Opracowała:
Anna Frączek
PRZYCZYNY BŁĘDÓW ORTOGRAFICZNYCH
Zagadnieniem przyczyn popełniania błędów ortograficznych zajmowało się wielu psychologów i nauczycieli. Świadczy o tym fakt, że temat ten poruszony został w wielu pracach, artykułach i jest on nadal aktualny.
I. Kiken rozróżnia następujące rodzaje przyczyn powstawania błędów:
znajdowanie się w błędzie,
błąd z wahania,
- błąd z braku zastanowienia się lub z powodu fałszywej reakcji,
omyłki
Znajdowanie się w błędzie jest równoznaczne z przekonaniem o słuszności błędnej formy zapisu z powodu nieznajomości pewnych faktów lub z powodu błędnych mniemań, np.: gdy dziecko zostało mylnie poinformowane przez osobę niekompetentną dla dziecka, lub też widziało wyraz ten mylnie napisany w gazecie lub na szyldzie.
Inny przykład: dziecko wie, że po spółgłoskach b, p, g, d, itd. pisze się rz a nie sz lub ż, ale nie zna od tej reguły wyjątków i pisze wyraz krztałt. Po podkreśleniu tego wyrazu przez nauczyciela i uznaniu go za błędnie napisany, dziecko będzie protestować.
Jest to typowy przykład na "znajdowanie się w błędzie". Jednak błąd ten zdaniem Kikena jest najrzadszy.
Błąd z powodu wahania wynika z osłabienia pamięci i uwagi. Uczeń zna regułę ortograficzną, ale nie jest pewien, czy i jak ją zastosować. Kiken twierdzi, że: „błąd z powodu wahania jest wynikiem osłabienia pamięci i uwagi
np.: dziecko zastanawia się, jak napisać góra : przez ó, czy przez u, ale przypomina sobie słabo, że gdzieś widziało ten wyraz. W tym przypadku decyduje się napisać ó lub pisze u, albo zlewa ó i u w jedną literę.
Przeważnie jednak w czasie pisania dziecko nie zastanawia się nad poznanymi wcześniej regułami ortograficznymi i pisze automatycznie. Pismo takie jest poprawne tylko wtedy, gdy skojarzenie dźwięku z literą jest jednoznaczne, np.: litera r odpowiada jednoznacznie dźwiękowi r. Pisanie automatyczne jest trudne, jeżeli dla oznaczenia jednej głoski są dwa znaki graficzne: ó - u, ż - rz, ą - om, itd. a to w konsekwencji prowadzi do błędnego zapisania danego wyrazu”.
Błędy z braku zastanowienia powstają przez niedopisanie pamięci, uwagi, woli.
Dziecko nie zwraca uwagi na poprawność zapisu, nie pamięta reguły ortograficznej. Nie rozumie ono, po co są dwa symbole na jeden znak i uważa za całkiem obojętne, czy napisze tak czy inaczej. Wynika to przeważnie z niewiary w swoje siły.
Według Kikena najwięcej błędów ( około 56%) u dzieci szkół podstawowych wynika z obojętności, z niezdawania sobie sprawy z istnienia problemu ortograficznego.
Pomyłki powstają w związku z osłabieniem woli i uwagi. Wśród pomyłek najczęściej występują:
- perseweracja (powtarzanie już raz napisanej litery np.orar zamiast oraz),
- antycypacja(pojawianie się wcześniej litery np. wegług zamiast według oraz opuszczanie liter np. spaniale zamiast wspaniale),
- przeszkody Ranschburga(powstają ze zbiegu dwóch takich samych lub podobnych liter lub dźwięków np. narator zamiast narrator)
Rozróżnianie pomyłek i błędów w praktyce szkolnej ma istotne znaczenie. Nauczyciel, poznawszy psychologiczne przyczyny powstawania niepoprawnych zapisów, nie tylko uniknie niepoprawności przy poprawie i ocenie prac, ale może pomóc uczniowi w przezwyciężaniu usterek.
Wszystkie przyczyny błędów ortograficznych można podzielić na trzy grupy:
przyczyny tkwiące w uczniu;
przyczyny wynikające z pracy nauczyciela;
przyczyny związane z materiałem nauczania.
