NAUCZANIE ORTOGRAFII W KLASACH NAJMŁODSZYCH

Nieodzownym warunkiem ogólnego wykształcenia człowieka jest umiejętność wyrażania swoich myśli w mowie i piśmie. Zadaniem szkoły jest więc nauczanie poprawnego mówienia i pisania. Jedną z podstawowych umiejętności kształconych w wieku wczesnoszkolnym jest umiejętność pisania.

Czynność pisania pojmowana jest szeroko i obejmuje zarówno poprawność kreślenia znaków graficznych pisma, jak i poprawność ortograficzną, gramatyczną i stylistyczną. Kształcenie umiejętności i nawyku poprawnego pisania jest procesem złożonym i wymaga szczególnych zabiegów dydaktycznych stawiając przed nauczaniem zintegrowanym,

w którym ten proces się rozpoczyna, wielkie wyzwanie.

Integralną częścią poprawnego pisania jest opanowanie ortografii. Celem nauczania ortografii jest wytworzenie nawyku ortograficznego polegającego na bezbłędnym pisaniu, które przebiega bez udziału świadomości piszącego, czyli automatycznie. Nauczenie dziecka pisania ortograficznego jest procesem długofalowym, trudnym i nie zawsze przynoszącym oczekiwane rezultaty.

UWARUNKOWANIA NAUCZANIA ORTOGRAFII

Proces kształcenia umiejętności i nawyku ortograficznego zależy od wielu czynników. Jego podstawę stanowią uwarunkowania fizjologiczne i psychologiczne. Zdolność ortograficzna pisania uzależniona jest od sprawnie działających analizatorów (wzrokowego, słuchowego i kinestetyczno-ruchowego) i od inteligencji dziecka. Znaczącą rolę w procesie nauki poprawnej pisowni odgrywa również pamięć. Mając świadomość różnorodnych typów pamięci charakteryzujących uczniów (pamięć wzrokowa, słuchowa, ruchowa), ważne jest aby nauka miała charakter polisensoryczny. Chcąc stworzyć korzystne warunki do nauki wszystkim uczniom, nauczyciel powinien tak organizować proces nauczania, aby zaangażowane były wzrok, słuch, narząd mowy i ruchu (ręka). Aby dziecko mogło prawidłowo zapisać wyraz musi go dobrze widzieć, słyszeć, prawidłowo wymawiać.

Ważną rolę w procesie zapamiętywania wyrazów odgrywa umiejętność koncentracji uwagi. Niemożność poprawnej koncentracji uwagi na wyrazie powoduje, że jego spostrzeganie jest niedokładne, co z kolei nie sprzyja jego poprawnemu zapamiętaniu, a tym samym wpływa bezpośrednio na jego błędne odtworzenie.

Istotnym motywem w procesie uczenia się, a więc i uczenia się ortografii, jest zainteresowanie. Dziecko skupia uwagę na przedmiotach, sytuacjach, które są dla niego interesujące, lubi wykonywać czynności, które go zaciekawiają. Gdy zadania go nużą, są monotonne, gdy trudno dostrzec ich efekty, dziecku brak motywacji do pracy. Czynnikami sprzyjającymi pozytywnej motywacji uczenia się mogą więc być: ciekawe ćwiczenia przyjmujące formę zagadek, zabaw, gier, konkursów, interesujące tematycznie teksty, nowoczesne pomoce dydaktyczne, które równocześnie aktywizują uczniów do działań. Dużą rolę motywującą ma również samo uczenie się, ale traktowane przez ucznia jako poważna

i odpowiedzialna praca. Zadania stawiane przed dzieckiem w kategoriach zachęty, nastawienia na osiągnięcie konkretnego efektu często wyzwalają w dziecku świadomą aktywność i chęć podejmowania wysiłku. Należy też pamiętać o motywującej roli nagrody, np. pochwały, wyróżnienia, pozytywnej oceny. Również i ona może stanowić czynnik pomocniczy w budzeniu ambicji ucznia.

Nastawienie ucznia na potrzebę poprawnego pisania, wyrabiane konsekwentnie od początku nauki, często procentuje czujnością ortograficzną i odpowiedzialnością za słowo pisane.

PEDAGOGICZNE UWARUNKOWANIA NAUKI ORTOGRAFII

Na pozytywne efekty kształtowania umiejętności poprawnego pisania wpływa również prawidłowa organizacja procesu dydaktycznego. Istotne znaczenie ma przestrzeganie podstawowych zasad i prawidłowości. Do najważniejszych należą zasady:

1. Planowego i systematycznego wprowadzania materiału ortograficznego, systematycznego kontrolowania i oceny stopnia opanowania przez uczniów umiejętności poprawnego pisania.

