NAUCZANIE ORTOGRAFII W KLASACH I-III
1. Proces kształcenia umiejętności ortograficznych zależy od wielu czynników. Są to: sprawnie działający analizator wzrokowy i słuchowy, dobra koncentracja uwagi, pamięci, myślenia, sprawność ruchów ręki i narządów mowy. Dziecko zapisany wyraz spostrzega wzrokowo i wymawia go. Podstawowym zadaniem nauki ortografii w klasach I- III jest osiągnięcie przez uczniów umiejętności i nawyku poprawnego pisania oraz kontroli własnego tekstu. Poprawność ortograficzna dotyczy tych wyrazów, których pisownię wyjaśniają poznane zasady oraz tych, które muszą być przyswojone w sposób pamięciowy, ale przeznaczone dla danej klasy.
Często uczniowie znają zasady ortograficzne, a nie umieją zastosować ich w zapisywanych wyrazach. Mówimy wtedy o zaburzeniach procesów psychicznych, tzn. uczeń może nie zapamiętać obrazu graficznego wyrazu, nieuważnie słucha nauczyciela, nieumiejętnie przeprowadza kolejne operacje myślowe, nieprawidłowo postrzega. Czasami przyczyną są: - dysgrafia, która jest wynikiem zaburzeń motoryki
- dysortografia, gdy uczeń zna zasady ortografii, ale nie może poprawnie odtworzyć wyrazów o pisowni fonetycznej
- przyczyny zewnętrzne, które spowodowane są zaniedbaniami pedagogicznymi, jak źle przeprowadzona obserwacja, mało ćwiczeń, pośpiech, brak systematyczności.
2. Praca nad kształtowaniem umiejętności poprawnego pisania powinna przebiegać według następującego planu:
-zaznajomienie uczniów z nowym materiałem ortograficznym,
-utrwalanie tego materiału drogą ćwiczeń,
-sprawdzenie stopnia opanowania danego materiału,
-ćwiczenia poprawkowe dla tych uczniów, którzy jeszcze nie opanowali przewidzianego materiału.
3. Należy pamiętać, że wszelki materiał ortograficzny powinien:
-być ukazany uczniom kilka razy w przepisywaniu
-wystąpić raz lub kilka razy w pisaniu z pamięci,
-znaleźć zastosowanie w pisaniu ze słuchu pojętym jako ćwiczenie utrwalające,
-wystąpić w pisaniu ze słuchu pojętym jako sprawdzian.
4. Cele nauczania ortografii narzucają konieczność stosowania w nauczaniu ortografii określonych norm, takich jak:
-Zasada stopniowania trudności, która polega na stopniowym przechodzeniu od ćwiczeń najłatwiejszych do trudniejszych oraz prawidłowym doborze ćwiczeń poszczególnych zagadnień ortograficznych (przepisywanie, pisanie z pamięci, pisanie ze słuchu)
-Zasada systematyczności – tj. planowania, rytmicznego jego realizowania, systematycznej kontroli i ocenie stopnia opanowania przez uczniów umiejętności poprawnego pisania.
-Zasada profilaktyki, która polega na stałej trosce nauczyciela o poprawny zapis nowych lub trudnych wyrazów, przyzwyczajaniu uczniów do zgłaszania swoich wątpliwości w pisaniu i wdrażaniu ich do samokontroli własnego tekstu.
-Zasada poglądowości, która wymaga właściwego doboru i celowego wykorzystania środków dydaktycznych, które pomagają w skupieniu uwagi, w zapamiętywaniu obrazu wyrazów, a także formułowaniu zasad pisowni.
-Zasada integracji ortografii z innymi działami nauczania, która pozwala łączyć ćwiczenia ortograficzne z innymi ćwiczeniami językowymi.
-Zasada aktywności polega na tworzeniu takich warunków, które zapewniają wszystkim uczniom aktywny i świadomy udział w lekcji. Należy przy tym pamiętać o stopniowaniu trudności , zainteresowaniu treścią i sposobem wykonania ćwiczeń.
