VADEMECUM

NAUCZANIA ORTOGRAFII

OPRACOWAŁA:

mgr Ewa Tarabuła

Umiejętność wyrażania myśli w mowie i piśmie jest nieodzownym warunkiem ogólnego wykształcenia człowieka. Dlatego też podstawowym zadaniem szkoły jest nauczanie poprawnego mówienia i pisania. Integralną częścią procesu poprawnego pisania jest opanowanie ortografii. Dochodzimy do tej umiejętności z trudem i różnymi drogami w ciągu całego okresu nauczania.

Nauczanie ortografii napotyka różne trudności i wielu nauczycielom nie udaje się osiągnąć oczekiwanych wyników. Przyczyn tego stanu jest wiele. Oto niektóre z nich:

1. Brak planowości i systematyczności w nauczaniu ortografii. Naukę ortografii często traktuje się jako mniej ważną dziedzinę nauczania i poświęca się jej jedynie zbywający czas na lekcji.

2. Brak w programie wyraźnie sprecyzowanych wymagań w zakresie stosowania ćwiczeń ortograficznych. Nadmierna ilość niekontrolowanego pisania doprowadza do utrwalania błędów, z którymi później walka staje się bardzo trudna.

3. Fałszywe przekonanie niektórych nauczycieli, że wobec złożonego systemu ortografii polskiej nie można nauczyć pisać poprawnie. Jest to czynnik demobilizujący i odbija się ujemnie na wynikach nauczania.

4. Brak w podręcznikach odpowiedniej ilości ćwiczeń wdrażających i utrwalających. Nauczyciel musi je uzupełniać, na co często brak mu czasu, pomysłowości i materiału, który mógłby wykorzystać.

5. Luki w metodycznym i rzeczowym przygotowaniu niektórych nauczycieli w zakresie nauczania ortografii.

6. Niekorzystny wpływ ma również zbyt duża liczba uczniów w klasie, organizacja pracy szkół na dwie zmiany, co wywołuje pośpiech, utrudnia systematyczną pracę. Często w szkole brak jest pomieszczenia, gdzie nauczyciel mógłby zatrzymać grupkę dzieci, poprawić w ich obecności pracę, zorganizować dodatkowe ćwiczenia.

1.1. O czym należy pamiętać ucząc ortografii?

Nauczanie ortografii ma na celu wyrobienie u uczniów umiejętności poprawnego pisania. Umiejętność tę ukształtować można poprzez systematyczną, planową i świadomą prace nauczyciela i uczniów. Ważna sprawą jest tu przestrzeganie zasad i prawidłowości leżących u podstaw kształtowania nawyku ortograficznego.

Szczególnie należy pamiętać o następujących zasadach:

- planowości i systematyczności w posługiwaniu się materiałem ortograficznym,

- profilaktyki, czyli zapobieganiu błędom ortograficznym, która polega na niedopuszczeniu do popełnieniu błędu przez uczniów i na ukazywaniu im tylko wyrazów poprawnie napisanych,

- pełnego zaangażowania całej osobowości ucznia, a więc aktywizacja jego sfery poznawczej, emocjonalnej i motywacyjnej,

Rezygnacji z podawania reguł cząstkowych, zinfantylizowanych na rzecz podawania ich we właściwym jasnym brzmieniu, kiedy poziom nauczania i wymagania programowe na to pozwalają.

Praca nad kształtowaniem umiejętności poprawnego pisania powinna przebiegać według następującego planu:

1) zaznajomienie uczniów z nowym materiałem ortograficznym

2) utrwalenie tego materiału drogą różnorodnych ćwiczeń, przy największej aktywności uczniów,

3) sprawdzenie stopnia opanowania danego materiału

4) ćwiczenia poprawkowe dla tych uczniów, którzy jeszcze nie opanowali przewidzianego materiału.

Należy więc pamiętać, że wszelki materiał ortograficzny powinien przebyć następującą

drogę:

- ukazać się uczniom kilka razy w przepisywaniu,

- wystąpić raz lub kilka razy w pisaniu z pamięci,

- znaleźć zastosowanie w pisaniu ze słuchu pojętym jako ćwiczenia utrwalające,

- wystąpić w pisaniu ze słuchu pojętym jako sprawdzian.

Liczba ćwiczeń utrwalających zależeć będzie od stopnia trudności określonego materiału oraz od ogólnego poziomu klasy.

1.2. Jakie ćwiczenia ortograficzne należy stosować w procesie kształtowania poprawnego pisania?

W nauczaniu ortografii zaleca się stosowanie następujących rodzajów ćwiczeń:

- przepisywanie,

- pisanie z pamięci,

- pisanie ze słuchu ( wprowadzające, utrwalające, sprawdzające ),

- pisanie z komentowaniem,

- dyktanda twórcze,

Przepisywanie jest jednym z podstawowych ćwiczeń ortograficznych stosowanych w nauczaniu początkowym. Aby dało ono pożądane rezultaty należy:

- sprawdzić, czy uczniowie rozumieją tekst przeznaczony od przepisywania,

- uświadomić cel przepisywania,

- dokonać analizy ortograficznej tekstu,

- stosować urozmaicone sposoby przepisywania,

- wdrażać do samokontroli wykonanej pracy.

