Zbigniew Tyszka

Rodzina współczesna - jej geneza i kierunki przemian

Celem niniejszego artykułu jest syntetyczne przedstawienie związków zachodzących między przemianami rodzin europejskich w ostatnich trzech wiekach a przemianami społeczeństwa globalnego wraz z jego wewnętrznymi systemami (układami) społecznymi. Związki te w minionym trzechsetleciu zaznaczają się wyraźnie — zwłaszcza, gdy porównuje się ze sobą trzy stadia rozwoju społeczeństw: stadium preindustrialne, industrialne oraz postindustrialne. Rodziny europejskie w okresie minionych trzystu lat uległy olbrzymim przeobrażeniom, które bynajmniej nie przebiegały bezkonfliktowo. Radykalne przemiany życia rodzinnego powodowały — oprócz skutków pozytywnych — istotne jego perturbacje, które nasiliły się zwłaszcza w drugiej połowie XX w. i przejawiają się. ze szczególną intensywnością na przełomie wieku obecnego i nadchodzącego. Jest więc rzeczą niezbędną, aby zdać sobie sprawę z mechanizmów społecznych, psychospołecznych oraz infrastrukturalnych (ekonomika, poziom techniczny, sposób zamieszkania) przemian rodziny współczesnej, jej zmian w interakcjach z zewnętrznymi systemami (układami) społecznymi, a także, aby zdefiniować kierunek (lub kierunki) tych przemian wraz z wyjaśnieniem przyczyn.

Warto też podkreślić, że zrozumienie procesów i kondycji rodziny współczesnej wymaga genetycznego podejścia, cofnięcia się wstecz, prześledzenia uwarunkowań i logiki jej przeistoczeń w dłuższym okresie, z wyróżnieniem naturalnie wyodrębniających się etapów społecznych przemian makro- i mikrostrukturalnych.

Dla przeprowadzenia wskazanych powyżej analiz przyjąłem pewne założenia metodologiczne stanowiące istotny element mego systemu metodologicznego nazwanego systemem wieloaspektowej, integralnej analizy życia rodzinnego lub też systemem metodologicznym poznańskiej szkoły socjologicznych badań nad rodziną. Kompleksowej analizie podlegają bowiem wydzielone, ważne elementy struktury i funkcji rodziny oraz świadomości rodzinnej dotyczącej życia rodzinnego i ściśle zżyciem rodzinnym powiązanej. Bada się wzajemne uwarunkowania tych elementów oraz wchodzących w ich skład subsystemów, posługując się według zasad odwracalności kategoriami zmiennych niezależnych i zależnych. Również w kategoriach zmiennych niezależnych i zależnych ujmowane są relacje zachodzące między rodziną a zewnętrznymi układami społecznymi, co było szczególnie użyteczne w przeprowadzonych analizach. System rodziny wraz ze swymi wewnętrznymi subsystemami może uwarunkować zewnątrzrodzinne systemy (układy) i procesy społeczne — układ mikrostrukturalny. mezostrukturalny, makrostrukturalny oraz społeczno-globalny. tworząc w sumie zbiór zmiennych niezależnych w stosunku do reszty świata społecznego. Z drugiej strony kształt i funkcjonowanie rodziny (czy raczej milionów rodzin) zależy w sposób istotny od owej „reszty" świata społecznego, zewnętrznego w stosunku do rodziny, którego poszczególne systemy (układy) mogą być w związku z tym z kolei również traktowane jako zbiór zmiennych niezależnych w stosunku do rodziny traktowanej (po odwróceniu kierunku analizy) jako zbiór zmiennych zależnych. Społeczeństwo globalne więc, a ściślej rzec ujmując któreś z jego stadiów rozwojowych (społeczeństwo preindustrialne, industrialne czy postindustrialne), wraz z zawartymi w nim zhierarchizowanymi układami społecznymi wpływa na rodzinę, odpowiednio modyfikując ją i jej subsystemy; z kolei modyfikowana rodzina wywiera podlegające przekształceniom wpływy na społeczeństwo globalne, jego substruktury i procesy, a te interakcyjne oddziaływania intensyfikują się w okresach szybszych przeobrażeń społeczeństwa. Rodzina jest więc istotnym elementem społecznych interakcji.