-Zasada kontroli i oceny postępów uczniów stosowana jest przede wszystkim w celu likwidowania niedociągnięć i braków w opanowaniu umiejętności ortograficznych..
5. Aby nauczanie ortografii było skuteczne, należy nie tylko umiejętnie stosować wymienione zasady, ale również dobrać odpowiednie metody:
-Metoda indukcji – polega na gromadzeniu nowego materiału językowego, jego obserwacji, następnie na stopniowym dochodzeniu do uogólnień w postaci reguły ortograficznej. Wszelkie uogólniania powinny być dokonywane ostrożnie i nie za wcześnie, aby uczniowie nie doszli do błędnych wniosków. Do sformułowania reguły ortograficznej uczniowie dochodzą bądź sami, bądź przy pomocy nauczyciela.
-Metoda dedukcji polega na podaniu reguły ortograficznej, a następnie na wyszukiwaniu wyrazów z tą samą zasadą ortograficzną ( porównywanie, analizowanie) oraz ich zapisaniu. Można ją stosować od czasu do czasu w klasie III.
-Metoda analogii jest najczęściej stosowaną metodą nauczania ortografii w klasie I. Nauka poprawnej pisowni opiera się na porównywaniu nowych ortogramów z grupą już znanych, a podlegających tej samej zasadzie ortograficznej. Pewne szczególne podobieństwo materiału językowego umożliwia przenoszenie reguł i twierdzeń o jednym zjawisku językowym na inne.
6. W okresie wczesnoszkolnym należy łączyć aktywność manipulacyjną z aktywnością poznawczą i rozwijaniem myślenia. Takie działanie jest najbardziej adekwatnym do właściwości psychicznych dziecka w tym okresie i najogólniej można nazwać je metodami działania językowego. Należą do nich:
ćwiczenie poprawnej wymowy;
analizowanie trudności ortograficznych ( ich dostrzeganie i analiza)
wyjaśnienie pisowni wyrazów;
pamięciowe ćwiczenie zapisu wyrazów;
praca ze słownikiem ortograficznym;
gry i zabawy dydaktyczne;
kontrola własnoręcznie napisanego tekstu.
7. Istotnym składnikiem efektywnego organizowania procesu kształcenia są środki dydaktyczne, które dostarczają uczniom określonych bodźców sensorycznych działających na wzrok, słuch, dotyk, co ułatwia bezpośrednie i pośrednie poznawanie rzeczywistości.
Na środki dydaktyczne składają się zarówno pomoce naukowe, a więc przedmioty, które wykorzystuje nauczyciel, jak i przedmioty indywidualnego wyposażenia ucznia.
Najbardziej przydatne są: tablice ortograficzne, rysunkowe, foliogramy, zestawy wyrazów, zagadki, krzyżówki i inne. „Modnym” obecnie i lubianym przez dzieci środkiem dydaktycznym jest komputer. Ucząc dzieci poprawnej pisowni z wykorzystaniem multimedialnych programów komputerowych , uczniowie szybciej przyswajają sobie materiał ortograficzny.
8. W kształceniu poprawnego pisania stosuje się różne grupy ćwiczeń. Wszystkie są ze sobą powiązane. Można więc przyjąć, że w procesie kształcenia poprawności ortograficznej poszczególne grupy ćwiczeń pełnią określone funkcje:
-wskazują kolejne etapy ćwiczeń w zapoznawaniu uczniów z zagadnieniami ortograficznymi ( typy),
-określają rodzaj działania językowego (rodzaje)
-różnicują stopień trudności ćwiczeń w pisaniu ( formy).
9. Typy ćwiczeń:
-ćwiczenia wprowadzające – ukazują problemy ortograficzne oraz wdrażają uczniów do ich zrozumienia,
-ćwiczenia utrwalające – mają na celu utrwalenie poprawnego pisania,
-ćwiczenia sprawdzające – uświadamiają uczniom i nauczycielowi osiągane wyniki, ukazują braki i ukierunkowują co do dalszej pracy nad wyeliminowaniem błędów.