2. Profilaktyki ortograficznej, czyli zapobiegania błędom ortograficznym, przez niedopuszczanie do popełniania błędów i ukazywaniu uczniom wyrazów wyłącznie poprawnie zapisanych. Celem profilaktyki jest wyrabianie czujności

i spostrzegawczości oraz wdrażanie do samokontroli pisanych tekstów.

3. Integracji ćwiczeń ortograficznych z innymi ćwiczeniami językowymi, efektem czego jest opanowanie podstaw ogólnej sprawności językowej.

4. Stopniowania trudności, czyli racjonalnego doboru i układu ćwiczeń poszczególnych zagadnień ortograficznych i stopniowego przechodzenia od łatwiejszych do trudniejszych form ćwiczeń w pisaniu, tzn. przepisywania, pisania z pamięci, pisania ze słuchu.

5. Poglądowości – właściwego doboru i wykorzystania środków dydaktycznych, tak by pomagały w skupieniu uwagi, w zapamiętywaniu obrazu wyrazów oraz formułowaniu zasad pisowni.

6. Aktywizowania całej osobowości ucznia, przez zaangażowanie sfery poznawczej, emocjonalnej i motywacyjnej.

7. Aktywności, która dotyczy tworzenia takich warunków, które zapewniają wszystkim uczniom aktywny i świadomy udział w zajęciach.

8. Kontroli i oceny postępów uczniów w celu likwidowania braków i niedociągnięć

w opanowywaniu umiejętności ortograficznych. Systematyczna kontrola to ponadto czynnik motywujący uczniów do poprawnego pisania.

Uwzględniając charakterystyczny dla uczniów klas I – III rozwój myślenia konkretno-

-obrazowego oraz mając na uwadze praktyczny charakter nauki ortografii zaleca się następujące metody działania językowego:

- ćwiczenie poprawnej wymowy;

- analizowanie trudności ortograficznych (ich dostrzeganie i analiza);

- wyjaśnianie pisowni wyrazów;

- pamięciowe ćwiczenie zapisu wyrazów;

- praca ze słownikiem ortograficznym;

- gry i zabawy dydaktyczne;

- kontrola własnoręcznie pisanych tekstów.

Praca nad kształtowaniem umiejętności poprawnego pisania powinna przebiegać według planu obejmującego:

1. zaznajomienie uczniów z nowym materiałem ortograficznym;

2. utrwalenie tego materiału poprzez różnorodne ćwiczenia, przy maksymalnej aktywności uczniów;

3. sprawdzenie stopnia przyswojenia danej partii materiału;

4. ćwiczenia poprawkowe dla uczniów, którzy jeszcze materiału nie opanowali.

W kształceniu poprawnego pisania wykorzystuje się różne grupy ćwiczeń. Biorąc pod uwagę kolejne etapy kształcenia nawyku ortograficznego wyróżnia się typy ćwiczeń:

- ćwiczenia wprowadzające, które ukazują problemy ortograficzne (eksponują trudności), wdrażają do ich zrozumienia, a następnie do sformułowania prostych zasad wyjaśniających pisownię większej grupy wyrazów;

- ćwiczenia utrwalające, które mają na celu automatyzację poprawnego pisania

w trakcie systematycznego (planowe i wielokrotne ćwiczenia pisowni poznanych wyrazów), bądź okolicznościowego (utrwalanie pisowni podczas wykonywania innych ćwiczeń językowych) organizowania ćwiczeń;

- ćwiczenia sprawdzające, których celem jest uświadomienie tak nauczycielowi, jak

i uczniom, jaki jest poziom osiąganych wyników, co stanowi podstawę do dalszego planowania pracy nad uzupełnianiem braków i wprowadzania nowego materiału. Ćwiczenia sprawdzające stosujemy po wprowadzeniu i dokładnym utrwaleniu materiału. Mogą one dotyczyć wybranej trudności ortograficznej lub obejmować materiał mieszany.

Zasadą łączącą ćwiczenia utrwalające i sprawdzające jest konieczność różnicowania ich form. Aby dopełnić wymogów zasady stopniowania trudności formy ćwiczeń w pisaniu różnicuje się na:

- przepisywanie;

- pisanie z pamięci;

- pisanie ze słuchu.

Przepisywanie to podstawowa i najprostsza forma pisania, polegająca na wiernym odtwarzaniu wyrazów. Przepisywanie ma wartość gdy nie jest mechaniczne, gdy dziecko robi to świadomie. Nauczyciel może więc urozmaicać przepisywanie dodatkowymi poleceniami typu: zaobserwuj, policz, wyjaśnij, zapamiętaj, dopisz, dopasuj, zmień osobę, czas, sprawdź. Aby przepisywanie dało pożądane rezultaty nauczyciel winien:

- sprawdzać, czy uczniowie rozumieją tekst przeznaczony do przepisywania,

- uświadomić im cel przepisywania,

- dokonać analizy ortograficznej tekstu,

- stosować urozmaicone sposoby przepisywania,

- wdrażać do samokontroli wykonywanej pracy.