Rodzina w epoce preindustrialnej

Społeczeństwo preindustrialne, funkcjonujące bezpośrednio przed pojawieniem się maszyny parowej można w Europie utożsamiać ze społeczeństwem feudalnym. Feudalna, w miarę stabilna, spetryfikowana i sztywna struktura społeczeństwa, wolne tempo jego przemian w sferze obiekt} '.Miej, zobiektywizowanej (kultura behawioralna, idee) oraz subiektywno-świadomościowej, przesłanki religijne, ustabilizowana i dość ujednolicona mentalność jednostek (pominąwszy mentalność nowatorów), proste i pracochłonne techniki produkcyjne — wszystko to leżało u podstaw uformowania się i funkcjonowania pewnego, specyficznego dla tego okresu typu rodziny, jakim była klasyczna, tradycyjna rodzina patriarchalna podporządkowana w znacznej mierze woli i władzy ojca. Charakterystyczne były dla tego okresu niewielkie warsztaty produkcyjne i usługowe będące własnością rodziny (lub własnością jej „głowy") i obsługiwane przez członków rodziny pod kierunkiem „głowy rodziny", czyli w jednej osobie męża i ojca. Role rodzinne oraz produkcyjne były ze sobą ściśle powiązane i trzeba było rygorystycznie je wypełniać; interes rodziny górował nad interesem jednostek. Rodzina była przede wszystkim instytucją ekonomiczną i opiekuńczo-socjalizującą. a także w sposób deterministyczny nadawała status społeczny swoim członkom. Powyższe cechy rodziny preindustrialnej uwarunkowały jej dużą spójność, brak indywidualistycznych tendencji jej członków, przewagę stosunków materialno-rzeczowych nad emocjonalno-osobistymi. To wszystko sprzyjało utrzymywaniu się rodziny wielopokoleniowej (dużej) w pełnej lub choćby zredukowanej postaci. Rodzina silnie była oparta na ekonomicznych podstawach; była wielodzietna i poddana religijnej kontroli; miała zdecydowanie instytucjonalny charakter. Istniała ścisła więź rodziny z zewnętrznymi mikrostrukturami społecznymi i całą społecznością lokalną, przeważnie niewielkiej miejscowości, na którą rodzina była otwarta. Obyczaje i religia silnie sankcjonowały rodzinę.

Rodzina w epoce Industrialnej (przemysłowej)

W XIX i XX w. rodziny znalazły się pod silnym wpływem industrializacji, wywołanej przez nią urbanizacji i wzmożonej ruchliwości ludnościowej (przestrzennej i społecznej), oraz szybkiego rozwoju nauki i oświaty. Wymienione procesy pozostawały ze sobą w sprzężeniu, tworząc zintegrowany blok wpływów, którym podlegała m.in. rodzina. U podstaw tych przemian leżało zastosowanie w produkcji maszyny parowej i unowocześnienie narzędzi pracy, pozwalające na zastąpienie produkcji ręcznej produkcją maszynową. Owe rewolucyjne przemiany techniczne generowały przełomowe przemiany ekonomiczne i społeczne zmieniające radykalnie „tło" życia rodzinnego, a także pośrednio —jak również bezpośrednio — samą rodzinę.

