ZDROWIE I CZYNNIKI JE WARUNKUJĄCE

ORAZ GŁÓWNE PROBLEMY ZDROWOTNE

Prof. dr hab. med. Barbara Woynarowska

Katedra Biomedycznych Podstaw Rozwoju i Wychowania

Wydział Pedagogiczny Uniwersytetu Warszawskiego

1. Definicje

Pojęcie „zdrowie” jest wieloznaczne i bardzo trudne do zdefiniowania. Istnieją dwie grupy definicji zdrowia:

1. Potoczne czyli laickie, w których zdrowie rozumiane jest jako brak choroby lub dolegliwości.

2. Profesjonalne tzn. formułowane przez przedstawicieli różnych dyscyplin nauki. Od wielu lat podejmowane są próby ustalenia satysfakcjonującej wszystkich definicji zdrowia. Istnieje już około 130 definicji Niektórzy autorzy uważają, że „zdrowie i choroba nie są to wyłącznie stany obiektywne, lecz w dużej mierze konstrukcje społeczne i dlatego też nie jest możliwe sformułowanie jednej „ostatecznej” definicji zdrowia”.

Najczęściej używaną jest definicja zamieszczona w 1948 r. w tekście konstytucji Światowej Organizacji Zdrowia (ŚOZ): „zdrowie to stan dobrego samopoczucia (dobrostanu) fizycznego, psychicznego i społecznego a nie tylko brak choroby lub niepełnosprawności”. Z definicji tej wynika, że zdrowie:

• jest kategorią pozytywną - dobre samopoczucie (dobrostan),

• ma trzy wymiary - zdrowie fizyczne, psychiczne, społeczne (obecnie wyróżnia się także czwarty wymiar - zdrowie duchowe).

W innych, opracowanych w ostatnich latach definicjach, określa się zdrowie jako:

• zdolność do normalnego funkcjonowania organizmu mając na względzie wszystkie jego organy i funkcje,

• zdolność do adaptacji w zmieniającym się środowisku,

• pewien potencjał fizyczny lub psychiczny, dający możliwość rozwijania aktywności,

• wyraz równowagi i harmonii możliwości fizycznych, psychicznych i społecznych osoby ludzkiej.

2. Wymiary zdrowia

We współczesnym podejściu do zdrowia przyjmuje się tzw. koncepcje holistyczną, która traktuje zdrowie człowieka jako „całość”, na którą składają się cztery wymiary (aspekty) zdrowia, wzajemnie ze sobą powiązane, które w uproszczeniu można opisać w następujący sposób:

• zdrowie fizyczne (somatyczne) - prawidłowe funkcjonowanie organizmu, wszystkich jego układów i narządów;

• zdrowie psychiczne - bardzo trudne do zdefiniowania; można wyróżnić zdrowie:

- umysłowe - zdolność do jasnego, logicznego myślenia,

- emocjonalne - zdolność do rozpoznawania własnych uczuć i wyrażania ich w

odpowiedni sposób; umiejętność radzenia sobie ze stresem, napięciami, depresją,

lękiem;

• zdrowie społeczne - zdolność do utrzymywania prawidłowych relacji z innymi ludźmi i pełnienia ról społecznych;

• zdrowie duchowe - u niektórych ludzi związane z wiarą i praktykami religijnymi, u innych z ich osobistym „credo”, zasadami, zachowaniami i sposobami utrzymania wewnętrznego spokoju.

3. Czynniki warunkujące zdrowie

Istnieje wiele różnych prób klasyfikacji czynników wpływających na zdrowie. Do lat 70. XX wieku uważano, że zdrowie w największym stopniu zależy od służby zdrowia. Na początku lat 70. nastąpiła wyraźna zmiana w postrzeganiu czynników warunkujących zdrowie. M. Lalonde, minister zdrowa Kanady zaproponował schemat „pól zdrowia”, w którym wyróżnił 4 podstawowe grupy czynników, wpływających na zdrowie (ryc. 1):

1. Styl życia (ok. 50% „udziału”)

2. Środowisko fizyczne i społeczne (ok. 20%)

3. Czynniki genetyczne (ok. 20%)

4. Organizacja opieki medycznej (ok. 10%)

Podejście to wpłynęło na zmianę polityki zdrowotnej i stworzyło podstawę rozwoju promocji zdrowia.