10. Ćwiczenia, które określają rodzaj działania językowego to:
ćwiczenia ortograficzno – artykulacyjne, które dotyczą analizowania materiału ortograficznego z równoczesnym korygowaniem i ćwiczeniem poprawnej wymowy,
ćwiczenia ortograficzno- gramatyczne – ułatwiają uzasadnianie pisowni i formułowanie zasad z wykorzystaniem umiejętności gramatycznych,
ćwiczenia ortograficzno – słownikowe – kojarzą poprawny zapis wyrazów z ich znaczeniem i umożliwiają poprawną wymowę,
ćwiczenia ortograficzno – stylistyczne – pozwalają na utrwalenie i stosowanie zasad ortograficznych w dłuższych wypowiedziach.
11. Formy ćwiczeń w pisaniu:
Odwzorowywanie to wstępna faza przepisywania, która poprzedza przepisywanie właściwe. Celem odwzorowywania jest prawidłowe graficzne odtworzenie litery oraz ukazanie sposobu włączania jej do danego wyrazu podstawowego, uczenie połączeń z innymi literami.
Przepisywanie polega na całościowym i wiernym odtwarzaniu obserwowanych wyrazów czy zdań jako pełne całości.
Prawidłowa organizacja przepisywania zmierza do kształcenia umiejętności:
- słuchania i rozumienia poleceń,
- całościowego spostrzegania materiału przeznaczonego do pisania,
- poprawnego odczytywania tekstu i zdawania sobie sprawy z jego treści,
- dokonywania analizy gramatyczno – ortograficznej.
- sprawdzania własnej pracy z wzorem.
Pisanie z pamięci to obserwowanie i zapamiętywanie graficznego obrazu wyrazu lub zdania, a następnie napisanie go z pamięci. Praca uczniów w tej formie ćwiczeń ma następujący przebieg:
- odczytanie i zrozumienie treści materiału przeznaczonego do pisania,
- analiza gramatyczno – ortograficzna,
- odczytywanie i próba powtarzania zapamiętanego tekstu do pisania,
- pisanie z pamięci,
- sprawdzenie z wzorem.
Autodyktando to pośrednia forma między przepisywaniem a pisaniem na podstawie pamięci wzrokowej. Polega ono na pisaniu z pamięci całych zdań poprzednio przeczytanych z tablicy lub książki, albo też na pisaniu wierszy, których uczniowie uczyli się na pamięć.
Pisanie ze słuchu, nazywane też dyktandem, które polega na zapisywaniu dyktowanych wyrazów i zdań bez możliwości korzystania ze wzoru.
W zależności od celu dyktanda wyróżniamy trzy zasadnicze jego typy:
- dyktanda wprowadzające, które zaznajamiają uczniów z nowym materiałem, wprowadzając nowe zagadnienia ortograficzne.
- dyktanda utrwalające mają na celu utrwalenie przyswojonego materiału w zakresie poznanych reguł pisowni, wyrobienie i utrwalenie nawyków ortograficznych..
W zależności od sposobu przeprowadzenia dyktanda utrwalające mogą wystąpić w postaci kilku wariantów, jako:
dyktando z objaśnieniem;
dyktando wybranych reguł i form;
dyktando swobodne;
dyktando twórcze.
- dyktando sprawdzające obejmuje tylko ten materiał ortograficzny, który został uprzednio opracowany i utrwalony.
12. W nauczaniu ortografii trzeba pamiętać, aby nie dopuścić do popełniania błędów. Dlatego należy:
systematycznie rozwijać spostrzegawczość ortograficzną,
uczyć prawidłowej wymowy,
nie wprowadzać na jednej lekcji zbyt wiele wyrazów, rozbudzić zrozumienie problemu ortograficznego,
systematycznie sprawdzać prace domowe,
wprowadzać materiał ortograficzny stopniowo coraz trudniejszy,
wdrażać do samodzielnego korzystania ze słowników ortograficznych.