CELE KONSERWACJI OGRODU:
-zachowanie zabytkowych założeń ogrodowych różnych rodzajów i w dostatecznie dużej ilości
-należyte utrzymanie i pielęgnowanie w sposób ciągły
-społecznie celowe wykorzystanie
-udostępnienie do celów naukowych, dydaktycznych, wychowawczych i rekreacyjnych.
GŁOWNE ZASADY POSTEPOWANIA KONSERWATORSKIEGO:
Zawsze działać na korzyść zabytku, najpierw dobrze poznać zabytek, w działaniu przede wszystkim nie szkodzić, nie czynić nic ponad potrzeby, dobierać zawsze funkcję do właściwości obiektu, nigdy zaś odwrotnie, przestrzegać całość poczynań zawsze w odniesieniu do krajobrazu
OGRÓD ZABYTKOWY:obiekt dawny lub teraźniejszy, mający znaczenie dla dziedzictwa i rozwoju kultury ze względu na jego wartość historyczną, naukową lub artystyczną.
SKŁADNIKI PROSTE
Składniki ożywione zmienne w kreślony sposób: drzewa, byliny, rośliny zielne, rodzinne, formy roślinne topiaryczne, regularne, swobodne, w określonych rodzajach i rozmiarach oraz właściwościach plastycznych
-struktura gatunkowa szaty roślinnej, - fauna ogrodowa
mało zmienne: - formy rzeźby terenu geometryczne i amorficzne oraz naturalne kopce, tarasy, wgłębniki, - formy wodne w różnych postaciach stojące i przepływające, regulowane oraz naturalistyczne i naturalne, - formy skalne naturalne i przetworzone
Składniki ogrodowe o charakterze nieożywionym stałym - formy budowlane, budowle ogrodowe ozdobne i gospodarcze, produkcyjne, mieszkaniowe, administracyjne oraz mała architektura, formy rzeźbiarskie wolno stojące oraz związane z innymi elementami,- formy drogowe, jako elementy ciągłe i placowe, rodzaj dróg i urządzenia drogowe, profile drogowe
Składniki ogrodowe o charakterze nieożywionym, zmienne: - formy wyposażenia ogrodowego, funkcjonalne i techniczne, - inne formy dekoracyjne ruchome.
SKLADNIKI ZŁOŻONE
Składniki bryłowe: - roślinne krajobrazowe, naturalne: grupy, klomby, gaje, obramienia, lasy, remizy itp.. -roślinne zgeometryzowane, formowane: boskiety, aleje, szpalery, sady, bindaże, kulisy itp.
Składniki dot. wnętrz ogrodów: - wnętrza ogrodowe pełne ( salony, gabinety, polany, specjalne itp. - wnętrza o charakterze komunikacji widokowej ( dukty, prześwity, prospekty ), - wnętrz arch. ogrodowej (dziedzińce, wirydarze, patia, podwórka).
W kategorii układu przestrzennego i konstrukcji planu ogrodu najbardziej charakterystyczne walory wynikają z układu wnętrz i planu.