Powstające na masową skalę przedsiębiorstwa przemysłowe wypierały preindustrialną rodzinną, przydomową produkcję, zmieniając całkowicie ekonomiczne podstawy funkcjonowania rodziny. Całokształt procesów industrialnych i pochodnych osłabiał więź w ramach szerszej familii, a później również w ramach rodziny małej (dwupokoleniowej). Rozwój techniki, nauki oraz upowszechnienie oświaty uracjonalniły funkcjonowanie rodziny i gospodarstwa domowego, poszerzyły pośrednio zakres wewnątrzrodzinnej swobody i pole zewnątrzrodzinnej aktywności. Nastąpiło też zredukowanie regulatorów zachowań rodzinnych i pozarodzinnych, nieobojętnych z rodzinnego punktu widzenia. Wystąpiła również znaczna ewolucja treści wielu regulatorów. Nie bez znaczenia były antyfeudalne idee wolności, demo­kracji i równości. Wszystko to razem wzięte oddaliło radykalnie rodzinę epoki prze­mysłowej od rodziny czasów preindustrialnych. Stopniowo — nie bez konfliktów — kształtował się nowy model rodziny, który w połowie XX w. uzyskał w krajach najbardziej oraz średnio rozwiniętych stan określany terminem „model rodziny współczesnej". Model ten występuje w dwóch wariantach. Wariant pierwszy odpo­wiada fazie społeczeństwa przemysłowego (industrialnego) i obserwujemy go w krajach średnio rozwiniętych, a w krajach obecnie postindustrialnych występował w swej najpełniejszej postaci w połowie XX w. Wariant drugi modelu rodziny współczesnej odzwierciedla jego przemiany zaszłe w drugiej połowie XX w. w społeczeństwach postindustrialnych. Wariant pierwszy ”zlokalizowany" w okresie • zaawansowanego społeczeństwa przemysłowego można — na podstawie badań i literatury — określić w sposób następujący: Podstawową i preferowaną formą egzystencji rodziny jest rodzina mała (dwupokoleniowa), posiadająca oddzielne mieszkanie i prowadząca odrębne gospodarstwo domowe. Oprócz męża nierzadko i żona pracuje zawodowo poza domem, jakkolwiek nie jest to zasada bezwzględnie obowiązująca. Dominuje rodzina nieprodukcyjna i oparta głównie na nieekonomicznych podstawach, kontrolująca urodziny. Główna aktywność rodziny skupia się na wybranych funkcjach, które jednak wykonywane są w sposób bardziej „pogłębiony". Powiązania rodziny małej (dwupokoleniowej) z mikrostrukturami wspólnotowymi słabną (np. jej więź sąsiedzka). Rodzina staje się grupą coraz bardziej intymną. Wzrasta wewnątrzrodzinna tolerancja i akceptacja wewnątrzrodzinnego (w tym szczególnie małżeńskiego) egalitaryzmu przy coraz większej wyrozumiałości dla ideologicznych różnic między pokoleniami. Instytucjonalny aspekt życia rodzinnego został zredukowany w stosunku do rodziny okresu preindustrialnego. Większego znaczenia nabiera interakcja oraz ekspresja osobowości członków rodziny niż dostosowanie się do wymogów norm i ról rodzinnych. Role i normy są już mniej szczegółowo i sztywnie wyznaczone niż w tradycyjnej rodzinie instytucjonalnej. Występuje zupełny brak dystansu między mężem i żoną oraz znacznemu zmniejszeniu ulega dystans między dziećmi i rodzicami. Dzieci, zwłaszcza starsze, traktowane są po koleżeńsku. Maleje specjalizacja ról męża i żony. „Światy" męski i żeński ulegają w rodzinie scaleniu, unifikacji. Rośnie w rodzinie ranga czynności nieinstrumentalnych, szczególnego znaczenia nabiera jej funkcja emocjonalna. Więź osobista zyskuje na znaczeniu w zestawieniu z więzią rzeczową. Rodziny są bardziej konfliktowe niż dawniej i znacznie bardziej podatne na rozpad.

Rodzina współczesna stanowi pod wieloma względami przeciwieństwo rodziny okresu preindustrialnego. Przemiany rodziny w XIX i XX w. polegały właśnie na stopniowym oddalaniu się od modelu rodziny funkcjonującej w społeczeństwach preindustrialnych.

Rodzina w epoce postindustrialnej

Dla społeczeństw postindustrialnych charakterystyczne są następujące zjawiska będące zarazem ich cechami konstytutywnymi: (l) spadek udziału sektora produkcyjnego w gospodarce, (2) znaczny rozrost sektora usług materialnych i niematerialnych, (3) stopniowy zanik pracy fizycznej i powiększanie się obszarów pracy umysłowej — w tym także wysoko kwalifikowanej, (4) szerokie upowszechnienie wiedzy na wyższym poziomie, (5) dynamiczny wzrost liczby uczonych oraz instytucji naukowych — wiodąca rola uczonych w rozwoju najważniejszych cech cywili­zacji współczesnej (technika, organizacja pracy i działalności ekonomicznej, coraz bardziej nowoczesna komputeryzacja, postępy informatyki, kształcenie wysokiej klasy profesjonalistów — w tym dla dziedzin ważnych i rozwojowych, (6) dalsza automatyzacja— a szczególnie robotyzacja produkcji, (7) wielokrotne spotęgowanie przepływu informacji w skali społeczeństw globalnych, także ich makrostruktur i mezostruktur, oraz w skali całego świata („globalna wioska"), (8) masowy rozwój ponadpaństwowych instytucji produkcyjnych i wielorakich usługowych torują­cych drogę międzynarodowej integracji, (9) ogromne nasilenie ludnościowej ruchliwości przestrzennej stanowiące podstawę intensywnego zderzenia kultur, (10) dalsze szybkie postępy atomizacji społecznej, (l l) radykalna zmiana struktury społeczeństw, (12) dalsza liberalizacja w wielu strefach regulatorów życia społecznego oraz zmniejszenie stopnia ich egzekwowania w dziedzinie obyczajowości i moralności — zmniejszenie również w skali masowej skuteczności oddziaływania w Europie norm religijnych, (13) wzrost autonomizacji jednostek zarówno w sferze makrostruktur, jak i mezo- oraz mikrostruktur społecznych, której towarzyszy rozwój idei wolności jednostki i jej samorealizacji — także poza pracą, w innych sferach. Cechą charakterystyczną epoki postindustrialnej jest to, że autonomizacja i tendencje wolnościowe (do swobody) są obecne nie tylko w sferze życia publicznego, ale ze szczególną siłą zaznaczają się w sferze prywatnej, manifestując się w stylu życia indywidualnego i rodzinnego. Uprzednio, w społeczeństwie przemysłowym idee wolności i równości ogniskowały się przede wszystkim w sferze politycznej i w ogóle życiu publicznym, ogarniając swoim zasięgiem również prawodawstwo.