Janina Malendowicz do pierwszej grupy przyczyn zalicza:
obniżoną sprawność intelektualną,
przewlekłe schorzenia,
zaburzenia w funkcjonowaniu narządów receptorów analizatorów, zwłaszcza wzroku i słuchu,
zaburzenia mowy,
złą sytuację rodzinną,
brak pozytywnej motywacji do nauki,
brak pełnej dojrzałości szkolnej.
U dzieci z obniżoną sprawnością intelektualną występuje znacznie zmniejszona zdolność uczenia się. Upośledzone są u nich podstawowe funkcje w procesie uczenia się takie, jak: rozumowanie, pamięć mechaniczna i logiczna, koncentracja uwagi. Dzieci te charakteryzuje niski poziom słownictwa i niski poziom myślenia abstrakcyjnego w posługiwaniu się pojęciami, trudności w ekspresji słownej i w rozumieniu mowy, trudności powiązania określonych dźwięków z odpowiednimi im symbolami graficznymi, nienadążanie w pracy za innymi dziećmi w klasie, wolniejsze zdobywanie umiejętności pisania i czytania.
Przewlekłe schorzenia: choroby reumatyczne, laryngologiczne, astma oskrzelowa, nerwice, choroby serca i innych narządów wewnętrznych mogą także stanowić podłoże trudności w nauce czytania i pisania, zwłaszcza że wiążą się one często z niesystematycznym uczęszczaniem do szkoły. Schorzenia te wpływają niekorzystnie na procesy uwagi dowolnej, powodują niemożność skupienia się na dłuższą chwilę oraz obniżenie ogólnej zdolności do wysiłku i duże zmęczenie. W konsekwencji dzieci te mniej interesują się nauką.
Zaburzenia w funkcjonowaniu narządów receptorycznych analizatorów mają poważny wpływ na proces uczenia się. Zaburzenia analizy i syntezy wzrokowej są wynikiem niesprawnie działającego pod względem anatomicznym i funkcjonalnym analizatora wzrokowego. Występują, oprócz innych, trudności typu ortograficznego z powodu gorszej pamięci wzrokowej. W słabszym stopniu utrwalają się struktury graficzne wyrazu i uczniowie nie zapamiętują poprawnej pisowni. Popełniają błędy zwłaszcza w tych sytuacjach, w których nie mogą się odwołać do dobrze przyswojonych zasad ortograficznych. W przepisywaniu również popełniają błędy.
Procesy analizy i syntezy słuchowej przebiegają wadliwie, jeżeli słuchowe okolice kory mózgowej są uszkodzone lub też z innych powodów mniej sprawne. Trudności dotyczące ortografii przejawiają się:
w zapamiętywaniu reguł,
w słuchowej analizie zdania i wyrazu,
w pisaniu ze słuchu,
w pisowni głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych,
w pisaniu wyrazów zmiękczonych,
w różnicowaniu i - j,
w błędach wynikających z wad wymowy.
Zaburzenia mowy Irena Styczek dzieli na zewnątrzpochodne i wewnątrzpochodne.
Zaburzenia zewnątrzpochodne mowy spowodowane są czynnikami środowiskowymi. Posługiwanie się gwarą lub żargonem także może znaleźć odbicie w piśmie uczniów, zwłaszcza w pisaniu tekstów własnych lub w dyktandach. Najczęstsze błędy tego typu to: zniekształcanie samogłosek nosowych, głosek miękkich, zamiana miękkiego „li” na twarde „ły”.
Wewnątrzpochodnymi rodzajami zaburzeń mowy są: dysglosja, dysartia, dyslalia, afazja, jąkanie, nerwice mowy, oligofazja, schizofazja.