SUBSTANCJA ZABYTKOWA OGRODU - w układzie całości ogrodu i w poszczególnych jego elementach przestrzennych istotną przesłankę do działań konserwatorskich, stanowią substancja zabytkowa występuje w zróżnicowanej postaci. Do głównych rodzajów postaci substancji zabytkowej można zaliczyć: substancję jednostkową (pierwotna, wtórna) i substancję strukturalną (układu elementu, układu ogrodu).Substancja zabytkowa jednostkowa odnosi się do poszczególnych roślin i drzew. Ze względu na to że całość poszczególnych drzew jest ograniczona cechą ich długowieczności to stanowi ona także o trwałości jednostkowej, wartość substancji zabytkowej jednostkowej ma wymiar jednopokoleniowy. Substancja zabytkowa JEDNOSTKOWA PIERWOTNA - dotycząca najstarszych składników pochodzących z pierwszego cyklu kształtowania ogrodu. Określa ona startową postać ogrodu. Im większe są ubytki substancji zabytkowej pierwotnej tym ogród jest starszy i bardziej zróżnicowany wiekowo. WTÓRNA- odnosi się do coraz młodszych wiekowo drzew wprowadzonych w cykl trwania ogrodu. Każdy cykl tworzy dla danego ogrodu warstwę wiekową jego drzewostanu. Drzewa reprezentujące substancję zabytkową wtórną występują jako składniki tworzące elementy ogrodowe proste - składają się z pojedynczych egzemplarzy drzew, jako tzw. syngieltony lub samotniki lub elementów złożonych z wielu drzew. Substancja zabytkowa strukturalna występuje w ogrodach w dwojakiej postaci: - jako wielojednostkowe struktury przestrzenne, stanowiące o układzie danego elementu, - jako wieloelementowe struktury przestrzenne stanowiące o układzie całego ogrodu. a. substancja zabytkowa strukturalna elementu przestrzennego w zależności od sposobu ugrupowania drzew jednostkowych, stanowi przykładowo: aleje, szpaler, boskiet, klomb, grupę itd.
METODY BADAŃ OGROD.
1.Metody bezpośrednie ( związane z obiektem w terenie): metoda dendrochronologiczna, metoda przekopów terenowych, metoda wykopaliskowa, metoda sondażowa, metoda florystyczna, metoda analizy pyłkowej
2.Metody pośrednie: metoda przekrojów historycznych, metoda porównawcza, metoda historyczna
Metoda dendrochronologiczna
Jedna z najbardziej przydatnych w badaniach ogrodów, znana od połowy XIX wieku w leśnictwie i archeologii, jest stosunkowo dokładna i umożliwia oznaczanie wieku pojedynczych drzew oraz całych założeń ogrodowych, pozwala datować powstanie ogrodu.Przy oznaczaniu wieku pojedynczego drzewa ważne jest czy wiek oznacza się na drzewie ściętym czy rosnącym, na ściętym przelicza się słoje przerostowe na pniaku i pniakach uzyskaną liczbę uzupełnić dodając kilka lat potrzebnych do osiągnięcia wysokości drzewa, na której dokonuje się pomiaru.
Na rosnącym obliczanie za pomocą świdra przyrostowego, obliczanie ilości słojów na wywiertach, obliczanie na podstawie dokumentacji realizacyjnej wiek drzew oznacza się na podstawie zachowanych zapisów gospodarczych z zakresu urządzania parku, obliczyć na podstawie okółków gałęzi drzewa iglaste wytwarzają coroczne pędy boczne w formie okółków.
Metoda wykopaliskowa stosowana w odkrywkach archeologicznych stosowania najczęściej do ogrodówstarożytności
Metoda sondażowa cienki pręt wbijany w małych odległościach od siebie, gdzie można oznaczyć przestrzeń twardych elementów, bruku, łączy się ją z metodą przekopów terenowych, jest niebezpieczny dla kruchych elementów.
Metoda florystyczna wykorzystuje się resztki drzew i krzewów i są to wskaźniki roślinności pierwotnej, są to gatunki, które stanowiły rośliny w momencie zakładania ogrodu, są to gatunki długowieczne, które pomimo zaniedbania przetrwały, są to np. zdziczałe sady, drzewa owocowe, formy krzewów np. Karagana czy Lilaki, Jaśminiowca, a z drzew topola, platan, robinia. Odnalezienie dawnych roślin jest bardzo cenna. Wskaźnik roślinności ogrodowej wtórnej- roślinność zielna jest wskaźnikiem roślinności, w której pojawiają się spontanicznie nowe rośliny charakterystyczne dla danych stanowisk, np. pokrzywy, skupiska określonego gatunku zielonego wskazuję na granicę form użytkowych, np. rdest ptasi, krwawnik, gwiazdnica pospolita, tasznik, wrotycz. Ten wtórny wskaźnik łączy się z lokalnym terenem. Metoda analizy pyłkowej znajdowane w grobach pyłki kwiatów.