W epoce postindustrialnej występuje, po pierwsze, nasilenie wielu zjawisk w życiu rodzinnym, które dostrzegalne były już w społeczeństwach przemysłowych; po drugie, pojawiają się pewne specyficzne cechy rodziny i sytuacji rodziny wynikające z cech i procesów społeczeństwa postindustrialnego. W ten sposób formują się konstytutywne komponenty drugiego stadium rozwojowego rodziny współczesnej (wariant drugi).

W rodzinach epoki postindustrialnej obserwujemy następujące typowe procesy i zjawiska: (l) znaczny wzrost zatrudnienia kobiet nie tylko z pobudek ekonomicznych (dążność do ciekawszego życia, samorealizacja), (2) egalitaryzację w małżeństwie i rodzinie, (3) relatywne zmniejszenie wartości dzieci dla rodziców (dobra konkurencyjne), (4) dyferencję norm i wartości u poszczególnych członków rodziny "" — nawzajem w stosunku do siebie, (5) wypieranie przez cywilizację współczesną wartości tradycyjnych — w tym także tradycyjnych wartości rodzinnych, (6) indywidualizację form aktywności w rodzinie i zainteresowań, (7) autonomizację członków '" rodziny, (8) mniejszą spójność i dezintegrację znacznej części rodzin, (9) wzrost liczby konfliktów małżeńskich i gwałtowny, lawinowy wzrost liczby rozwodów prowadzący do ich masowości, (l 0) mniejszy procent osób pozostających w sformalizowanych związkach małżeńskich, wzrost procentu osób pozostających w kohabitacji lub w stanie wolnym (żyjących pojedynczo), (11) patologizację społeczną i psychospołeczną części jednostek, występującą na dość szeroką skalę — mającą istotne reperkusje w życiu rodzinnym oraz mającą w znacznej mierze swe źródła w nieprawidłowo ukształtowanych rodzinach. Obserwuje się, że pewne niekorzystne wpływy postindustrialnego społeczeństwa globalnego patologizują rodziny, a spatologizowane rodziny wpływają niekorzystnie na funkcjonowanie jednostek i społe­czeństwa. Z kolei spatalogizowane jednostki patologizują rodziny i szersze struktury społeczne oraz instytucje. Nie wynika jednak z tego całkowite potępienie dla epoki postindustrialnej, która — oprócz kłopotów — przynosi ludzkości również wiele korzyści.

Odnosząc scharakteryzowane powyżej ogólne procesy i przemiany „postindustrialne" do zjawisk życia rodzinnego w krajach wysoko i średnio rozwiniętych (na które „promieniuje" światowy „postindustrializm") można stwierdzić dalszy wzrost komfortu życiowego rodzin — zarówno w zakresie dostępności do dóbr material­nych oraz kulturalnych, jak i usług. Znacznie wzrosło zabezpieczenie zdrowotne członków rodzin w związku z ogromnymi postępami medycyny i rozpowszechnieniem opieki medycznej.

Na zakończenie należy podkreślić, iż żaden z przedstawionych modeli rodziny poszczególnych epok nie jest traktowany przeze mnie jako wzorzec dany do naśladowania. Są to modele rzeczywistych stanów i zachowań rodzinnych, jakie się wytworzyły w realiach życia społecznego poszczególnych epok, i wszystkie one z aksjologicznego punktu widzenia mają zarówno dodatnie, jak i ujemne cechy.

Bibliografia

• Adams B.N., Weirath T. (red.) (1971), Readings On the Socjology of The Family, Chicago.

• Adamski F. (1982), Socjologia małżeństwa i rodziny. Warszawa.