Nie u wszystkich osób z podanymi wyżej zaburzeniami mowy występują trudności w czytaniu i pisaniu. Trudności takie maja osoby z zaburzeniami mowy pochodzenia centralnego, czyli dyslalicy i afatycy. U osób tych trudności spowodowane są zaburzeniami słuchu fonetycznego lub kinetyki mowy. Błędy w pisaniu dotyczą głosek opozycyjnych: dźwięcznych - bezdźwięcznych, ustnych - nosowych oraz różnych pod względem miejsca artykulacji i stopnia zbliżenia narządów mowy, a także polegają na przestawianiu głosek i sylab, opuszczaniu głosek w wyrazach, dodawaniu głosek zbędnych.
Trudności w czytaniu i pisaniu I. Styczek dzieli na trzy rodzaje:
- takie, które mogą występować u osób z pewnymi wadami mowy,
- takie, które mogą występować zarówno u osób z mową prawidłową, jak i wadliwą /dysgrafia i dyslalia właściwa/,
- specyficzne trudności w pisaniu ortograficznym - dysortografia.
Istnieją dość duże różnice stanowisk co do uwarunkowań trudności w czytaniu i pisaniu. Różnice zdań dotyczą samej definicji dysleksji oraz poglądów na temat przyczyn dysleksji.
Według B. Zakrzewskiej dysleksja charakteryzuje się nie prawidłową pisownią typowych dla języka polskiego ortogramów „u” - „ó”, „h” - „ch”, „ż” - „rz”, będących skutkiem słabej percepcji i pamięci wzrokowej, jak również percepcji i pamięci kinestetyczno - ruchowej. Jeżeli błędy te utrzymują się pomimo stosowania powszechnie stosowanych środków dydaktycznych, mamy wówczas do czynienia ze zjawiskiem patologicznym zwanym dysortografią ,czyli pisaniem nieortograficznym.
Zła sytuacja rodzinna będzie dotyczyć wszelkich negatywnych zjawisk występujących w rodzinie ucznia. Stanowić ją mogą oprócz powszechnie znanych, jak alkoholizm czy rozbicie rodziny, mniej zauważalne negatywne wpływy wychowawcze rodziców czy niewłaściwe postawy rodziców wobec trudności szkolnych dziecka, wobec szkoły i nauczycieli. Tego typu sytuacje nie sprzyjają nauce dziecka i powodują, że dziecko nie może podołać wymaganiom szkolnym.
Szeroko na temat negatywnych wpływów wychowawczych rodziców wypowiada się H. Spionek , która wyodrębnia następujące nieprawidłowe systemy wychowawcze:
nadmiernie pobłażliwe /liberalistyczne/,
zbyt surowe,
niekonsekwentne.
Natomiast nieprawidłowe postawy rodzicielskie to: lękowa, agresywna i bagatelizująca.
Brak pozytywnej motywacji do nauki może być wynikiem wielu czynników, między innymi brakiem zainteresowania nauką, które uzależnione są od warunków zewnętrznych, w jakich dziecko żyje, od oddziaływania środowiska, od wpływu rodziny i szkoły.
Brak pełnej dojrzałości szkolnej będzie miało także wpływ na naukę czytania i pisania.
Drugą grupę przyczyn błędów ortograficznych stanowią wszelkie negatywne oddziaływania nauczyciela na ucznia. Niemały wpływ na powstawanie błędów ma osobowość nauczyciela. L. Bandura wyodrębnia trzy typy nauczycieli, u których uczniowie popełniają dużo błędów: nauczyciele wygodni, niezrównoważeni uczuciowo i przesadnie surowi.
Nauczyciele wygodni swój pobyt w szkole ograniczają do odbycia lekcji, do zajęć przygotowują się powierzchownie, jak również nie egzekwują konsekwentnie wiadomości uczniów. Zeszyty sprawdzają bardzo rzadko i pobieżnie. Najczęściej nie znają swoich uczniów i nie interesują się ich postępami na innych lekcjach.
Nauczyciele niezrównoważeni uczuciowo poprzez wytwarzanie u uczniów niestałości uczuciowej wpływają na osłabienie koncentracji uwagi, co przyczynia się do wytworzenia podatności do popełniania błędów.
Uczniowie kierowani przez nauczyciela zbyt surowo czują się zagrożeni. Cała ich uwaga skierowana jest nie na temat lekcji, lecz na nauczyciela i jego reakcje.