Pisanie z pamięci jest formą ćwiczenie, które kształci nie tylko pamięć wzrokową, spostrzegawczość, świadomość i odpowiedzialność ortograficzną, ale - dzięki powstaniu wrażeń wzrokowych, słuchowych i motorycznych - sprzyja wyrabianiu nawyku ortograficznego pisania. Warunkiem skuteczności tej formy jest wyuczenie dzieci dokładnej obserwacji ortogramu, analizy rodzaju trudności w pisaniu, sprawdzania zapisu i dokonywania starannej korekty.

Przy stosowaniu pisania z pamięci postępowanie metodyczne powinno być następujące:

1 - odczytanie i analiza treści tekstu,

2 - analiza trudności ortograficznych,

3 - ponowne odczytanie tekstu,

4 - obserwacja części tekstu ( zdania lub jego części ),

5 - pisanie z pamięci części tekstu

6 - odsłonięcie tej części tekstu i sprawdzenie poprawności zapisu.

Czynności zawarte w punktach 4 - 6 powtarzają się Az do wyczerpania całego tekstu.

Pisanie ze słuchu polega na pisaniu pod dyktando. Aby było ono ćwiczeniem kształcącym, należy spełnić następujące warunki:

- zapoznać uczniów z całym tekstem tak, aby pisząc wyrazy i zdania rozumieli sens całości,

- dyktować wolno, wymawiając wyrazy starannie i wyraźnie, ale naturalnie,

- nie ograniczać się do jednorazowych powtórzeń.

Rozróżnia się dyktanda:

- wprowadzające nowy materiał ortograficzny,

- utrwalające ( wdrażające ),

- sprawdzające.

Dyktando wprowadzające może zawierać tylko jeden rodzaj trudności ortograficznych. Pisownia pozostałych wyrazów powinna być przez uczniów opanowana.

Tok metodycznego postępowania jest następujący:

- poinformowanie uczniów o nowym materiale zawartym w tekście;

- wyjaśnienie istoty trudności;

- wyodrębnienie w czasie dyktowania wyrazów zawierających trudność ortograficzną

( odpowiednia intonacja, powtórzenie lub napisanie na tablicy );

- samokontrola pod kierunkiem nauczyciela.

Dyktando utrwalające, czyli wdrażające, służy utrwaleniu materiału ortograficznego, uprzednio wprowadzonego. Może obejmować jedną lub kilka reguł ortograficznych. Praca przebiega następująco:

- poinformowanie uczniów o rodzaju i zakresie trudności ortograficznych objętych dyktandem,

- przypomnienie pisowni wyrazów z owa trudnością ( przed napisaniem każdego ze zdań dyktowanego tekstu ),

- wyjaśnienie trudnej pisowni oraz korekta błędów po napisaniu tekstu.

Przy dyktandzie wprowadzającym i utrwalającym nie stosuje się oceny dotyczącej poprawności ortograficznej. Konieczne jest jednak ocenienie staranności pisma oraz

dokładności dokonanych poprawek.

Dyktando sprawdzające może obejmować tylko ten materiał ortograficzny, który został uprzednio opracowany drogą różnorodnych ćwiczeń. Tok postępowania jest następujący

- odczytanie całego tekstu przez nauczyciela

- sprawdzenie zrozumienia treści,

- dyktowanie tekstu ( zdania krótkie- dwukrotnie, zdania długie - najpierw w całości, potem logicznymi częściami i ponownie w całości),

- powtórne odczytanie tekstu przez nauczyciela ( uczniowie śledzą własny tekst i ewentualnie dokonują poprawek ),

- po zebraniu zeszytów, wykorzystując zainteresowanie uczniów, objaśnienie i zapis na tablicy niektórych trudnych wyrazów.

Pisanie z komentowaniem polega na dyktowaniu tekstu przez nauczyciela z równoczesna analizą ortograficzną dokonywaną głośno przez poszczególnych uczniów. Komentowanie może odbywać się w następujący sposób;

- nauczyciel dyktuje kolejno zdania tekstu,

- wyznaczony uczeń objaśnia, czyli komentuje zapis wyrazów w podyktowanym zdaniu,

- uczeń dyktuje kolegom zdanie dzieląc wyrazy na sylaby i sam równocześnie je zapisuje.

Dyktando twórcze można wprowadzić już w klasie drugiej, bowiem łączy ono w sobie elementy nauczania ortografii z ćwiczeniami stylistycznymi. Praca z dziecmi może przebiegać według następującego schematu:

- zapoznanie uczniów z wyrazami, których pisownie będziemy ćwiczyć,

- wspólne ustalenie tematyki dyktanda i nadanie mu tytułu,

- indywidualne, bądź grupowe redagowanie i zapis na kartkach powiązanych logicznie zdań z użyciem zgromadzonych wcześniej ortografów,

- odczytanie tekstów i wybór najlepszego,

- przepisanie wybranego tekstu na tablicy,

- analiza ortograficzna oraz dokonanie ewentualnych poprawek stylistycznych,

- pisanie tekstu przez uczniów ( dyktuje nauczyciel przy zasłoniętej tablicy ),

- korekta dyktanda przez porównanie z tekstem na tablicy.