Ryc. 1. Pola zdrowia według M. Lalonde (1974)

Obecnie zwraca się uwagę, że w największym stopniu na zdrowie ludzi wpływają czynniki społeczno-ekonomiczne, a wśród nich m.in.: dochody, status społeczny, poziom wykształcenia, wsparcie społeczne. Od tych czynników zależy też czy styl życia ludzi może sprzyjać zdrowiu (prozdrowotny). Ubóstwo, niski poziom wykształcenia są przyczyną nierówności w zdrowiu. Ludzie o niskim statusie społeczno-ekonomicznym mają gorsze zdrowie, podejmują częściej zachowania ryzykowne dla zdrowia, mają utrudniony dostęp do instytucji ochrony zdrowia. Wsparcie społeczne w środowiskach życia człowieka jest uważane za znaczący czynnik dla kształtowania pozytywnego zdrowia oraz przeciwdziałania chorobotwórczemu wpływowi potencjalnych stresorów.

5. Prozdrowotny styl życia

Jak wspomniano wyżej styl życia jest bezpośrednim czynnikiem, w największym stopniu wpływającym na zdrowie każdego człowieka. Styl życia można zdefiniować jako sposób życia człowieka - jego zachowania, postawy, działania i ogólną filozofię życiową. Styl życia sprzyjający zdrowiu określa się jako prozdrowotny styl życia. Składają się nań następujące zachowania zdrowotne:

• aktywność fizyczna - wykonywanie codziennie, co najmniej przez 30 min., wysiłków fizycznych, o co najmniej umiarkowanej intensywności (przyspieszenie tętna, oddechu, uczucie „ciepła”);

• zdrowa, zbilansowana dieta - dostarczająca odpowiedniej do zapotrzebowania organizmu ilości energii i wszystkich składników odżywczych, w odpowiednich proporcjach oraz zjadanie pierwszego śniadania i nie pojadanie między posiłkami;

• sen - u starszych dzieci, młodzieży i dorosłych ok. 8 godz. na dobę;

• bezpieczne zachowania seksualne;

• zachowanie bezpieczeństwa w ruchu drogowym;

• umiarkowana ekspozycja na słońce;

• unikanie nadmiaru stresów i skuteczny sposób radzenia sobie z problemami (stresem);

• korzystanie z wsparcia społecznego;

• niepalenie tytoniu;

• ograniczone spożywanie alkoholu;

• samobadanie (np. piersi u kobiet, jader u mężczyzn) i samokontrola (np. masy ciała);

• poddawanie się okresowym badaniom profilaktycznym - np. pomiar ciśnienia tętniczego krwi, badanie stomatologiczne, u kobiet badania cytologiczne i mammografia.

6. Główne problemy zdrowotne

Trudności w zdefiniowaniu zdrowia utrudniają jego mierzenie. Wyróżnia się dwie grupy mierników zdrowia:

• obiektywne tzn. występowanie różnych stanów, chorób i zaburzeń potwierdzonych w badaniach lekarskich lub laboratoryjnych,

• subiektywne - ludzie sami dokonują oceny swego zdrowia i samopoczucia.

Poniżej omówione zostaną dane dotyczące tej pierwszej grupy mierników - problemy zdrowotne, czyli choroby i inne zaburzenia u dzieci i młodzieży oraz u ludzi dorosłych.

6.1. Najczęstsze problemy zdrowotne u dzieci i młodzieży w wieku szkolnym

Biorąc pod uwagę skutki zdrowotne i społeczne oraz rozpowszechnienie różnych chorób i zaburzeń wśród dzieci i młodzieży można wyróżnić następujące problemy zdrowotne:

• Wypadki, urazy i zatrucia. Są one główną przyczyną zgonów dzieci i młodzieży. Rocznie ginie z tego powodu ok. 2 500 dzieci i młodzieży w wieku 5-19 lat, a ok. 100 tys. jest leczonych w szpitalach. Można szacować, że rocznie z powodu urazów lżejszych wymaga pomocy medycznej ponad 2 mln. uczniów.

• Próchnica zębów i choroby przyzębia. Są to najczęstsze choroby w populacji w wieku szkolnym. Próchnica zębów występuje u 92% 7-latków i 98% 18-latków. Podatność na próchnicę u dzieci w wieku szkolnym jest głównie związana z niedojrzałością szkliwa nowo wyrzniętych zębów stałych, nadmiernym spożyciem słodyczy, niedostatkami higieny jamy ustnej.

• Problemy zdrowia psychospołecznego. Nie dysponujemy danymi o rzeczywistym rozpowszechnieniu zaburzeń zdrowia psychospołecznego. Według danych szacunkowych ok. 15-20% dzieci i młodzieży wymaga opieki psychiatryczno-psychologicznej.

• Choroby przewlekłe i niepełnosprawność. Według danych GUS, w 2004 r. różne choroby przewlekłe występowały u ponad 20% dzieci w wieku 5-19 lat (najczęściej alergie), a niepełnosprawność u ok. 4% populacji w tym wieku.

