• przedmiot działalności spółki,

• wysokość kapitału zakładowego,

• czy wspólnik może mięć więcej niż jeden udział,

• liczbę i wartość nominalną udziałów objętych przez poszczególnych wspólników,

• czas trwania spółki, jeżeli jest oznaczony.

Do powstania spółki wymaga się:

• zawarcia umowy spółki,

• wniesienia przez wspólników wkładów,

• powołania zarządu,

• ustanowienia rady nadzorczej lub komisji rewizyjnej,

• wpisu do rejestru.

Liczba członków rady i zarządu jest uzależniona od ogólnej liczby udziałowców. W małych spółkach z o.o. możliwa jest 2-3-osobowa rada i jeden prezes zarządu z ewentualnym zastępcą.

Wszyscy udziałowcy odpowiadają wobec wierzycieli tylko do wysokości wniesionych wkładów. Osiągnięty zysk spółki jest dzielony proporcjonalnie do wniesionych udziałów. Udziały nie są przedmiotem swobodnego obrotu. Mogą one być odstąpione innym osobom tylko za zgodą wszystkich pozostałych wspólników.

Spółka akcyjna (S.A.) (KSH Art. 301-490) - jest rozpowszechnią formą organizacji wielkich przedsiębiorstw we współczesnym świecie. Warunkiem powstania spółki akcyjnej jest posiadanie określonego statutem kapitału założycielskiego (obecnie 500 tys. zł), który umożliwia wypuszczenie określonej liczby akcji o ustalonych statutowo wartościach nominalnych. Sprzedaż tych akcji na rynku kapitałowym prowadzi do znacznego powiększenia sumy kapitału założycielskiego. Stwarza to możliwość prowadzenia działalności inwestycyjnej i eksploatacyjnej na znacznie szerzą skalę w porównaniu z możliwościami finansowymi jakiejkolwiek innej formy spółek.

Nabywcy akcji nazywają się akcjonariuszami. Uzyskują oni prawo do udziału w walnym zgromadzeniu, wybierania władz spółki, decydowania o podziale zysku oraz uczestnictwa w zyskach spółki w postaci dywidendy.

Prawo głosu kształtuje się proporcjonalnie do posiadanych akcji. W spółce akcyjnej występują dwie kategorie akcji:

• uprzywilejowane (imienne) i

• zwykłe.

Przywileje wynikające z posiadania akcji imiennych są wyraźnie sformułowane w statucie spółki akcyjnej. Statut może gwarantować stały udział w zyskach niezależnie od sytuacji finansowej firmy. Posiadacz akcji uprzywilejowanej może dysponować dwoma głosami, co zapewnia mu większy wpływ na decyzje podejmowane na walnym zgromadzeniu akcjonariuszy. Uzyskuje on także pierwszeństwo w podziale majątku w przypadku likwidacji spółki.

Akcje zwykłe uprawniają posiadacza do udziału w zyskach, jakie pozostają po uregulowaniu wszystkich zobowiązań spółki, tzn. po opłaceniu podatków, procentów od emitowanych obligacji, dywidend od akcji uprzywilejowanych oraz potrąceniu zysków nierozdzielnych, przeznaczonych na dalszy rozwój spółki.

Spółka akcyjna jest spółką kapitałową, co oznacza, że akcjonariusze odpowiadają za zobowiązania firmy do wysokości swoich akcji, a nie całym majątkiem, jak w przypadku spółek osobowych.

W spółkach akcyjnych następuje oddzielenie zarządzania od własności. Współwłaściciele spółki (akcjonariusze) na ogół nie zarządzają przedsiębiorstwem, lecz zatrudniają na kierowanych stanowiskach specjalistów. Akcjonariusze na walnym zgromadzeniu wybierają spośród siebie radę nadzorczą, która z kolei powołuje i kontroluje działalność zarządu odpowiedzialnego za operatywne kierowanie spółką.

Wszystkie spółki akcyjne są zobowiązane do informowania swoich akcjonariuszy o aktualnym stanie firmy. Do publicznej wiadomości jest podawany bilans spółki, rachunek zysków i strat wraz ze sprawozdaniem zarządu. Każdy z akcjonariuszy ma pełne prawo do indywidualnej kontroli rachunkowości spółki.