1.3. Co robić, aby uczniowie nie popełniali błędów w samodzielnych

wypowiedziach pisemnych ?

Ćwiczenia ortograficzne nie spełniają swojej roli, jeżeli we wszystkich innych wypowiedziach pisemnych pozostawimy ucznia samemu sobie. Uczeń pisze tak, jak mu na to pozwala osiągnięta wprawa i dlatego poprawność ortograficzna wykazana w samodzielnej pracy daje najpełniejszy obraz wyrobionego nawyku ortograficznego oraz braków ucznia w tym zakresie.

Do samodzielnych wypowiedzi pisemnych należy uczniów odpowiednio przygotować i czuwać, by nie robili błędów. Musimy przewidzieć, jakich wyrazów zechcą użyć uczniowie i jakie mogą popełnić błędy przy ich pisaniu. Jeżeli będą to wyrazy już opracowane lub związane ze znaną regułą ortograficzną, należy przypomnieć je przed pisaniem wypracowania. Jeżeli natomiast będą to wyrazy nowe, których pisowni uczniowie jeszcze nie utrwalili, należy podać im poprawną formę zapisu.

Jest rzeczą oczywistą, że nauczyciel nie jest w stanie przewidzieć wszystkich ortografów, jakich uczniowie zechcą użyć w swoich wypracowaniach. Dlatego też ważne jest, aby mieli odwagę zapytać nauczyciela o sposób zapisu danego wyrazu, a po opanowaniu alfabetu korzystali ze słowników ortograficznych. Obowiązkiem nauczyciela jest również obserwacja efektów samodzielnej pracy uczniów i wskazanie im wyrazów, których zapis należy poprawić.

Pożądane efekty daje również wdrożenie uczniów do samokontroli. Należy wspólnie z uczniami ustalić, jak będą sprawdzali swoje teksty. Można to ująć następująco:

- czytam uważnie cały tekst,

- czytam drugi raz i wybieram trudne wyrazy,

- szukam tych wyrazów w słowniczku ortograficznym,

- porównuję napisane przeze mnie wyrazy ze wzorem,

- źle napisane wyrazy przekreślam i u góry piszę je poprawnie,

- uczę się pisowni tych wyrazów.

W samodzielnych pracach pisemnych będzie coraz mniej błędów, jeżeli potrafimy wyrobić u uczniów czujność i spostrzegawczość ortograficzną, bezbłędne pisanie uczynimy sprawą ich ambicji i źródłem radości.

1.4 Jak poprawiać błędy uczniowskie ?

Należy przyjąć zasadę, że prace klasowe powinno się poprawiać w jak najkrótszym czasie po ich napisaniu. Uczniowie wtedy jeszcze przeżywają ćwiczenie i wykorzystanie tego czynnika emocjonalnego jest niezmiernie ważne dla wyników.

Bardzo dobre wyniki daje poprawienie pracy w obecności ucznia> po lekcji zostaje grupka dzieci, których prace nauczyciel sprawdził; przy udziale każdego ucznia następuje korygowanie i wyjaśnianie błędów . Pamiętać należy, że świadomy wysiłek ucznia jest niezbędnym czynnikiem przy poprawianiu błędów i ma doniosłe znaczenie dla utrwalania poprawności ortograficznej. Im ten wysiłek będzie większy, tym lepsze i trwalsze będą osiągnięcia.

Jeżeli nauczyciel sam poprawia błędy w pracy ucznia, pozbawia go wtedy samodzielności w pokonywaniu trudności. Zasadę samodzielności ucznia przy poprawianiu błędów można sformułować następująco: nauczyciel sygnalizuje istnienie błędu, uczeń szuka i poprawia go sam lub w razie potrzeby odwołuje się do pomocy nauczyciela czy też korzysta ze słownika ortograficznego. Wyraz źle napisany zamazuje i pisze nad nim poprawną formę. Dla utrwalenia poprawności zapisu wyrazu należy go jeszcze raz napisać pod pracą.

Konieczne jest wyeliminowanie z praktyki szkolnej sposobu sygnalizowania błędu przez kilkakrotne podkreślenie go czerwonym długopisem. Wyraz podkreślony zostaje wyróżniony wśród innych. Uczniowie z dobrą pamięcią wzrokową utrwalają sobie zniekształcony obraz graficzny wyrazu.

Dla nauczyciela błędy w pracach uczniów są kontrola jego pracy, skuteczności stosowanych zabiegów metodycznych oraz materiałem do dalszej pracy nad wyrabianiem poprawności ortograficznej. Należy pamiętać również o tym, że nie można absorbować ucznia błędami jego kolegów, a więc nie należy uczniowi polecać wykonywania ćwiczeń, które nie są związane z jego błędami.

---