Oceniając przepisywanie należy pamiętać, że ocena nie świadczy o umiejętnościach ortograficznych, ale o prawidłowym dostrzeganiu, odwzorowywaniu, porównywaniu, poprawianiu. Można więc przy tej formie oceniać umiejętność poprawy oraz staranność pisma.

Pisanie z pamięci to odtwarzanie zapamiętanego, graficznego obrazu wyrazu lub całych zadań, a następnie porównywanie zapisu z udostępnionym ponownie wzorem. Warunkiem skuteczności tej formy jest wyuczenie dzieci dokładnej obserwacji ortogramu, analizy rodzaju trudności, kontroli zapisu i dokonywania korekty. Podczas pisania z pamięci uczniowie:

- odczytują i analizują treść tekstu przeznaczonego do napisania;

- dokonują analizy gramatyczno – ortograficznej, np.: podział na zdania, określenie ich budowy i rodzaju, omówienie trudności ortograficznych, uzasadnienie, ćwiczenie pisowni wybranych wyrazów itp.;

- odczytują i próbują powtórzyć zapamiętany do pisania tekst;

- piszą z pamięci (bez wzoru);

- sprawdzają z wzorem.

Materiał przewidziany do pisania z pamięci musi być ciekawy. Nie może być zbyt długi.

W miarę potrzeby tekst dzielimy na zdania lub ich logiczne całości, tak by uczeń mógł je zapamiętać. Pierwsze pisanie z pamięci powinno być pisaniem pojedynczych wyrazów. Pisanie z pamięci można wprowadzać jako formę ćwiczeń wprowadzających, utrwalających, ale nie sprawdzających.

Ocena za pisanie z pamięci jest oceną za zapamiętywanie. Podobnie jak przy przepisywaniu można oceniać staranność pisania.

Pisanie ze słuchu polega na zapisywaniu pod dyktando wyrazów lub zdań bez możliwości korzystania ze wzoru. Aby dyktando spełniało kształcącą funkcję, nauczyciel powinien:

- zapoznać uczniów z całym tekstem, aby podczas pisania rozumieli sens całości;

- dyktować tekst wolno, wymawiając wyrazy starannie i wyraźnie, ale naturalnie;

- nie ograniczać się do jednorazowych powtórzeń.

W zależności od celu wykorzystania rozróżnia się dyktanda:

- wprowadzające,

- utrwalające,

- sprawdzające.

Dyktando wprowadzające może zawierać tylko jeden rodzaj trudności ortograficznych. Pisownia innych wyrazów powinna być przez uczniów opanowana uprzednio. Nauczyciel:

- informuje uczniów o nowym materiale zawartym w tekście;

- wyjaśnia istotę trudności;

- podczas dyktowania wyodrębnia wyrazy z nową trudnością, np. poprzez zmianę intonacji, powtórzenie, napisanie na tablicy;

- pomaga uczniom w samokontroli.

Dyktando utrwalające służy utrwaleniu materiału wcześniej wprowadzonego. Może obejmować jedną lub dwie, trzy zasady ortograficzne. Nauczyciel:

- informuje uczniów o rodzaju i zakresie trudności ortograficznych, które pojawią się

w tekście;

- przypomina pisownię wyrazów z tymi trudnościami przed napisaniem zdania,

w którym owe trudności wystąpią;

- wyjaśnia trudną pisownię;

- dokonuje korekty błędów po napisaniu.

Dyktando sprawdzające pozwala nauczycielowi i uczniom zdobyć informacje na temat osiągniętej poprawności ortograficznej, ustalić rodzaj i zakres trudności. Dyktando sprawdzające obejmuje materiał wyłącznie uprzednio opracowany i utrwalony. Tekst nie powinien zawierać zbyt wielu problemów ortograficznych. Powinien być niezbyt obszerny. Dzieci znają zakres materiału i termin dyktanda. Nauczyciel:

- odczytuje głośno, zgodnie z wymową i naturalna intonacją cały tekst;

- sprawdza zrozumienie tekstu, ewentualnie objaśnia słowa niezrozumiałe;

- dyktuje tekst ( krótkie zdania w całości, zdania długie – najpierw w całości, później logicznymi częściami i ponownie w całości);

- powtórnie odczytuje tekst, a uczniowie śledzą własny tekst i dokonują ewentualnych poprawek;

- po zebraniu zeszytów, wykorzystując zaangażowanie emocjonalne uczniów, objaśnia

i zapisuje na tablicy wyrazy z trudnościami.

Dyktando sprawdzające poprawia wyłącznie nauczyciel.