Trudności w nauczaniu ortografii mogą wynikać z umiejętności organizacyjnych nauczyciela w procesie dydaktycznym.
Z. Orczykowska wymienia najistotniejsze z nich, a mianowicie:
- brak planowości, rytmiczności i systematyczności w nauczaniu,
- niedocenianie roli profilaktyki ortograficznej,
- stosowanie niewłaściwych metod nauczania,
- stosowanie mechanicznych, mało kształtujących ćwiczeń w przepisywaniu tekstów oraz nadużywanie dyktand sprawdzających.
Trzecią grupę stanowią przyczyny związane z materiałem nauczania. Należy tu wziąć pod uwagę takie czynniki, jak:
- system polskiej ortografii,
- program nauczania i podręczniki.
System polskiej ortografii zawiera wiele zasad pisowni, których przyswojenie sprawia uczniom niemało kłopotów. Dodatkowym utrudnieniem opanowania nawyków ortograficznych są wyjątki od reguł.
Według L. Bondura programy nauczania posiadają trzy wady:
- są przeładowane materiałem, co zmusza nauczyciela do stosowania zbyt szybkiego tempa przerabiania poszczególnych haseł, a w konsekwencji prowadzi do nieliczenia się z tym, czy przerobione tematy zostały przez wszystkich uczniów zrozumiane i utrwalone,
- nie zawsze uwzględniają zasadę stopniowania trudności,
- brak korelacji nie pozwala zdobytych wiadomości i umiejętności w zakresie jednego przedmiotu stosować na innych przedmiotach nauczania.
Poza tym w programach nauczania brakuje wyraźnie sprecyzowanych wymagań dotyczących częstotliwości przeprowadzania ćwiczeń ortograficznych, sformułowania są zbyt ogólne, brak uściślenia wymagań, brak określenia podstawowego słownictwa przeznaczonego do bezbłędnego opanowania przez uczniów poszczególnych klas. W podręcznikach natomiast brak jest systematycznych ćwiczeń utrwalających poznaną regułę.
Z powyższych rozważań wynika, że bardzo dużo jest przyczyn błędów ortograficznych. Ogromna jest tu rola nauczyciela, który swoją osobowością i odpowiednim zabiegom wychowawczym i dydaktycznym może niektóre czynniki wpływające na niski poziom ortografii złagodzić a nawet wyeliminować.
Literatura:
Bandura L., Zagadnienia błędów uczniowskich, Warszawa 1963,
Kiken I., Badania eksperymentalne nad ortografią, Warszawa 1935,
Malendowicz J., O trudnej sztuce czytania i pisania, Warszawa 1978,
Orczykowska Z., Rodzaje ćwiczeń ortograficznych, Życie Szkoły 1984, nr 9,
Piotrowska J., Nauczanie ortografii w kl. I - III, Życie Szkoły 1986, nr 6,
Spionek H., Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne, Warszawa 1985,
Styczek I., Logopedia, Warszawa 1979,
Zakrzewska B., Żeby pisać ortograficznie, Życie Szkoły 1986, nr 2.
/ Kiken I., Badania eksperymentalne nad ortografią, Warszawa 1935, s. 6.
/ Tamże, s.7.
/ Malendowicz J., o trudnej sztuce czytania i pisania, Warszawa 1978, s.118.
/ Spionek H., Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne, Warszawa 1985, s. 128 -133.
/ Tamże, s.134 - 138.
/ Styczek I., Logopedia, Warszawa 1979, s. 250.
/ Styczek I., op.cit., s. 250 - 251.
/ Zakrzewska B., Żeby pisać ortograficznie, Życie Szkoły 1986, nr. 2.
/ Spionek H., op. cit., s. 57-58.
10 / Bandura L., Zagadnienia błędów uczniowskich, Warszawa 1963, s. 105.
/ Orczykowska Z., Rodzaje ćwiczeń ortograficznych, Życie Szkoły 1984, nr 9.
/ Bandura L., op. Cit., s. 107 - 108.
/ Piotrowska J., Nauczanie ortografii w kl. I-III, Życie Szkoły 1986, nr 6.
6