• Choroby zakaźne. Dzięki masowym szczepieniom ochronnym sytuacja w zakresie chorób zakaźnych uległa zdecydowanej poprawie. U młodzieży w wieku 15-19 lat problemem pozostają: gruźlica, choroby przenoszone drogą płciową, zakażenie wirusem HIV - według danych szacunkowych, młodzież do lat 19 stanowi 10% ogółu zakażonych (prawdopodobnie jest to grupa ok. 1500 osób);

• Otyłość. Jest ona uważana obecnie za jeden z głównych problemów zdrowia publicznego w krajach rozwiniętych. Określana jest przez WHO terminem „globalnej epidemii”, związanej z nadmiarem spożycia energii i zmniejszeniem aktywności fizycznej. Odsetki dzieci i młodzieży otyłej w Polsce wahają się od 7% do 15% w zależności od płci i grupy wieku.

• Inne problemy zdrowotne i społeczne

• zaburzenia narządów zmysłów (wzroku - u ok. 8-25%, słuchu - ok. 10%) i mowy (u ok. 10%);

• zaburzenia układu ruchu (u 8-10%);

• nieuzasadnione stosowanie przez nastoletnie dziewczęta, bez nadwagi diet odchudzających, często eliminacyjnych i restrykcyjnych (wśród 15-latek diety te stosuje 25%, a 31% uważa, że powinno je stosować);

• stosowanie przez chłopców steroidów lub innych środków anabolicznych (w 1998 r. sięgało po nie 5% chłopców w wieku 13 i 15 lat, w tym częściej chłopcy uważający się za zbyt szczupłych);

• przemoc wśród uczniów w szkole - w 2002 r. wśród uczniów w wieku 11-15 lat ofiarami przemocy było 30% osób, a jej sprawcami 37% nastolatków;

• ciąże młodocianych - w 2003 r. urodziło żywe dziecko 22 515 dziewcząt w wieku 19 lat i młodszym (289 dziewcząt w wieku 15 lat i młodszym).

6.2. Główne problemy zdrowotne ludzi dorosłych

W ostatniej dekadzie zaobserwowano w Polsce korzystne zmiany w stanie zdrowia społeczeństwa polskiego. Wpłynęło to na zwiększenie długości trwania życia. Obecnie. przeciętna długość życia kobiety wynosiła ok. 79 lat, mężczyzny 70 lat.

W wieku dorosłym występuje wiele chorób i częstość ich zwiększa się z wiekiem. Rozpowszechnienie ich mierzy się najczęściej liczbą zgonów i leczenia szpitalnego. Do głównych problemów zdrowotnych należą:

• choroby układu krążenia (w tym zwłaszcza zawał i udar mózgu),

• nowotwory złośliwe - u mężczyzn rak oskrzeli i płuc, u kobiet nowotwory złośliwe sutka,

• wypadki i urazy - najczęstsza przyczyna zgonów u chłopców i mężczyzn w wieku 1-45 lat, dziewcząt i kobiet w wieku 1-35 lat,

• choroby układu oddechowego,

• zaburzenia psychiczne, (w tym najczęściej zaburzenia nerwicowe i zaburzenia związane z nadużywaniem alkoholu),

• choroby zawodowe i wypadki przy pracy,

• niepełnosprawność - 17,5% ogółu osób w wieku 15 lat i więcej.

Zdecydowanie gorszy jest stan zdrowia mężczyzn niż kobiet. Istnieją także różnice w zależności od miejsca i regionu zamieszkania oraz statusu społeczno-ekonomicznego.

Pytania/zadania kontrolne

1. Dlaczego trudno jest zdefiniować pojecie „zdrowie”?

2. Podać definicje zdrowia wg Światowej Organizacji Zdrowia.

3. Wymienić czynniki, od których zależy nasze zdrowie i na które możemy sami mieć wpływ.

4. Na czym polega prozdrowotny styl życia?

5. Jakie są najczęstsze problemy zdrowotne dzieci i młodzieży oraz osób dorosłych?

Bibliografia

1. Woynarowska B. (red.): Zdrowie i szkoła. PZWL, Warszawa, 2000, s. 126-264.

2. Woynarowska B.: Edukacja zdrowotna. PZWL, Warszawa 2007, s. 17-75.

Melosik Z. (red.): Ciało i zdrowie w społeczeństwie konsumpcji. Wydaw.. Edytor, Toruń-Poznań 1999.

GUS: Stan zdrowia ludności Polski w 2004 r., GUS, Warszawa 2006.

4

---