Funkcje
podręczników szkolnych
Ewelina Porębska
II RzPS
grupa A
nr indeksu 66083
Funkcje podręczników szkolnych
Podręczniki stanowią jeden z najważniejszych środków dydaktycznych. Oczywiście podręczników nie należy traktować jako jedynego środka pracy, ponieważ opanowana przez uczniów wiedza była by werbalna, mało operatywna i nietrwała.
Roman Ingarden uważał, że podręczniki poprawiają prace dydaktyczne, uzupełniają:
swoistą dezorganizację logicznej i rzeczowej strony procesu nauczania, spowodowaną przez występujące w „żywym nauczaniu” emocjonalne zaangażowanie nauczyciela i uczniów
zakłócenie przebiegu lekcji przez to, że biorą w niej udział osoby o różnych właściwościach psychofizycznych i o różnym tempie pracy, wskutek czego lekcja nie dostarcza uczniom idealnie uporządkowanej, logicznie wykończonej wiedzy o sprawach, które stanowią temat zajęć lekcyjnych
wpływ grupy klasowej na ucznia, przy czym ujawnia się on w tym, że uczeń na lekcji jest „niejako niesiony przez prąd psychicznych zdarzeń gromadzonego myślenia, a więc pewnej formy współmyślenia, współpostrzegania, współdociekania”, jeśli zaś w domu pozostawiamy ucznia własnym siłom - będzie bezradny
fakt, iż niektórym uczniom gromadne myślenie utrudnia znów pracę na większy wysiłek indywidualny zdobywają się natomiast w spokoju
i samotności
Ingarden wymienił więc rodzaje przeszkód w procesie kształcenia, w procesie zdobywani wiedzy przez uczniów w czasie zajęć lekcyjnych w zależności od ich indywidualnych cech oraz w zależności od wpływu grupy na indywidualne jednostki oraz wskazał na te, które można „wyprostować” wprowadzając do edukacji podręcznik .
. Były i są takie systemy dydaktyczne, gdzie podręcznik jest na wszystkich szczeblach podstawowym narzędziem pracy nauczycieli i uczniów, są również takie, gdzie nie tylko jest niepotrzebny, lecz wręcz zwalczany jako największe zło,
np. w systemie Freineta.
Freinet uważał, że wpływ na osobowość dziecka może mieć jedynie wiedza żywa, zdobywana w sposób bezpośredni i na gorąco przeżywana, inspiruje ona bowiem bezpośrednio myślenie i działanie, natomiast wiedza książkowa, oderwana od życia, mechanicznie wtłaczana do głów, bez jakichkolwiek przejawów zainteresowania ze strony dzieci, raczej ogranicza ich rozwój niż mu sprzyja. A więc zamiast ilustracji w książce
a nawet zamiast sztucznego obrazu, Freinet proponował inny środek dydaktyczny, jakim jest w tym przypadku zwierze domowe obserwowane w jego naturalnym otoczeniu. Freinet stosował również szereg innych bogatych środków m.in. bogate wyposażenie licznych pracowni tematycznych, sad, ogród, gospodarstwo hodowlane, przyroda otoczenia, drukarenka szkolna, taśmy dydaktyczne czy gazetka szkolna. Wszystko to zastępowało podręczniki.
Na świecie powstają jednak zręby nowego systemu, odpowiadającego nowoczesnej koncepcji kształcenia ogólnego. Dotąd główny akcent kładziono
w poszukiwaniach form nowego modelu kształcenia kładziono na metody, środki
i organizacje procesu nauczania, obecnie wysiłek główny kieruje się na organizację pracy uczniów pod kierunkiem nauczyciela oraz na racjonalny dobór treści tej pracy. W tym nowoczesnym systemie zmienia się w sposób wyraźny funkcja i charakter podręczników szklonych. Pierwsze postulaty w sprawie roli podręcznika w nowym systemie
wysunął K. Lech wg którego podręczniki spełniają następujące funkcje:
podaje materiał nauczania w sposób odpowiednio uporządkowany, przejrzysty
i dokładny za pomocą ilustracji, schematów obrazowych czy opisów
i wyjaśnień
ułatwia uczniom prace poznawczą na lekcjach poprzez uwalnianie ich od konieczności dokonywania mechanicznych zapisów, streszczeń, rysunków
umożliwia uczniom sprawne wracanie do przerobionego materiału
i przypominanie poznanych zagadnień w skróconej formie
zaznajamia z metodą a zwłaszcza z modelowymi przykładami zadań bądź prac, jakie uczniowie będą później wykonywać samodzielnie
umożliwia nauczycielom i uczniom szybkie sprawdzenie, czy wszyscy właściwie zrozumieli treść lekcji
usprawnia zadawanie i sprawdzanie zadań domowych, która może mieć na celu:
dokończenie lub uzupełnienie pracy lekcyjnej (np. zastosowanie zdobytych wiadomości w praktyce)
przygotowanie do lekcji następnej (np. przez przeczytanie tekstów, których treść będzie przedmiotem lekcji następnej)
uczy zdobywania nowej wiedzy za pośrednictwem książki oraz samodzielnego czytania ze zrozumieniem nowych tekstów
ukierunkowuje samodzielną pracę przy dokonywaniu syntezy przerobionego materiału w różnych układach i na różnych poziomach
Podstawową funkcją podręcznika jest funkcja uzupełniająca w stosunku do żywego nauczania. Według Wincentego Okonia podręcznik powinien spełniać następujące funkcje:
funkcja informacyjna- podręcznik może być przewodnikiem ucznia
w poznawaniu świata. Funkcja informacyjna polega na udostępnieniu uczniowi wiadomości w zakresie przewidzianym przez program i stymulowaniu procesu uczenia się oraz umożliwieniu uzupełnienia wiadomości zdobytych na drodze obserwacji i doświadczeń. Często nie jest to informacja gotowa lecz pouczenie jak zdobyć dalsze informacje.