Spółki akcyjne są podstawą, zwłaszcza na współczesnych realiach rynkowych, do tworzenia dalszych form organizacyjnych o bardzo silnych produkcyjno-kapitałowych (koncerny) lub wyłącznie kapitałowych powiązaniach (holdingi). Na uwagę zasługują korporacje, zwłaszcza transnarodowe, które są najpotężniejszymi przedsiębiorstwami we współczesnym świecie. Jest ich ponad 15 tys., które posiadają około 450 tys. różnych filii zagranicznych. O skali działalności gospodarczej świadczy wymownie fakt, że 300 największych korporacji transnarodowych kontroluje około ¼ majątku produkcyjnego świata. Wywierają ogromny wpływ na globalizację procesów gospodarczych, transfer kapitału do różnych krajów, upowszechnianie innowacji, nowoczesnych metod zarządzania i pojawienia się nowych produktów [Nasiłowski 2002].

Wymienione w kolejności przedsiębiorstwa państwowe są samodzielnymi, samorządnymi i samofinansującymi się podmiotami gospodarczymi.

Samodzielnie podejmują decyzje: co, kiedy, ile i jak produkować. W każdym przedsiębiorstwie państwowym istnieje rada pracownicza wyłoniona w demokratycznych wyborach samorządowych spośród wszystkich pracowników. Jest ona organem opiniującym i kontrolującym działalność gospodarczą przedsiębiorstwa, a także działalność społeczną związaną z zatrudnieniem i warunkami bytu załogi. Ma ona istotny wpływ na kierunki i efektywność wykorzystania wszystkich czynników produkcji w przedsiębiorstwie.

Samofinansowanie powinno oznaczać, że przedsiębiorstwo pokrywa wszystkie swoje wydatki z przychodów pochodzących ze sprzedanej produkcji dóbr lub usług. Znaczna jednak część przedsiębiorstw państwowych w Polsce nie osiąga obecnie wystarczających dochodów ze sprzedaży produkcji i jest dotowana z budżetu centralnego. Należą do tej grupy takie przedsiębiorstw jak: kopalnie, huty, elektrownie, fabryki broni, kolej, transport wodny i inne. Zakłada się, iż w miarę rozwoju gospodarki rynkowej w Polsce liczba przedsiębiorstw państwowych będzie się zmniejszała, gdyż pewna ich część zostanie w różnych formach sprywatyzowana lub zlikwidowana.

Spółdzielnie są dobrowolnym zrzeszeniem nieograniczonej liczby osób o zmiennym składzie osobowym oraz zmiennym funduszu udziałowym. W interesie swoich członków spółdzielnie prowadzą wspólną działalność gospodarczą.

Majątek spółdzielni jest prywatną własnością jej członków i w razie jej rozwiązania pozostały majątek jest dzielony pomiędzy członków. W odróżnieniu od spółek kapitałowych każdy członek przy podejmowaniu uchwały lub wyborze zarządu i rady nadzorczej dysponuje wyłącznie tylko jednym głosem.

Przedsiębiorstwa komunalne są własnością samorządu terytorialnego. Ich zadaniem jest realizacja lokalnych potrzeb społeczności w dziedzinie utrzymania dróg, zaopatrzenia w energię i wodę, oczyszczania ścieków komunalnych, lokalnego transportu zbiorowego itp. Organem założycielskim przedsiębiorstw komunalnych są gminy.

Przedsiębiorstwa wirtualne. Nowym zjawiskiem w świecie organizacji jest przedsiębiorstwo wirtualne. Współczesny przedsiębiorca przestaje być przedsiębiorcą lokalnym w tradycyjnym znaczeniu. Coraz więcej przedsiębiorców korzysta z nowoczesnych środków łączności (komputery, Internet). Za ich pośrednictwem poszukują rynków zaopatrzenia i rynków zbytu, które geograficznie mogą być bardzo odległe. W ten sposób działają na coraz większym terytorium, zwiększając szanse swego rozwoju. Jak podkreśla się w literaturze przedmiotu [por. Nasiłowski 2002] nadchodzącą era globalnego społeczeństwa informacyjnego będzie coraz bardziej wymuszać zmiany w nowoczesnym podejściu do problematyki przedsiębiorczości i to nie tyko w wielkich, ale także w małych przedsiębiorstwach. Właśnie dzięki Internetowi nawet małe firmy, otwarte na wszelkie nowatorskie rozwiązania, będą w stanie skutecznie stawić czoło potentatom rynkowym w danej branży.

Spółki

Spółka cywilna (podstawa kodeks cywilny)

Spółki handlowe (podstawa kodeks spółek handlowych)

Spółki osobowe (osoby fizyczne)

Spółki kapitałowe (osoby prawne)

Spółka jawna

Spółka partnerska

Spółka komandytowa

Spółka komandytowo-akcyjna

Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością

Spółka akcyjna

---