• Atkinson M.P., Blackwelder S.P. (1993), Fathering in The 20th Century, „Journal of .Marriage and The Family", nr 4.

• Beli D. (1976), Coming ofPost-Industrial Society.

• Chombart de Lauwe P.H. (1971), Rodzina, wychowanie i sprzeczność cywilizacji prze­mysłowej, „Kwartalnik Pedagogiczny", nr 4.

• Davis K. (1985), Contemporary Marriage. Comparative Perspective on a Changing Institution, New York.

• Galbraith J.K. (1973), Społeczeństwo dobrobytu, państwo przemysłowe. Warszawa.

• Goode W. J. (1963), Worid Revolution and Family Patterns, Glencoe.

• Gottiieb B. (1993), The Family in the Western World from The Black Death to The Industrial Age, New York, Oxford.

• Horton P.B., Hunt Ch. (1980), Sociology, New York.

• Jarosz M. (1987), Dezorganizacja w rodzinie i społeczeństwie. Warszawa.

• Kephart W.M., Jedlicka D. (1988), The Family, Society and Indyvidual, New York.

• Kombi u m W. (1991), Sociology in Changing Worid, Chicago.

• Landis J.T. (1965), The Family and Social Changes: a Positive Yiew, w: S.M. Farber, P. Mustrecki, R.H.S. Wilson, The Famiłys Research for Survival, New York.

• Mitterauer M., Sieder R. (l 983), The European Family, Chicago.

• Mogey J. (1964), Family and Community in Urban-Industrial Society, w: H.T. Christensen (red.), Handbook of Marriage and the Family, Chicago,

• Ogburn W.F., Nirnkoff M.F. (1965), Technology and The Changing Family.

• Piotrowski J. (1963), P raca zawodowa kobiety a rodzina. Warszawa.

• Rosset E. (1986), Rozwody. Warszawa.

• Steinmetz S.K., Clavan S., Stein K.F. (1990), Marriage and Family Realities. Historical and Contemporary Perspectives, New York.

• Turowski J. (1972), Teoria indywidualizacji rodziny malej i autonomizacja jednostki w świetle badań socjologicznych, „Studia Socjologiczne" nr 3.

• Tyszka Z. (1970) Przeobrażenia rodziny robotniczej w warunkach uprzemysłowienia i urbanizacji. Warszawa.

• Tyszka Z. (1982), Rodziny współczesne w Polsce, Warszawa.

• Tyszka Z. (red.) (l 990a), Analiza przemian wybranych kategorii rodzin polskich, Poznań.

• Tyszka Z. (red.) (1990b), Analiza wybranych funkcji rodzin wielkomiejskich, Poznań.

• Tyszka Z. (red.) (1991 a), Rodziny polskie u progu lat dziewięćdziesiątych, Poznań.

• Tyszka Z. (1991b), Rodziny polskie w procesie przemian, w: Z. Tyszka (red.), Stan i prze­obrażenia współczesnych rodzin polskich, Poznań.

• Tyszka Z. (red.) (l 991 c), Stan i przeobrażenia współczesnych rodzin polskich, Poznań.

• Tyszka Z. (1994), Rodzina w świecie współczesnym —jej znaczenie dla jednostki i społe­czeństwa, „Roczniki Socjologii Rodziny", t. 6.

• Tyszka Z. (1995), Rodzina w krajach cywilizacji postindustrialnej, „Problemy Rodziny", nr 4.

• Tyszka Z. (1997), System metodologiczny poznańskiej szkoły socjologicznych badań nad rodziną, (Stan aktualny), Poznań.

• Tyszkowa M. (red.) (1990), Rodzina a rozwój jednostki, Poznań.

• Wachowiak A. (1996), Analiza porówna\vcza podobieństw i różnic w procesie korzenia się rodziny w Holandii i Belgii, „Roczniki Socjologii Rodziny", t. 8.

• Zimmerman C.C. (1948), Family and Civilization, New York.

• Żyromski M. (1994), Zasadnicze etapy rozwoju rodziny europejskiej — cześć druga, „Rocz­niki Socjologii Rodziny", t. 11.

• Żyromski M. (1996), Przemiany rodzin^' europejskie] w wieku dziewiętnastym, „Roczniki Socjologii Rodziny", t. 8.

Artykuł ten pt. Rodzina w epoce preindustrialnej, industrialnej i postindustrialne] ukazał się w: „Roczniki Socjologii Rodziny" 1997, t. 9, s. 283-288.

---