Wyróżnia się ponadto:

Pisanie z komentowaniem, które polega na zapisie dyktowanego przez nauczyciela tekstu

z równoczesnym analizowaniem przez uczniów trudności ortograficznych. Nauczyciel:

- dyktuje kolejne zdania;

- wyznaczony uczeń objaśnia głośno, czyli komentuje zapis wyrazów w dyktowanym zdaniu.

Może być pisanie z komentowaniem:

- pełnym – od początku do końca tłumaczymy to co piszemy;

- określonych grup wyrazów;

- wybranych wyrazów.

Ten typ ćwiczenia pełni role profilaktyki ortograficznej. Jest możliwy do stosowania bez wcześniejszych zabiegów nauczyciela, na zajęciach każdego typu.

Dyktando twórcze to forma łącząca elementy nauczania ortografii z ćwiczeniami stylistycznymi. Praca może przebiegać w następujący sposób:

- zapoznanie z wyrazami, których pisownia będzie utrwalana;

- wspólne ustalenie tematyki dyktanda i ustalenie tytułu;

- indywidualne lub grupowe redagowanie i zapis na kartkach powiązanych logicznie zdań wykorzystujących zgromadzone ortogramy;

- odczytanie tekstów i wybór najlepszego;

- przepisanie wybranej pracy na tablicy;

- analiza ortograficzna, poprawa ewentualnych błędów stylistycznych;

- pisanie tekstu dyktowanego przez nauczyciela przy zasłoniętej tablicy;

- korekta dyktanda przez porównanie z tekstem na tablicy.

Aby najtrafniej ocenić efektywność kształtowanych nawyków ortograficznych najłatwiej sprawdzić poprawność ortograficzną w samodzielnej pracy ucznia. Zadaniem nauczyciela jest nie tylko kształcenie nawyków i umiejętności ortograficznych. Równie ważnym jest wdrożenie uczniów do samokontroli, czyli do wyrobienia w nich czujności

i spostrzegawczości ortograficznej – do samoistnego, nawykowego sprawdzania

i poprawiania każdego napisanego tekstu.

By osiągnąć ocenę poziomu umiejętności pisania nauczyciel dokonuje sprawdzenia, poprawy i oceny prac pisemnych. Prace należy poprawiać w czasie jak najkrótszym po ich napisaniu. Daje to możliwość wykorzystania czynnika emocjonalnego uczniów, którzy żywo przeżywają jeszcze ćwiczenie. Równie pozytywne efekty daje sprawdzanie i poprawianie pracy w obecności ucznia. Nauczyciel sygnalizuje uczniowi istnienie błędu, np. poprzez wskazanie, zaznaczenie ilości błędów w linii lub zdaniu na marginesie. Zadaniem ucznia jest go odnaleźć i poprawić. W razie konieczności uczeń może skorzystać ze słownika ortograficznego lub pomocy nauczyciela. Wspólna poprawa stwarza możliwość bezpośredniego korygowania i wyjaśniania błędów, a ponadto pozwala uczniowi utrwalać poprawną pisownię. Nauczyciel poprawiający samodzielnie prace pozbawia ucznia tej szansy. Warto więc korzystać w miarę możliwości z tej formy poprawy.

Wśród sposobów poprawy błędów zaleca się:

- przekreślanie całego wyrazu i napisanie nad nim formy poprawnej - nigdy nie poprawiamy błędu na błędzie;

- dla utrwalenia poprawności zapisu wyrazu należy go jeszcze raz zapisać pod pracą

i wykorzystać do utrwalenia, np. w pracy domowej przez ułożenie kilku zdań z tym wyrazem, ale tak aby w każdym zdaniu miał on inną końcówkę lub jeżeli np. wyraz podlega jakiejś regule to w domu dziecko wymyśla kilka wyrazów spełniających tę regułę. Nie należy zadawać mechanicznego ćwiczenia, np. wielokrotnego przepisywania wyrazu.

Podsumowaniem pracy jest ocena. Ocena jest obrazem umiejętności ucznia, jego postępów i braków. Należy mieć świadomość, że ocena ma spełniać funkcję motywującą, ma być bodźcem zachęcającym do podejmowania wysiłku, ma budzić radość, zadowolenie z efektów wykonywanej pracy. Warto więc pamiętać, szczególnie w pracy z małymi dziećmi, aby stosować różnorodne formy oceny, np. pochwałę, wyróżnienie, umieszczanie pracy na wystawce, nagrodę w formie nalepki, punktów, itp.

Proces kształtowania umiejętności ortograficznych to niezwykle trudne

i odpowiedzialne zadanie zarówno dla nauczyciela, jak i dla ucznia. Pozytywne efekty to wynik ścisłej współpracy tych dwóch podmiotów, polegającej na systematycznej, dobrze zaplanowanej, aktywnej i świadomej pracy rozpoczynającej się od pierwszych miesięcy pobytu w szkole.