Metoda przekrojów historycznych polega na przedstawianiu map, planów, danego parku, mogą to być plany całościowe oraz fragmenty, mogą być one robione w różnej skali. Ważne jest, aby tych planów było jak najwięcej. Porównujemy te plany dawne z określonych okresów z planem współczesnym sprawdzamy czy nie zmieniły się granice, im dalej od budynku tym zmiany są większe. Zawsze dominuje główna oś, wprowadzony został inny układ ścieżek. Metoda porównawcza stosuj się, gdy mało jest źródeł historycznych. Pozwala na przybliżenie dawnego wyglądu, na podstawie podobnej kompozycji, podobnej funkcji. Sprawdza jaki układ przestrzenny, jakie tworzywo stosowano, gdy powstał nasz park. Porównujemy analogiczne rozwiązanie ogrodów tego samego autora czy z grupy twórców albo ogrodów tego samego właściciela, albo ogrody położone w tym samym regionie, w podobnych warunkach topograficznych. Ważne jest, aby porównać inne projekty tego samego twórcy ponieważ mógł on stosować typowe wyróżniki: takie same drzew, brak ogrodzenia, porównywać założenia rodzinne, np. stosowane wyróżniki w postaci koszy kwiatowych.
Metoda historyczna wszelkie materiały historyczne i źródłowe, opisowe- źródła archiwalne i publikowane, ikonograficzne, kartograficzne
Archiwalne nie pokazywane, nie publikowane tworzone prace naukowe, pamiętniki, kroniki
Źródła kartograficzne wszelkie projekty, mapy, rzuty pionowe i poziome, mapy większych obszarów, plany astralne, własnościowe
Źródła uzupełnione wywiady z pokoleniem pamiętającym, z pracownikami- ludźmi pamiętającymi park, tradycje miejscowe
SYNGIELTONY- wolnorosnace i zgeometryzowane (sztucznie kształtowane) w renesansie i baroku. Obecnie we wszystkich rodzajach ogrodów. Solitery podwójne (dwa drzewa), solitery podwójne (grupy drzew), solitery pojedyncze (pojedynczy krzew).
Odtwarzanie syngieltonów: - przy odtwarzaniu ważna identyfikacja w terenie na podstawie metody historycznej lub sondażowej, - przekazy historyczne, tekstowe, ikonograficzne, -przy stopniowej wymianie należy wprowadzić nowe egzemplarze tego samego gat. sadząc blisko starego pnia.. - przy ubytkach w singeltonach zgeometryzowanych dokonuje się wymiany całościowej. Należy zastępować ubytki egzemplarzami w tym samym wieku jakie występowały w formie ogrodowej.
GRUPA DRZEW - swobodna forma roślinności drzewiastej zazwyczaj kilka koron zrośniętych tworzą całość. Zachowują prześwity w dolnych partiach. Wysokość większa niż szerokość. Dominuje wysokość., - sytuowane w układach regularnych lub nieregularnych, - jednogatunkowe (regularne i nieregularne), - wielogatunkowe XIXw. urozmaicone roślinami zielnymi.
W I poł. XIX w. popularne łączenie drzew: Świerk z brzozą, jesion z klonem zwyczajnym, osika z dębem, topola włoska z wierzbą zwykłą. W II poł. XIX w. zestawienia kontrastowe- barwa, odmiana: buk czerwony z jarzębiną mączną, limba z kosodrzewiną dąb piramidalny z bukiem zwisłym.
Pielęgnacja i rewaloryzacja grupy drzew i krzewów.