funkcja badawcza- pobudzanie uczniów do samodzielnego rozwiązywania problemów lecz również do samodzielnego podejmowania badań
funkcja praktyczna (operacyjna)- zadaniem podręcznika jest przygotowanie do praktycznego przekształcania rzeczywistości. Chodzi tu o pokazywanie możliwości przełożenia wiedzy teoretycznej na praktyczne zastosowania
funkcja samokształceniowa- spełnianie tej funkcji oznacza gwarancję,
że posługiwanie się danym podręcznikiem nie zniechęca do dalszego, samorzutnego już uczenia się i samokształcenia, lecz stanowi naturalna kolej rzeczy. Ta drogą jest przede wszystkim budzenie i rozwijanie zdolności poznawczych, technicznych i artystycznych człowieka, jego zainteresowań
i pozytywnej motywacji w procesie uczenia się.
Dydaktyczne funkcje podręczników szkolnych wg Kupisiewicza:
motywacyjna - polega na rozwijaniu sfery emocjonalno - motywacyjnej ucznia,
a przede wszystkim na kształtowaniu jego zainteresowania oraz pozytywnego nastawienia do uczenia się danego przedmiotu
informacyjna - podręcznik umożliwia uczniom wzbogacenie zasobu posiadanej przez nich wiedzy, nie tylko za pomocą tekstu lecz również fotografii, rysunków, poleceń odsyłających do innych źródeł i metod zdobywania informacji,
jak obserwacja czy eksperyment
ćwiczeniowa - sprowadza się do kształtowania u uczniów pożądanych umiejętności i nawyków niezbędnych w procesie nauczania - uczenia się zarówno danego przedmiotu nauki szkolnej jak i innych przedmiotów, ułatwia uczniom zrozumienie i posługiwanie się nimi gdy tego wymaga sytuacja
Struktura i treść podręczników
Typologia podręczników szkolnych wg Mysłakowskiego:
PODRĘCZNIK WŁAŚCIWY - ściśle związany z programem i kursem danego przedmiotu
podręcznik uniwersalny - zawiera tekst systematyczny, prezentujący za pomocą słów i sposobów graficznych daną dziedzinę rzeczywistości, oraz problemy do rozwiązania, pomysły badawcze, ćwiczenia i zadania praktyczne
podręcznik systematyczny - obejmuje uporządkowaną wiedzę, w zasadzie obejmującą rocznemu programowi jakiegoś przedmiotu; podręczniki takie spotyka się w szkole podstawowej, jednak terenem ich zainteresowania są licea, studium korespondencyjne i uczelnia wyższa.
podręcznik do ćwiczeń i zajęć praktycznych - może mieć charakter podręcznika zwartego, np. książka do ćwiczeń gramatycznych czy ortograficznych
podręcznik programowy - może obejmować część rocznego kursu danego przedmiotu lub jego całości.
UZUPEŁNIAJĄCA KSIĄŻKA DO CZYTANIA - wspiera uczenie się danego przedmiotu
KSIĄŻKI PODRĘCZNE
Kryterium doboru treści podręcznika:
pierwsze kryterium - pozwala ze stanowiska merytorycznej dyscypliny nauki ocenić podręcznik, nie daje się jednak zastosować do dydaktycznej analizy podręcznika, do oceny dydaktycznych walorów jego treści
analiza zdań zawartych w podręczniku, wyróżnienie zdań opisowych, wyjaśniających, oceniających i normujących
stosunek podręcznika do programu nauczania
drugie kryterium - doboru treści podręcznika dotyczył spojrzenia na tę treść do strony ucznia: jakie wiadomości ma on sobie przyswoić w „gotowej” postaci, jakie może ogarnąć jako problemy rozwiązane w podręczniku, to jest jako logiczne struktury, ale z pełnymi danymi, jakie problemy ma sam rozwiązać, jakie badania, ćwiczenia, zadania prace praktyczne wykonać. W zestawieniu
z kryterium pierwszym daje ono już pełniejszy obraz zalet i wad podręcznika.
trzecie kryterium - dotyczy wiązania nauki z życiem. Szczególnie jest ono aktualne dla matematyki i przedmiotów przyrodniczych, lecz także dla nauki
o społeczeństwie i nauki języków
czwarte kryterium - stosunek podręcznika do programu, na pozór zbędne, gdyż autorów obowiązuje trzymanie się „litery” programu w rzeczywistości jednak możliwe jest zarówno zlekceważenie względnie słusznych dyrektyw programu, jak też wprowadzenie do podręcznika rozwiązań lepszych niż w programie. Badacza interesuje więc nie tyle sama zgodność podręcznika z programem,
co wszelkie odchylenia od niego.
Bibliografia:
Wincenty Okoń „Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej”
Czesław Kupisiewicz „Dydaktyka ogólna”
Wincenty Okoń „Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej” str. 293-294
Czesław Kupisiewicz „Dydaktyka ogólna” str. 96