- uzupełniamy by zachować strukturę, by obszar się nie zmienił. Przy odtwarzaniu by wielkość się nie zmieniła, - zagęszczanie od środka ogrodu do masywu na jego obrzeża od wnętrz polany w stronę jego ściany. Zagęszczanie stopniowe. KLOMBY - kilka różnych gatunków o charakterze naturalności, - klomb jednogatunkowy (kilka odmian jednego gatunku, zróżnicowanie fakturowe i kolorystyczne), - charakterystyczny układ roślinności oparty na stopniowaniu jej wysokości (układ piętrowy). Rozróżniamy klomby: drzewiasto - krzaczaste, krzewiaste, krzewiasto - kwiatowe, kwiatowe. PRZEJAWY DEFORMACJI KLOMBÓW przerosty powstają w wyniku nierównomiernego wystąpienia różnych gatunków nadmiernego zagęszczenia, zaniedbań pielęgnacyjnych, wybujałości pojawiają się, gdy występuje nieprawidłowa wielkość drzew i krzewów, ubytki (zaciera się ich forma) są powodem niejednokrotnej trwałości różnych gatunków,drzew i krzewów, silnej ekspansji drzew. REWALORYZACJA KLOMBÓW: - cięcie pielęgnacyjne, - zanikanie krzewów na obrzeżu (powiększenie klombu), - odtworzenie obrzeża krzewów kosztem uprzedniego usunięcia skrajnego szeregu drzew w środku klombu od str. zew. Pielęgnacja polega na: - utrzymanie rozrośniętego obrzeża o powiększonym zasięgu, - ograniczenie nadmiernego rozrośnięcia krzewów , karczowanie wprowadzanie nowych gat, - wymiana gatunkowa.GAJ- przestrzeń porośnięta naturalną gęstwiną drzew i krzewów.MASYW- przestrzeń zajmująca przez drzewa i krzewy której odległość pomiędzy skrajnymi egzemplarzami jest większa niż wysokość roślin., usytuowane w peryferyjnych miejscach przy granicy ogrodu ( są kulisami). Regularne (ogrodowe) formy roślinności drzewiastej: aleje, labirynt, żywopłot formowany, boskiet, pojedyncze formowane drzewa lub krzewy w postaci kolumn, piramid, stożków.. ALEJA - ulica lub park, droga, forma zadrzewiona po obu stronach. Zadrzewiona regularnie i zgeometryzowana. W baroku miały swoją proporcję pomiędzy dł. szer. i wys. roślinne formy z drzew stożkowych formowane i nieformowane. Rodzaje alei:Wachlarzowe- zbudowane z drzew o koronach początkowo regularnie ciętych,Boczne- pełni rolę drugorzędnąZewnętrzna- pełni funkcję łączące z innymi terenowymi, np. z ratuszem, kościołem.Dojazdowa- stanowi drogę dojazdową.Otwarta korony drzew nie stykają się ze sobą.Kryta korony splatają się ze sobą.Biała powierzchnia pokryta jasnym piaskiem.Zielona z nawierzchnią trawiastą.Miejska ulica miejska z reguły główna.USTALENIA ALEI W OGR. BAROKU-przy dł. 190m, szer. 9,5-11,4m-przy dł. 380m, szer. 13,3-15,2m-przy dł. 570m, szer. 17,1-19,0m-przy dł. 760m, szer. 19,0-21,8mDOBÓR DRZEW ALEJOWYCH:W Polsce często spotykamy: dęby, graby, lipy, buki, jesiony, klony, topola, wierzby, modrzewie, sosny, świerki W ogrodach włoskich: wiązy, dęby, graby, robienie, kasztanowce, modrzewie, buki, klony, cyprysy, drzewaDrzewa alejowe cenione w ogrodach baroku: lipy, lipy holenderskie, wiąz szypułkowy,kasztanowiec biały.Rzadziej sadzone : buk pospolity, jesion wyniosły, robinia biała, platan.UZUPEŁNIANIE UBYTKÓW W ALEI zależy od rodzaju i stanu przetrwania alei. Aleje młode uzupełnia się drzewami w takim wieku jak aleje, stare aleje drzewami w wieku 20-30 lat. Uzupełnianie ubytków należy dokonywać wówczas, gdy przerwy w starych alejach wynoszą co najmniej 25%drzew, tworząc wyraźne odcinkowe przerwy w alejach. Należy pamiętać o zapewnieniu korzystnych warunków siedliskowych sadzonym roślinom. Dobór drzew alejowych drzewa wysokie o długim pniu i prostym wzroście, ładnym ulistnieniu, kwitnące, obdarzone zapachem, długowieczne, odporne na choroby i szkodniki. Odtwarzanie pełne alei dotyczy zniszczonych lub śladowo zachowanych, odtwarzanie częściowe alei to regulacja gabarytu alei typu widokowego poprzez cięcia regulacyjne odsłaniające widok. DZIAŁANIA KONSERWATORSKIE I ICH CHARAKTERYSTYKA Konserwacja ogrodów obejmuje rozmaite działania, zależnie od rodzaju i stopnia zniszczenia obiektu oraz celu, jakiemu ma służyć. Rozróżnić można 4 podstawowe rodzaje działań konserwatorskich: zabezpieczenie, konserwację, rewaloryzację, adaptację. 1) zabezpieczenie - dotyczy powstrzymania wszelkich postępujących procesów zniszczenia zagrażających trwaniu ogrodu. Obejmują one:- zabezpieczenia doraźne - działania stanowiące etap wstępny do dalszych robót, które z różnych względów nie mogą być podjęte od razu. Jest to np. ogrodzenie ogrodu, usuwanie chorych drzew itp.- zabezpieczenia trwałe - obejmują działania uodporniające typu: likwidacja osuwisk, przeciwdziałanie zanieczyszczeniu wód itp.- translokacja - dotyczy gł. rzeźb i wyposażenia terenowego, które ze względu na zagrożenie zniszczeniem przenoszone są w inne miejsce.2) konserwacja - dotyczy utrzymania i utrwalenia aktualnego zadowalającego stanu ogrodu z zabezpieczeniem go na przyszłość. Obejmuje ona:- pielęgnację - zespół czynności mających na celu zapewnienie porządku całości ogrodu.- renowację - naprawa bieżących uszkodzeń,uzupełnienie ubytków roślinnych. Prace nie mogą naruszać walorów zabytkowych ogrodu.- konserwację i leczenie drzew - zabiegi uzdrawiające, opatrywanie uszkodzeń, plombowanie, wzmacnianie mechaniczne
3) rewaloryzacja - dotyczy doprowadzenia zabytku ogrodowego do postaci ujawniającej jego estetyczne i historyczne wartości. Różny zakres tych działań określa się jako:- restaurację - dotyczy założeń czytelnie zachowanych. Obejmuje nieznaczną ingerencję sprowadzoną do częściowych uzupełnień oraz usunięć zbędnych elem.- rekompozycję - czynności prowadzące do odtworzenia ogrodu z elem. licznie zachowanych, lecz nie czytelnych z powodu przypadkowych naleciałości.- rekonstrukcję (restytucję) - całkowite odtworzenie ogrodu z fragmentów autentycznych zgodnie z zachowanymi materiałami historycznymi. Prace te zazwyczaj dotyczą części ogrodu.- rewindykację - czynności prowadzące do odzyskania elem. rzeźbiarskich i wyposażenia ogrodowego wyniesionych poza ogród.4) adaptacja - dotyczy przystosowania zabytku ogrodowego do innego użytkowania niż było jego pierwotne przeznaczenie. Możemy rozróżnić:- adaptację właściwą - ma na celu usprawnienie wartości użytkowo-funkcjonalnych ogrodu w taki sposób, aby wartości zabytkowe nie uległy degradacji. Adaptacja może nastąpić niezależnie od stanu ogrodu i dlatego łączy się zazwyczaj z innymi rodzajami działań konserwatorskich. - rozbudowę - czynności związane z powiększeniem ogrodu zgodnie z potrzebami jego współczesnej funkcji. Wymaga poszanowania wszystkich części zabytkowego ogrodu. Wszystkie rodzaje prac konserwatorskich powinny być ujmowane w powiązaniu z miejscowymi warunkami środowiska przyrodniczego i krajobrazem.